శాస్త్రీయ సంగీతములోని మెలకువలను తెలిసినవారు ఎలా లలిత సంగీతాన్ని ఆబాలగోపాలం మెచ్చేటట్లుగా సృష్టిస్తారో, అదే విధంగా ఛందస్సులో మంచి జ్ఞానాన్ని సంపాదించిన శ్రీశ్రీకి మాత్రాగణాలతో ఆడుకోవడం ఎంతో తేలికైన విషయం. కాని వాటితో మంచి కవితాశిల్పాన్ని చెక్కడానికి శ్రీశ్రీ ఎంతో పరిశ్రమించాడు.

మాత్రాఛందస్సులో మూడు మాత్రలతో (UI, IU, III) త్ర్యస్రగతి, నాలుగు మాత్రలతో (UU, UII, IUI, IIU, IIII) చతురస్రగతి, ఐదు మాత్రలతో (UUI, UIU, IUU, UIII, IUII, IIUI, IIIU, IIIII) ఖండగతి, రెండు వేరువేరు గతులతో మిశ్రగతి సాధించవచ్చును. ఇట్టి గణాలకు పేరులు కూడా ఉన్నాయి. ట-గణానికి ఆరు మాత్రలు (UUU, UUII, UIIU, IIUU, UIIU, IUUI, UIUI, IUIU, UIIII, IIUII, IIIIU, IUIII, IIIUI), ఠ-గణానికి ఐదు మాత్రలు, డ-గణానికి నాలుగు, ఢ-గణానికి మూడు, ణ-గణానికి రెండు (U, II) మాత్రలు. మన దక్షిణదేశపు ఛందస్సులో వీటి ప్రసక్తి లేదు. కాని ప్రాకృత ఛందస్సులో, మరాఠీ, హిందీ ఛందస్సులలో ఈ పేరులతో ఉండేగణాల వాడుక ఉంది. ఉదాహరణకు ప్రాకృతపైంగలములోని క్రింది పద్యము పై విషయాలను తెలియబరుస్తుంది –

టట్ఠ డఢణహ మజ్ఝే
గణభేఓ హోంతి పంచ ఆక్ఖరఓ
ఛ ప చ తద్ ఆ జహసంఖం
ఛత్పంచ చ్ఉతి దు కలాసు

– ప్రాకృతపైంగలము, 1.8

(ట, ఠ, డ, ఢ, ణ అనే పంచాక్షరముల మధ్య గణభేదము ఉన్నది. ఇవి ఛ, ప, చ, త, ద సంఖ్యలు గలవి. ఇందులో ఆరు, ఐదు, నాలుగు, మూడు, రెండు కళలు (మాత్రలు) ఉండును.)

మాత్రాగణాలకు సంగీతంలో ఒక ప్రత్యేక స్థానాన్ని కల్పించినవాడు జయదేవకవి. ఇతని గీతగోవిందకావ్యం సంగీతానికి ఒక మార్గదర్శి.

ముఖరమధీరం త్యజ మంజీరం రిపుమివ కేలిషు లోలం
చల సఖి కుంజం సతిమిరపుంజం శీలయ నీలనిచోలం

– గీతగోవిందము, అష్టపది 11.4

అనే పై చతుర్మాత్రల పదాన్ని ఆధారంగా చేసికొని

ఎముకలు క్రుళ్ళిన వయస్సు మళ్ళిన సోమరులారా చావండి
నెత్తురు మండే శక్తులు నిండే సైనికులారా రారండి

అనే పంక్తులను వ్రాశానని శ్రీశ్రీయే చెప్పుకొన్నాడు. అదేవిధముగా జయదేవుని ‘చందన చర్చిత నీలకలేవర’ గీతగతిలోనే శ్రీశ్రీ వ్రాసిన కింది గేయాన్ని పాడుకోవచ్చు-

నిద్రకు వెలియై నేనొంటరినై నాగదిలోపల చీకటిలో
నేనొక్కడనై నిద్రకు వెలియై కన్నుల నిండిన కావిరితో

చతుర్మాత్రలతో ఎన్నో కవితలను వ్రాశాడు శ్రీశ్రీ. ఉదా.-

1. ఎగిరించకు లోహ విహంగాలను, కదిలించకు సుప్త భుజంగాలను (ఇది తోటకవృత్తము పోలినది).
2. రానీ రానీ వస్తే రానీ, కష్టాల్ నష్టాల్ కోపాల్ తాపాల్ శాపాల్ రానీ, వస్తే రానీ, తిట్లూ రాట్లూ పాట్లూ రానీ (ఇది యతి ప్రాసలు లేని విద్యున్మాలను పోలినది).
3. పొలాలనన్నీ, హలాల దున్నీ, ఇలాతలంలో హేమం పిండగ, జగానికంతా సౌఖ్యం నిండగ (జగణముతో, లగముతో పాదాలు మొదలైనాయి).

ఇటువంటి గేయాలలో మనకు తెలిసిన కొన్ని ఛందస్సుల పోలికలు ఉన్నా ఇవన్ని కేవలము మాత్రాగణాలతో నిర్మింపబడినవే. దానికి మించి మనము ఆరాలు తీయరాదు.

చతుర్మాత్రలతో సంస్కృతములో నవవిధములైన ఆర్యా గీతులున్నాయి. అందులో ఒకటైన ఆర్యాగీతియే ప్రాకృతములో స్ఖందఅ అయి, తెలుగు కన్నడములలో కందముగా మారింది. శ్రీశ్రీకి కూడా కందములంటే ఇష్టం. సిరిసిరిమువ్వా అనే మకుటముతో ఎన్నో కంద పద్యాలు వ్రాశాడు. మాత్రాగణాలతో వ్రాసే రగడలు అనే దేశి ఛందస్సు కూడా ప్రసిద్ధి చెందినది. వీటిని యక్షగానాలలో ఉపయోగిస్తారు. ఈ సంగతులు పూర్వకాలపు కవులకూ, ఈ కాలపు కవులకు కొందరికీ తెలుసు. కాని ఈ గతులను చక్కగా వాడాలంటే పదాల, పాదాల విరుపులను సాధించడములో ప్రజ్ఞ చూపించాలి. శ్రీశ్రీ తన ఘనతను, చాకచక్యాన్ని ఇక్కడే ప్రదర్శించాడు. ఉదాహరణకు ఈ ముత్యాలసరాన్ని చూడండి-

నేనొకణ్ణే నిలిచిపోతే
చంద్రగాడ్పులు వాన మబ్బులు
మంచుసోనలు భూమి మీదా
భుగ్నమౌతాయి

అని అందరివలె వ్రాయకుండా

నేనొకణ్ణే
నిలిచిపోతే
చంద్రగాడ్పులు వాన మబ్బులు మంచుసోనలు
భూమి మీదా
భుగ్నమౌతాయి

అని వ్రాశాడు. ఇలా వ్రాసినప్పుడు భావము, శైలి, నడక కొత్త అందాలను తెచ్చుకొన్నాయి. ఇట్టి మిశ్రగతులలో త్రిమాత్రలు వచ్చే చోటులలో లగాన్ని కూడా వాడినాడు శ్రీశ్రీ (ఉదా. నేను సైతం ప్రపంచాగ్నికి సమిధ నొక్కటి ఆహుతిచ్చాను. ఇందులో ప్రపం అనే త్రిమాత్ర ఒక లగము. రగడాదులలో ఇట్టి త్రిమాత్ర నిషిద్ధము). ముత్యాలసరపు పాదాలకు ముందు ఒక గురువును ఉంచి కూడా ఒక కొత్త ఛందస్సును కల్పించాడు (ఉదా. ఈ తామసీ నిశ్శబ్దహృది మన కిర్వురకు స్వాగతముగా… ఇందులో ఈ అనే అక్షరము అదనపు అక్షరము.)

త్ర్యస్రగతిలో రాసినదానికి ఉదాహరణగా ఈ గీతాన్ని పేర్కోవచ్చు-

వేళకాని వేళలలో
లేనిపోని వాంఛలతో
దారికాని దారులలో
కానరాని కాంక్షలతో
దేనికొరకు పదే పడే
దేవులాడుతావ్

ఇది భోగ షట్పదిని పోలినది. ఇట్టివి కూడా యక్షగానాలలో ఉన్నాయి. చవితి చంద్రుని కవితలో ఖండేందుమూర్తిని వర్ణిస్తూ ఐదు మాత్రలతో ఖండగతిలో రాయడం ఒక ముద్రాలంకారమే నా ఉద్దేశంలో.

ఆ పశ్చిమాశా విషాదాంత కావ్యమై
వ్యాపించు కాలమేఘాళిలో బొడసూపి
ఖండేందుమూర్తి ఆకాశకర్పరమెల్ల
నిండు నీ గ్రుడ్డి వెన్నెల ధూమధూపమై

ఖండగతిలో ద్విపదలాటి ఛందస్సును కూడా శ్రీశ్రీ ఉపయోగించాడు-

గగనమంతానిండి పొగలాగు క్రమ్మి
బహుళపంచమి జ్యోత్స్న భయపెట్టు నన్ను

మాత్రాఛందస్సులో ఆరు మాత్రలతో కూడా వ్రాయవచ్చు. ఇందుకు ఉదాహరణ ‘జగన్నాథ రథచక్రాల్’. వ్యంగ్యంగా చెప్పాడోలేక ఆశావాదిగా చెప్పాడో చివర కోరికలు ఈడేరుతాయనే ఆశానక్షత్రాన్ని చూపించాడు కవి. ఇది మంగళప్రదమైనది. కావ్యాదిలో, మధ్యలో, అంతములో మంగళము ఉండాలంటారు కాబట్టి దీనిని శ్రీశ్రీ మంగళమహాశ్రీ అనవచ్చునేమో?

స్వాతంత్ర్యం సమభావం
సౌభ్రాత్రం
సౌహార్దం
పునాదులై ఇళ్ళు లేచి
జనావళికి శుభం పూచి
శాంతి, శాంతి, శాంతి, శాంతి
జగమంతా జయిస్తుంది
ఈ స్వప్నం నిజమవుతుంది
ఈ స్వర్గం ఋజువవుతుంది

శ్రీశ్రీకి కొన్ని ఛందస్సులు అంటే ఎంతో ఇష్టం. పాదానికి పద్నాలుగు మాత్రలు (6, 8) వ్రాయడం అంటే కూడా ఇతనికి చాల ప్రీతి. ఇట్టి గేయాలలో సామాన్యముగా చివరి ఎనిమిది మాత్రలను 2/6 (శ్మశానమున శశి కాంతులలో), 3/5 (నీ ఎగిరిన జీవ విహంగం), 4/4 (హసనానికి రాణివి నీవై), 6/2 (పయోధితట కుటీరములవలె), 8/0 (భవిష్యమును పరిపాలిస్తాం) లుగా విరిచి లయను సృష్టించాడు. ఈ విన్యాసాన్ని నవకవితలో, అద్వైతంలో, పేదలు కవితలలో, 14 మాత్రలు (5/4/5)గా విరవడం దేశచరిత్రలు కవితలో గమనించవచ్చు.