సంవత్సరం సరిగా గుర్తు లేదు, 1945 అనుకుంటాను – అవి నేను హైస్కూల్లో చదువుకుంటున్న రోజులు. మా వూళ్ళో పాకీవాళ్ళు సమ్మె చేస్తున్నారు. ఊరేగింపుగా ఎర్ర జెండాలు పట్టుకొని నినాదాలు చేస్తూ రోడ్డు మీద నడుస్తున్నారు. నేను స్కూలు నుంచి ఇంటికి వస్తూ ఆ ఊరేగింపు చూశాను. పల్లెటూరినించి వచ్చానేమో అలాంటిది నేనెప్పుడూ చూడలేదు. చాలా ఉత్సాహంగా అనిపించింది. పుస్తకాల సంచీ భుజానికి వేలాడేసుకొని నేనూ ఒక జండా పట్టుకుని, వాళ్ళతో నినాదాలు చేస్తూ నడవడం మొదలు పెట్టాను.

ఆ తరువాత ఆ ఊరేగింపులో నాతోపాటూ నడిచిన ఓ కొత్తాయనతో మా ఇంటికి దగ్గరే ఉన్న ఒక పుస్తకాల షాపు లోకి వెళ్ళి కూర్చున్నాను. ఆయన నాకు శ్రీశ్రీ మహాప్రస్థానం లోది అని చెప్పి, మరో ప్రపంచం పద్యం చదివి వినిపించాడు. నేనూ ఆ పద్యానికి ఉత్సాహపడిపోయి, ఆయనతో పాటు అవే మాటలు పాడడం మొదలుపెట్టాను. నా ఉత్సాహానికి మురిసిపోయి ఆయన తనకి కంఠస్థంగా ఉన్న మరో రెండు పద్యాలు చదివాడు. నాకు తల తిరిగిపోయింది. అప్పటికీ చాలా రాత్రి అయిందని నేను గమనించలేదు. (అంటే తొమ్మిదిన్నరో, పదో అయింది, అప్పట్లో అది చాలా రాత్రికిందే లెక్క.) పుస్తకాల షాపు మూసేస్తున్నారు. నేను, ఆయన చదివిన పాటలు బుర్రలో గింగిర్లెత్తిస్తుండగా ఇంటికి చేరుకున్నాను.

తలుపు తట్టగానే, తలుపు తీసిన మా అత్తయ్య నన్ను గుమ్మం దగ్గరే ఆపి, “నిన్ను ఇంట్లోకి రానివద్దన్నారు మీ మామయ్య. ఆ గుడ్డలు అక్కడ విప్పి, అదిగో ఆ నీళ్ళతో స్నానం చేసి ఈ సావిట్లో పడుకో, అన్నం తెస్తాను ఇక్కడే తిను.” అని మారు మాట్లాడకుండా లోపలికి వెళ్ళిపోయింది. నేనిదేమీ పట్టించుకోకుండా, అన్నం కూడా తినకుండా శ్రీశ్రీ పద్యాలే ఆలోచిస్తూ అక్కడే పడుకుని నిద్రపోయాను. (ఆ మర్నాడు నాకూ మా మామయ్యకీ పెద్ద వాదనయింది. నేను ఆ ఊరేగింపులో ఉండడం మా మామయ్య చూశారట. పాకీ వాళ్ళతో తిరిగితే నేను మైలపడిపోతానని ఆయన నమ్మకం.నేను చేసిన తప్పేమీ లేదని నా వాదన.)

ఆ తరవాత చాలా రోజుల దాకా శ్రీశ్రీ కవిత్వం నన్ను ఒక జ్వరం లాగా పట్టుకుంది. శ్రీశ్రీ రాసిన మహాప్రస్థానం పద్యాల రాత ప్రతులు సంపాదించాను. మా ఇంటి దగ్గర ఉన్న పుస్తకాల షాపు పేరు ప్రజాశక్తి బుక్ హౌస్ అనుకుంటాను. లేదా, అది ఆ పుస్తకాల షాపుకు తర్వాత వచ్చిన పేరో. అది కమ్యూనిస్టు పుస్తకాల షాపు. ఆ తరవాత ఖాళీ ఉన్నప్పుడల్లా ఆ పుస్తకాల షాపులో కూర్చుని అక్కడి పుస్తకాలు చదివేవాణ్ణి. ఆ తరవాత నాలుగైదేళ్ళకి మహాప్రస్థానం అచ్చయి పుస్తకంగా వచ్చింది. అప్పటికే అందులో పద్యాలు కొన్ని నాకు కంఠస్థంగా వచ్చు.

క్షమించండి, శ్రీశ్రీ మీద వ్యాసం ఇలా సొంత గొడవతో మొదలు పెట్టినందుకు.

దాదాపు యాభై ఏళ్ళ తర్వాత, చాలా దేశాలు తిరిగిన తరవాత, చాలా మంది అంతర్జాతీయ కవులతో, వాళ్ళ పుస్తకాలతో పరిచయం ఏర్పడ్డ తరవాత, ముఖ్యంగా, తూర్పు బెర్లిన్‌, హంగరీ, రుమేనియా వెళ్ళిన తరవాత, ఈమధ్య శ్రీశ్రీ శతజయంతి సభకి డెట్రాయిట్ వెళ్ళాను. అక్కడ నేను శ్రీశ్రీ గురించి మాట్లాడ్డానికి ప్రయత్నించినప్పుడు, నా ఆలోచనలు అక్కడివాళ్ళు చాలామందికి బోధపడడం లేదని అనిపించింది. అవి వివరంగా చెప్పడానికి ఆ వాతావరణంలో నాకు అవకాశం దొరకలేదు. అందుకోసం ఈ వ్యాసం రాస్తున్నాను.

శ్రీశ్రీ అంటే చాలామందికి ఇప్పుడు కూడా గుర్తుకొచ్చేది మహాప్రస్థానం. అందులో మరో ప్రపంచ గీతం. ఆగీతంలో కవిత్వం ఉద్రేకపరుస్తుంది. మనుషులు సమూహంగా ఉన్నప్పుడు అది వాళ్ళల్లో ఉన్న సార్వజనీనమైన ఒక సహజశక్తిని ప్రకోపింపచేస్తుంది. ఈ పనిని ఈ గీతం శబ్దాన్ని ఒక కదం తొక్కే తీరులో నడిపించడం ద్వారా చేస్తుంది. ఇందులో స్థూలమైన లయ, స్పష్టమైన గతి, తరవాతి పాదం ఎలా నడవబోతోందో ముందుగానే ఊహించడానికి కావలసిన ఆచూకీ ఉంటాయి. పద్యంలో ఒక్కసారి వాడబడిన మాటలే మళ్ళీ మళ్ళీ వాడబడతాయి. (మరో ప్రపంచం, మరో ప్రపంచం, మరో ప్రపంచం పిలిచింది / పదండి ముందుకు, పదండి తోసుకు, పదండి పోదాం పైపైకి — ఇట్లా.)

ఇది వివరంగా రాయవలసిన అవసరం లేదు. కానీ, ఇలాంటి పద్యాలు ప్రకోపింపచేసేది మనుషుల్లో ఉన్న ఆవేశాన్ని, ఉద్రేకాన్ని. ఇవి మెదడు పైపొరల్లో ఉంటాయి. అందుకే వెంటనే ప్రకోపిస్తాయి. ఇప్పుడు మనకు గుర్తు లేవు కానీ స్వతంత్ర్యోద్యమ కాలంలో గరిమెళ్ళ సత్యనారాయణ గారు రాసిన పాటల్ల్లాంటి పాటలు, నాజర్ పాటలు, ఇప్పటి గద్దర్ పాటలు, మరోప్రపంచ గీతం, ఇవన్నీ ఒకే కోవలోవి. ఇవి అవసరమైన కాలంలో వీటికి ఉన్న దీప్తి ఏ మహాకవిత్వానికీ ఉండదనిపిస్తుంది. ఇవి పాడేవాళ్ళని కదిలిస్తాయి, నడిపిస్తాయి. ముఖ్యంగా పదిమందీ కలిసి పాడుతుంటే లేదా కలిసి వింటూంటే, వ్యక్తిని సమూహంలో కలిపేస్తే ఉమ్మడిగా పైకి వచ్చే జాంతవ శక్తిని పైకి తెస్తాయి.

కాలం మారిపోయిన తర్వాత, సందర్భం చల్లబడిన తరవాత ఇలాంటి రచనలకి ఇవి ప్రచురింపబడినప్పటి చైతన్య ప్రేరక శక్తి ఉంటుందా అనేది ప్రశ్న. ఇలాంటి ప్రశ్న శ్రీశ్రీ రాసిన మరో కొన్ని పద్యాలకు కూడా వర్తిస్తుంది. ఉదా: జగన్నాధుని రథచక్రాలు, ప్రతిజ్ఞ, ఇలాంటివి.

ఈ పద్యాల నడక, శబ్ద సంయోజనం, వేగం, అవి కలిగించే ఆవేశం, ఇప్పటికీ దిగ్భ్రమ కలిగిస్తాయి. వీటి వెనకాతల ఉన్న విప్లవకర యోచన తెగిపోయిందనీ, దానికి కాలదోషం పట్టిందనీ, అనుకునేవాళ్ళకి ఇవి మాటల గారడీలుగా మాత్రమే కనిపిస్తాయి. కాని ఆ కాలపు ఈ రాతల సందర్భాన్ని, అప్పటి యువకుల ఆవేశాన్ని గుర్తు చేసుకుని చదవగలిగితే, ఇవి ప్రచండమైన రచనలే.

ఇందులో కవి వ్యక్తిగతంగా తలకెత్తుకున్న బాధ్యత కాల్పనికావేశంగా కనిపించొచ్చు. ఉదాహరణకి జగన్నాధ రథచక్రాల్ భూమార్గం పట్టిస్తాను, భూకంపం పుట్టిస్తాను లాంటి మాటలు విన్నప్పుడు, నూరుపాళ్ళ మార్క్సిస్టు అభ్యంతరం చెప్పచ్చు. కానీ, మార్క్సిస్టు సిద్ధాంతం కన్నా బలంగా ఇంకొక కాల్పనిక విప్లవావేశ పరిస్థితి అప్పటి కుర్రాళ్ళని చాలామందిని నడిపించిందని గుర్తు చేసుకుంటే తెలుగు కవిత్వంలో ఆనాటి వాతావరణం ఎంత మహేంద్రజాలిక మైనదో బోధపడుతుంది. కాని ఈ కవిత్వం తాత్కాలికం.

1930లలో యూరోపులో విస్తరిల్లిన ఆధునికమైన మార్పులు, అప్పటి సర్రియలిస్టు ఆలోచనలతో సహా, శ్రీశ్రీని ప్రభావితం చేశాయి. వాటిలో చూచాయగా ఉన్న మార్క్సిజం లాంటి విప్లవాత్మక కాల్పనికతే శ్రీశ్రీకి ప్రోద్బలం. అయితే, తెలుగు భాషను ఒక కొత్త మలుపు తిప్పగల శక్తి, శ్రీశ్రీకి ఎక్కణ్ణుంచో వచ్చింది కాదు. అది అతని సొంత కృషి, సొంత ప్రతిభ, సొంత సంస్కారం, అప్పటి తెలుగు సాహిత్య నేపథ్యం.

ఇవి మహాప్రస్థానానికి కారణాలు కాగా, ఆ పుస్తకం సకాలంలో అచ్చు కాకపోడంవల్ల, కొన్ని నష్టాలు జరిగాయి. అందులో సమయానికి తగిన కొన్ని పద్యాలు మాత్రం ఏరుకుని కంఠస్థం చేసి, కమ్యూనిస్టు పార్టీ సభల్లో చదవడం వల్లా, చండ్ర రాజేశ్వరరావు గారు ఆపాటలకి కమ్యూనిస్టు పార్తీ తరఫున వత్తాసు పలకడం వల్లా శ్రీశ్రీకి మార్క్సిస్టు ముద్ర పడింది.

ఈ ముద్రని శ్రీశ్రీ సంతోషంగా స్వీకరించడానికి చాలా కారణాలున్నాయి. అవన్నీ ఈవ్యాసంలో చర్చించడానికి సవకాశం లేదు. కాని శ్రీశ్రీ అనే వ్యక్తి క్లిష్టమైన జమిలి భాగంలో ఒక భాగానికి ఈ ముద్ర చాలా నప్పింది. ఆముద్రని అతనెప్పుడూ తిరస్కరించలేదు. కాని అంతరాంతాల్లో అంగీకరించనూ లేదు.

తొందర్లో ఎవరో ఒకరు తెలివితేటలూ, ఓపికా ఉన్నవాళ్ళు శ్రీశ్రీ జీవితచరిత్రని సమర్థంగా సమగ్రంగా రాస్తారని ఆశిస్తాను. అందులో చాలా సంగతులు వివరంగా తెలుస్తాయి. కానీ ప్రస్తుతానికి ఒక మాట చెప్పనివ్వండి. మహాప్రస్థానంలో రచనలన్నీ అవి అచ్చయి వచ్చాక కూడా ఎవరూ వాటిని ఒక సంపుటంగా సమూహంగా చూడలేదు. దానికి కారణం అప్పటికే శ్రీశ్రీ మార్క్సిస్టు కవిగా ముద్రపడిపోయి ఉండటం. రెండో కారణం, మహాప్రస్థానం అచ్చయ్యే నాటికి, శ్రీశ్రీ సాహిత్యమిత్రులు, సహచరులూ – అతని సాహిత్య చైతన్యంతో స్నేహ పూర్వకంగానో, స్పర్థ వల్లనో, వ్యతిరేకత వల్లనో, దగ్గరికి రాగలవాళ్ళు అతనితో సమానులుగా, కొండొకచో అధికులుగా ఉండేవాళ్ళు – చాలామంది చచ్చిపోవడం, లేదా సాహిత్యంలో మరుగున పడిపోవడం. ముఖ్యంగా, కొంపెల్ల జనార్దన రావు చచ్చి పోయాడు. శ్రీరంగం నారాయణ బాబు, శిష్ట్లా ఉమామహేశ్వర రావు పేరు వినిపించకుండా పోయారు. జరుక్ అనే పేరుతో అందరికీ తెలిసిన జలసూత్రం రుక్మిణీనాథ శాస్త్రి మానసికంగా దెబ్బ తిని రకరకాల వేదనలతో, అలజడులతో మరుగున పడిపోయాడు. అబ్బూరి వరద రాజేశ్వరరావు, సాహిత్యమార్గంలో శ్రీశ్రీతో కొన్నిచోట్ల కలుస్తూ కొన్నిచోట్ల విడిపోతూ అయినా, పేచీలేని మంచి స్నేహితుడిగా తెరమరుగున మిగిలిపోయాడు. ఇక శ్రీశ్రీ కన్నా చిన్నవాడైన ఆరుద్ర కొన్నాళ్ళు శ్రీశ్రీని మామయ్యగా గౌరవించినా, తరవాత దూరమైపోయినా, ఎప్పుడూ శ్రీశ్రీకి సమానుడు కాలేదు. వెరసి శ్రీశ్రీకి స్నేహితులు లేకుండా పోయారు. ఉన్నవాళ్ళంతా అభిమానులూ, వందిమాగధులూ. తనతో సమానంగా సాహిత్య కృషిలో మాటా మాటా కలుపుకొని ఔననో కాదనో అనగల చనువూ సామర్థ్యమూ ఉన్నవాళ్ళు పోగానే, కవి ఒంటరివాడైపోతాడు. అదే సమయంలో అతను కీర్తిమంతుడు కూడా అయితే అది కవి సృజనకి ప్రమాదకరమైన విఘాతాన్ని కలిగిస్తుంది. అలాంటి ప్రమాదం నుంచి చాలా కొద్దిమంది తప్పించుకోగలరు. ఆ శక్తి వున్న వారి కోవలో శ్రీశ్రీ చేరలేదు. కానీ, అతని అంతరంగం మాత్రం ఎప్పుడూ అలా చేరకపోవడం వల్ల మథనపడుతూనే ఉండడం నేనెరుగుదును. ఉదాహరణలు చెప్పడానికి ఇక్కడ అవకాశం లేదు. (ఈ వ్యాసం ఇప్పటికైనా పంపకపోతే ఈమాట సంపాదక వర్గం నన్ను నిలువునా పాతేస్తామని హామీ ఇచ్చారు.)