ఏకాంత మందిరంలో యుధిష్టిరుడు మెల్లగా అటూ ఇటూ పచార్లు చేస్తూ నడుస్తున్నాడు. ఈ మధ్యన కృష్ణుడి గురించి ఏ సమాచారం తెలియక పోవడంతో మనసు అల్లల్లాడి కొన్నిరోజుల క్రితం అర్జునుణ్ణి ద్వారక పంపించాడు ఓ సారి ఆ లీలామానుషవిగ్రహుణ్ణి చూసి రమ్మని. పార్ధుడీపాటికి వెనక్కి తిరిగి వచ్చి ఉండాలి కానీ వచ్చినట్టు లేదు. ఏమైందో? ద్వారం దగ్గిరేదో చప్పుడైనట్టు అనిపించి అడిగేడు.

“ఎవరక్కడ? ఏమైనా సమాచారం తెల్సిందా?”

“లేదు మహారాజా, తెలిస్తే మీకు చెప్పకుండా ఉంటానా? మీరెంత ఆతృత పడుతునారో నాకు తెలియదా?” పిలుపు విని లోపలికి వచ్చిన భటుడొకడు చెప్పేడు సమాధానంగా.

భటుడు బయటకెళ్ళి తలుపులు మూసుకున్నాక, మెల్లమెల్లగా చిన్నప్పటిరోజుల దగ్గర్నుంచి అన్నీ గుర్తుకు రావడం మొదలు పెట్టాయి మహారాజుకి. మొదట్లో తామందరూ అడవుల్లో తండ్రితో జీవించడం. అసలు మహారాజై ఉండీ ఎందుకలా తన తండ్రి పాండురాజు అడవుల్లో బతికేవాడో తనకి ఆ వయసులో అర్ధమయ్యేది కాదు. తర్వాత రోజుల్లో తెలిసేసరికి ఏమీ చేయలేని పరిస్థితి. తండ్రి పోయాక తాము హస్తినాపురం వచ్చేసరికి తనకొక్కడికే విషయాలు అర్ధమౌతూ ఉండేవి, అదీ అక్కడక్కడాను. తమ్ముళ్ళందరూ చిన్నవాళ్ళు కనక తన వెనకే తిరిగేవారు. భీముడికి తినే అన్నంలో విషం పెట్టి గంగానదిలో పడేసే వరకూ అసలు ఈ ధుర్యోధన దృతరాష్ట్రులు ఇలా చేస్తారని కలలోనైనా ఊహించలేదు తాము కాని, తల్లి కుంతి కాని. రారాజు అనిపించుకున్న దుర్యోధనుడు మొదట్లో అసలు ఎందుకంతగా తమని ద్వేషించాడో అర్ధం కాదు.

దుర్యోధనుడి సంగతి అలా ఉంచితే జూదంలో ఓడిపోయి ఒప్పుకున్నట్టుగా అరణ్యవాసం, అజ్ఞాతవాసం ముగించాక, తమ తండ్రి పాండురాజు భుజబలంతో సంపాదించిన ఈ రాజ్యంలో ఐదు ఊళ్ళిచ్చినా చాలు అన్నప్పుడు కూడా దుర్యోధనుడు ఒప్పుకోలేదు. మనుషులు చనిపోయినప్పుడు ఈ రాజ్యాలు కూడా వచ్చేవేనా? యమమహిషఘంఠికలు దగ్గర్లో వినిపించినప్పుడు ధర్మం ఒక్కటే కదా ఎవరి కూడానైనా వచ్చేది? అయినా దుర్యోధనుడు రాజ్యం పట్టుకుని వేలాడుతూ ఐదు ఊళ్ళు కాదు కదా సూది మొన మోపినంత మేర కూడా ఇవ్వనంటే తన పెత్తండ్రి నోరు ఎత్తలేకపోయాడు కొడుకు మీద వ్యామోహంతో. సాక్షాత్తూ కృష్ణుడే వెళ్ళి రాయబారం చేస్తే వినని వాళ్ళకి ఇంక ఏమి చెప్పి ప్రయోజనం? తననీ తన తమ్ములనీ అవమానించడం సరైనదే అనుకున్నా, ఏ తప్పూ లేని ద్రౌపదిని కౌరవ సభలో అందరిముందూ అంత దారుణంగా అవమానించడం కూడదని ప్రజలందరూ నోరెత్తుకుని చెప్పినా, ధర్మం తప్పుతున్నారని తెలిసినా, పుట్టినప్పట్నుంచీ కృష్ణుడు చేసిన అద్భుతాలు వినీ, పెత్తండ్రి కొడుకుని ఎలా సమర్ధించుకున్నాడో పరమేశ్వరుడికెరుక… ఛీ, ఛీ, అయినా నాకు ఇప్పటి వరకూ ఇటువంటి ఆలోచనలు రాలేదు కానీ ఇప్పుడు వస్తున్నాయేమిటో? కలి ప్రభావం కాదు కదా? కురుక్షేత్రంలో భీకర సంగ్రామం తప్పదని తేలిపోయాక తాను నమ్మిన ధర్మాన్ని మాత్రమే అంటిపెట్టుకుని కృష్ణుడొక్కడూ తోడు ఉంటే చాలు అనుకోవడమే మంచిదైంది. యతో ధర్మఃస్తతో కృష్ణః యతో కృష్ణఃస్తతో జయః అన్నదే నిజమైంది కదా చివరకి?

రాజులకి రాజులూ పోయారు, వంశాలకి వంశాలూ తుడిచిపెట్టుకుపోయాయి. తానేనా ఈ విధ్వంసానికి కారణం? సంగ్రామానికి ముందు రాయబారంలో సంజయుడు చెప్పినట్టూ యుద్ధం మానేసి భిక్షమెత్తినా బావుండేదా? కనీసం జరిగిన నరమేధం తప్పించగలిగి ఉండేవాడేమో? ధర్మరాజు కళ్ళలో నీళ్ళు ఉబికి వచ్చాయి ఒక్కసారి. ధర్మజుడి ఆలోచనలు పరి విధాల పోతూండగా అంతరాత్మ ప్రశ్నించింది, క్షాత్రధర్మం – యుద్ధమా, భిక్షాటనా? అంటూ. పై కండువాతో తుడుచుకుని కళ్ళు మూసుకున్నాడు. ఎన్నిసార్లు తమని పక్షి తన పిల్లల్ని రెక్కల చాటున కాపాడినట్టు కాపాడాడు కృష్ణుడు? ఆనాడు అరణ్యవాసంలో దూర్వాసుడు వచ్చి తామందరికీ భోజనం పెట్టమంటే, అందరి భోజనాలు అయిపోయాయని ద్రౌపది దిక్కుతోచక ఒక్కసారి కళ్ళుమూసుకుని మనసులో తలుచుకున్న ఉత్తరక్షణంలో కృష్ణుడు గుమ్మంలో ప్రత్యక్షమవడం ఎలా మర్చిపోగలడు? అరణ్యవాసం వరకూ ఎందుకుగానీ జూదంలో తాను తమ్ములతో సహా అన్నీ పోగొట్టుకున్నప్పుడు ద్రౌపదికి సభాభవనంలో అందరి ఎదుటా వస్త్రాపహరణం జరుగుతూంటే ఎవరు ద్రౌపదిని రక్షించినది? ఉత్తరోత్తరా అశ్వత్థామ ప్రయోగించిన బ్రహ్మశిరోనామకాస్త్రాన్ని కృష్ణుడు వారించి ఉండకపోతే తమ వంశం నిలబడి ఉండేదా, పరీక్షిత్తు బతికి బట్టకట్టగలిగేవాడా? ఇన్ని దేనికి, నల్లని వాడు పద్మ నయనంబుల వాడు కృపా రసంబు పైజల్లెడు వాడు మౌళి పరి సర్పిత పింఛము వాడు నవ్వు రాజిల్లెడు మోము వాడు లేకపోతే తాము ఏమైవుండేవారో?

సరే, ఇవన్నీ ఇప్పుడనవసరం. జరిగిపోయిన వాటి గురించి ఆలోచించుకోవడం వల్ల ఏమి ప్రయోజనం? ఇప్పుడు జరుగుతున్న విషయాలు చూస్తూ ఉంటే తమ కాలం అయిపోయినట్టే. చేతికి ఎదిగి వచ్చిన పరీక్షిత్తుకి పట్టం కట్టి తాము ఇంక వానప్రస్థానానికి వెళ్ళడమే మంచిదనిపిస్తోంది. అర్జునుడు తీసుకొచ్చే వార్త విని కృష్ణుడి దగ్గిరకి వెళ్ళి తన నిర్ణయం చెప్పాక ఆయనెలా చేయమంటే అలా చేయడమే. ఈ వయసులో తనకి కావాల్సింది ఇంక ఒక్కటే.

అరయన్ శంతనుపుత్రుపై విదురుపై నక్రూరుపైఁ గుబ్జపై
నరుపై ద్రౌపదిపైఁ గుచేలునిపయిన్నంద వ్రజ శ్రేణిపై
బరగం గల్గు భవత్కృపారసము నాపైఁ గొంతరానిమ్ము నీ
చరణాబ్జంబులు నమ్మినాఁడ జగదీశా! కృష్ణ! భక్తప్రియా!

రాత్రి గడిచినా అర్జునుడు రాకపోయేసరికి ధర్మరాజు మనసు తల్లడిల్లింది. వెంటనే ఓ సారి నకులుణ్ణి వెళ్ళి చూసి రమ్మంటే? అదే మాట తమ్ముళ్ళతో చెప్పేసరికి ఒక్కసారి అందరూ కూడబలుక్కున్నట్టు మొహం మీదే నవ్వారు. భీముడైతే ఓ అడుగు ముందుకేసి, “అన్నా, పెద్దవాడివయ్యే కొద్దీ చాదస్తం ఎక్కువౌతోందా?” అనేశాడు. అవును కదా? ద్వంద్వ యుద్ధంలో సాక్షాత్తూ మహేశ్వరుణ్ణి నిలువరించి పాశుపతం గెల్చుకున్న అర్జునుడు ఇంకా ఎందుకు రాలేదో చూసి రమ్మని నకులుణ్ణి పంపడం ఎంత హాస్యాస్పదం? దిగులుగా ఉన్న ధర్మజుడికి రాత్రి బాగా పొద్దుపోయేవరకూ నిద్రలేదు.

ఆ తర్వాత మగతగా పట్టిన నిద్రలో ఏదో కల. మొదట్లో మసక మసకగా కనిపించిన బాల కృష్ణుడి రూపం ధగధగలాడుతూ పెద్దదౌతూంది. ఆయన వెనుకనే పూతన, కంసుడు, తమ తాత భీష్ముడు చిరునవ్వులు నవ్వుతున్నారు. ముందుగా నించున్న కృష్ణ రూపం మనోహరంగా నవ్వుతూంటే కనబడీ కనపడకుండా ఆయన వెనుకే శిశుపాలుడు, జయధ్రధుడు, కర్ణుడు, దుర్యోధనుడు, జరాసంధుడు, సంజయ విదురులూ, కంసుడి సేవకులైన అశేష రాక్షసులూ చిరునవ్వులు చిందిస్తున్నారు. వీళ్ళలో చాలామందిని కృష్ణుడు స్వహస్తాలతో సంహరించాడు కాదూ? మిగతా వాళ్ళకి జీవితాంతం గుండెల్లో బల్లెమే అయ్యేడు కదా? ఇప్పుడు హాయిగా చిరునవ్వు నవ్వుతున్నారు, అదేమిటో? కలలో యుధిష్టిరుడి ఆలోచనలని అడ్డుకుంటూ మధ్య మంద్ర స్థాయిలో వినిపించే స్తుతి మొదలైంది.

సహస్రశీర్షం దేవం విశ్వాక్షం విశ్వ సంభువమ్
విశ్వం నారాయణం దేవమక్షరం పరమం పదమ్
విశ్వతః పరమాన్నిత్యం విశ్వన్నారాయణం హరిమ్,
విశ్వమే వేదం పురుషస్త ద్విశ్వ ముపజీవతి
పతిం విశ్వస్యాత్మేశ్వరగ్ం శాశ్వతగ్ం శివమచ్యుతమ్

స్పష్టంగా వినిపించే వేదమంత్రాల మధ్య వెలిగే కృష్ణుణ్ణి పరీక్షగా చూడబోయేంతలో కృష్ణ రూపం కనుమరుగౌతోంది. ఆ రూపం వెనుకనే ఓ రాజు చేతులు జోడించి వేగంగా నడుస్తున్నాడు మరి కొంతమందితో. కానీ మిగతావారు అలా కృష్ణుణ్ణీ, ఆ వెనకే నడిచే రాజుని అందుకోలేక వెనకపడిపోతున్నారనేది తెలుస్తూనే ఉంది. నడిచే ఆ రాజు వెనకభాగమే కనిపిస్తోంది కానీ మొహం కనబడటంలేదు. లీలామానుషవిగ్రహుడు మరో అదృష్టవంతుడికి భవసాగరం దాటే అదృష్టం కల్పించాడు కాబోలు. కల కరిగిపోతూ కృష్ణుడి నవ్వూ, రూపం మాయమయ్యేసరికి నిద్రాభంగమై ధర్మజుడు ఒక్కసారి కళ్ళు తెరిచేడు. తెలతెలవారుతోంది అప్పుడే. మరోసారి తాను ఆచరించే ధర్మానికి ఆటంకం కలగకూడదని కృష్ణుణ్ణి వేడుకుంటూ రోజులో చేయబోయే కార్యక్రమాలన్నింటికీ ఉపక్రమించాడు పాండవాగ్రజుడు.

అర్జునుడు ఎంత త్వరగా వస్తే బాగుణ్ణని ధర్మజుడనుకున్నాడో దానికి ఎత్తుకి పైకెత్తు ఆలశ్యంగా హస్తినాపురం చేరాడు సవ్యసాచి. తనని చూడవచ్చిన అర్జునుణ్ణి ప్రశ్నలతో వేధించాడు యుధిష్టిరుడు, కృష్ణుడి కుశలం కోసం. చాలాసేపటిదాకా మాట్లాడలేక పోయిన అర్జునుడు కన్నీళ్ళతో తలపైకెత్తి చెప్పేడు కృష్ణుడు అవతారం చాలించాడని. కృష్ణుడు ఇక లేడనే నిజాన్ని జీర్ణించుకులేక మొదలు నరికిన చెట్టులా కూలిపోయేడు యుధిష్టిరుడు. ఇప్పటివరకూ జీవితంలో ఏదైతే తమకి ఆసరాగా నిల్చిందో ఆ ఆసరా ఇంకలేదు అనే సత్యాన్ని జీర్ణించుకోవడానికి సమయం పట్టింది, ద్రౌపదికీ పాండవులకీ. పడవ ఆసరాగా ఉందనుకునే భరోసాతో నీళ్ళలో ప్రయాణించే వాడికి పడవ తిరగబడిపోతే పాతాళంలోకి దిగబడుతూ ఊపిరి కోసం ఉక్కిరిబిక్కిరయ్యే భావన. రోజులు భారంగా గడుస్తున్నాయి.

శ్రీకృష్ణ నిర్యాణం అందరికన్నా ఎక్కువ బాధించినది ద్రౌపదిని. ఎందుకంటే మొదటినుంచీ తనకి మాన సంరక్షణ చేసినవాడు కృష్ణుడు. ఆయన పోయాక పాపం ఆయన అష్టపత్నులెలా ఓర్చుకుంటున్నారో అనే ఆలోచనే ద్రౌపదిని ఒక్కచోట నిలువనీయడంలేదు. ఆ ఆలోచనల్తో యుధిష్టిరుడితో మాట్లాడడానికి బయల్దేరింది.

పాండవ మధ్యముడిది అందరికన్నా దారుణమైన పరిస్థితి. కృష్ణుడు అవతారం చాలించాక తాను – ఒక వారంలో ద్వారకానగరం సముద్రంలో మునుగుతుందని తెలిసీ – అక్కడి స్త్రీలనీ, పిల్లల్నీ హస్తినాపురం తీసుకురావడానికి ప్రయత్నం చేశాడు. దారిలో దొంగల గుంపు దాడి చేసినప్పుడు తనకి బ్రహ్మాస్త్రం కాదు కదా గాండీవం ఎత్తి మామూలు అస్త్ర ప్రయోగం చేయడానిక్కూడా ఏమీ చేత కాలేదు. పోనీ అస్త్రవిద్య గుర్తుకురాకపోయినా కత్తి ఎత్తి యుద్ధం చేద్దామనుకుంటే ఆ కత్తి ఎత్తడానికి శరీరం సహకరించలేదు. తననీ, తనకూడా ఉన్నవాళ్ళనీ మామూలు దారిదోపిడీ దొంగలు కొట్టి తన కళ్ళ ఎదుటే అన్నీ దోచుకెళ్ళారు. మిగిలిన ఆడవాళ్ళ ముందు వీరాధివీరుడైన తాను తలెత్తుకోలేకపోయాడు. తనకేమో సవ్యసాచి అని బిరుదు, ఒకానొకప్పుడు శివుణ్ణి నిలువరించి పాశుపతం గెల్చుకున్న తాను, ఉత్తర గోగ్రహణ సమయంలో మొత్తం కౌరవ సేనని ఒంటిచేత్తో జయించిన తాను, శపథం చేసినట్టే ఒక్కరోజులో కౌరవసేనని చీల్చి చెండాడి సూర్యాస్తమయం లోపుల ద్రోణ, కర్ణ, అశ్వత్థామలంతటి మహామహులు చూస్తూండగా జయద్రధుడి తలని, డేగ అలవోకగా పిచ్చుకని తన్నుకుపోయినట్టు ఎగరగొట్టి యమపురికి పంపిన తాను, మామూలు దారిదోపిడీ దొంగలని ఏమీ చేయలేకపోయేడు. కృష్ణుడు తనని నమ్మి రక్షించమని చెప్పిన ఆడవాళ్ళనీ, పిల్లలనీ తాను రక్షించలేకపోయాడు. ఛీ, ఛీ తనదీ ఒక బతుకేనా? దారిలో వ్యాసభగవానులు చెప్పినదే సరై ఉండవచ్చు. తమ కాలం తీరిపోయిందనేది కంటి ముందు కనిపించే సత్యం. కృష్ణ నిర్యాణంతో తన శరీరంలో కుడిభాగం చచ్చుపడి పోయిందనుకుంటే ఆ తర్వాత దొంగల చేతిలో ఆడవాళ్ళ ముందు జరిగిన పరాభవం తన ఎడమ శరీరాన్ని కూడా చంపేసినట్టే. అన్నలతో మాట్లాడి ఇంక వానప్రస్థం స్వీకరించడం మంచిది. ఏదో నిర్ణయానికి వచ్చినవాడిలా యుధిష్టురుడి మందిరానికి బయల్దేరాడు.

తన దగ్గిరకి వచ్చిన ద్రౌపదినీ, అర్జునుణ్ణీ లోపలకి తీసుకెళ్ళేసరికి అక్కడే భీముడూ నకుల సహదేవులూ ఉండడం కొంత ఆశ్చర్యంగా అనిపించింది ధర్మజుడి దగ్గిరకి వచ్చిన ఆ ఇద్దరికీ. ఉపోద్ఘాతం ఏమీ లేకుండా ధర్మరాజు చెప్పేడు.

“జరిగినదంతా చూశారు కదా? కృష్ణుడే అవతారం చాలించాక ఇంక మనం రాజ్యం చేయడం అనవసరం అని నాకనిపిస్తోంది. పరీక్షిత్తు ఎదిగి వచ్చాడు కనక తనకి పట్టం కట్టి వానప్రస్థం స్వీకరించడం ఉత్తమం. ఇది మీకు నచ్చకపోతే నేనొక్కణ్ణే అయినా వానప్రస్థం తీసుకుని హిమాలయాలకి చేరుకుందామని నా స్వంత నిర్ణయం. మిమ్మల్ని బలవంతం చేస్తున్నానని అనుకోవద్దు సుమా. మీరు వచ్చినా రాకపోయినా నేను వెళ్ళటం అనేది తధ్యం. ఇంతకాలం రాజ్యం చేశాం. మనకి ఇక్కడ బావుకోవల్సింది ఏముంది? మీరందరూ ఏమంటారు? ఇప్పుడు చెప్పినా సరే, ఆలోచించుకుని తర్వాత చెప్పినా సరే.”

మొదటగా నోరు విప్పినది ద్రౌపది. “మీరు చెప్పినదే నిజం. కృష్ణుడంతటివాడే అవతారం చాలించాక మన రాజ్యం చేయడం అనవసరం. నాకు రెండు కారణాలు కూడా తోస్తున్నాయి. మొదటిది మన దేహదారుఢ్యం క్షీణిస్తోందని మీకు తెలుసు కదా? జరుగుతున్న విషయాలు చూస్తూంటే మన తరం అయిపోయిందనే మాట వాస్తవం. రెండోది మీరు వనవాసం అన్నప్పుడూ, అజ్ఞాత వాసం అన్నప్పుడూ…”

“ద్రౌపదీ, నేనెంత చేతకాని వాణ్ణయ్యనో మరీ, మరీ వేలెత్తి చూపించక్కర్లేదు. కృష్ణ నిర్యాణం జరిగిననాడే నేను చచ్చినవాడితో సమానం,” అర్జునుడు తల వంచుకునే అన్నాడు.

“అయ్యో, నేను మీకు జరిగిన పరాభవాన్ని మనసులో పెట్టుకుని అన్నమాట కాదు. ఇన్ని సంగతులు దేనికీ? మీకు ఐదుగురికీ తెలియదా? నాకు ఈ విషయంలో ఆలోచించుకోవడానికీ నిర్ణయించుకోవడానికీ ఏమీలేదు. మీరు వనవాసం అన్నప్పుడూ, అజ్ఞాత వాసం అన్నప్పుడూ, తర్వాత యుద్ధం అన్నప్పుడూ ఎప్పుడూ మీ వెన్నంటే ఉన్నట్టే ఇప్పుడూను. మీరెప్పుడు బయల్దేరుదామంటే అప్పుడు నేను సిద్ధం. కాని కొంత సమయం ఇస్తే పరీక్షిత్తుకి పట్టం కట్టి వేదవిదులనీ, పండితులనీ సత్కరించడం, వాళ్ళ ఆశీర్వాదాలు తీసుకోవడం లాంటి పనులన్నీ చక్కబెట్టుకుని బయల్దేరవచ్చు.”

నకుల సహదేవులకేసి ధర్మజుడు చూసేసరికి అడగక్కర్లేకుండానే సమాధానం మొహం మీదే ప్రతిబింబిస్తోంది. ఇక మిగిలినది భీముడు. “తమ్ముడూ, ఇంక నీదే ఆలస్యం మరి, చెప్పు నీ ఉద్దేశ్యం కూడా,” ధర్మజుడు అడిగేడు.

భీముడు వెంఠనే సమాధానం చెప్పాడు. “ఇంకా శంకించడం దేనికీ? ద్వైతవనంలో గంధర్వులు దుర్యోధనుడిమీద దాడి చేసినప్పుడు నువ్వు చెప్పినదే కదా, పరైః పరిభవైప్రాప్తే వయం పంచోత్తర శతం, పరస్పర విరోధేతు వయం పంచ శతంతుతే – బయటనుండి ఏ శతృవైనా దండెత్తివచ్చినప్పుడు మనం నూట ఐదుగురం మనమధ్య విభేధాలు వచ్చినప్పుడు వాళ్ళు నూరుగురు, మనం ఐదుగురం. పాండవులెప్పుడూ ఐదుగురే. వెంఠనే పరీక్షిత్తుకి పట్టం కట్టి బయల్దేరుదాం.”

అందరూ లేచారు. అందర్నీ వెళ్ళనిచ్చి భీముడు ధర్మరాజుని అడిగాడు, “అన్నా, ఇప్పుడీ జీవితం వదిలి మనం బయల్దేరుతున్నాం. మనకి ముందు ముందు ఎటువంటి గతి రాసిపెట్టి ఉందో? ద్రౌపదికి పుట్టినప్పట్నుంచీ కష్టాలే కదా? ఇప్పుడు కూడా మనతో వస్తే ఎటువంటి భాధలెదురౌతాయో? ద్రౌపదిని హస్తినాపురంలోనే వుంచితేనే బాగుంటుందేమో?”

చిరునవ్వు నవ్వేడు ధర్మజుడు, “తమ్ముడూ, ఇప్పుడు మనం జీవితంలో చరమాంకాన్ని చేరుకున్నాం. ఇప్పటివరకూ చేసిన పాప పుణ్యాలూ, ఆచరించిన ధర్మాధర్మాలు ఒక్కటే మన వెంటే వచ్చేవి. మనం ఐదుగురం అతిరధ మహారధులుగా ఉండీ వస్త్రాపహరణం సమయంలో ఏమి చేయగలిగాం? భగవంతుడైన కృష్ణుడు తన స్వంత కొడుకుగా పుట్టిన తర్వాత కూడా వచ్చి విడిపించేవరకూ దేవకీ వసుదేవులు కారాగారంలోనే కదా బతికినది? ఎవరి పుణ్యఫలం వారిది. చివరిదాకా నువ్వు బతికి ఉంటే మాత్రం ద్రౌపది కష్టాలు పడదని రూఢిగా చెప్పగలవా? ఇంతా చేసి ద్రౌపది మాటలు విన్నావు కదా? నువ్వు ఉంచుతానన్నా ద్రౌపది హస్తినాపురంలో మనం లేకుండా ఉండడానికి ఇష్టపడుతుందా?”

సంగతి అర్ధమైనట్టూ భీముడు బయటకి నడిచేడు.

నాలుగు రోజులు గడిచాయి. పాండవులు వానప్రస్థానికి బయల్దేరుతున్నారనే వార్త నలుమూలలా వ్యాపించేసరికి వ్యాసభగవానుడు హస్తినాపురానికి వచ్చాడు అన్నదమ్ములని చూడడానికి. యుధిష్టిరుడు తమ నిర్ణయం చెప్పేసరికి వ్యాసుడు చెప్పాడు.

“మంచి నిర్ణయం, నిజంగా ఇదే సమయం వానప్రస్థానికి, వెంఠనే బయల్దేరండి.”

ధర్మజుడు ఏదో చెప్పడానికి నోరు విప్పబోయేంతలో నారాయణ స్మరణంతో నారదుడు లోపలకి వచ్చాడు. ధర్మజుడు చెప్పినది విన్నాక కాసేపు కళ్ళు మూసుకుని మౌనంగా ఉన్న నారదుడు యుధిష్టిరుడితో చెప్పేడు,

“ధర్మజా, నువ్వు సాక్షాత్తూ ధర్మ దేవత అంశతో పుట్టినవాడివి. వానప్రస్థానికి, అటునుండి హిమాలయాల్లో స్వర్గారోహణాని వెళ్తున్నప్పుడు గుర్తు పెట్టుకో.

నారాయణ మహాజ్ఞేయం విశ్వాత్మానం పరాయణమ్
నారాయణ పరో జ్యోతిరాత్మా నారాయణః పరః
నారాయణం పరం బ్రహ్మ తత్వం నారాయణ పరః
నారాయణ పరోధ్యాతా ధ్యానం నారాయణః పరః

దారిలో ఎటువంటి ఆపదలొచ్చినా అన్నింటికన్నా ముఖ్యంగా మర్చిపోకుండా గుర్తుపెట్టుకోవాల్సినది,

యచ్చ కించిజ్జగత్సర్వం దృశ్యతే శ్రూయతేஉపివా
అన్తర్బహిశ్చ తత్సర్వం వ్యాప్య నారాయణః స్థితః

వ్యాసభగవానులు చెప్పినట్టూ ఆలశ్యం చేయకుండా వెంఠనే బయల్దేరండి. శుభమస్తు”

నారదుడు చెప్పినది విన్నాక ధర్మజుడికి ఒక్కసారి ఎందుకో వారణావతంలో లక్క ఇల్లు దహనమవడం, అందులోంచి తామందరూ తప్పించుకోవడం గుర్తుకొచ్చాయి. దుర్యోధనుడు తామందర్నీ బలవంతం చేసి లక్కయింటిలో ఉండడానికి పంపించాడు. వెళ్ళేటప్పుడు విదురుడు నిఘూఢంగా తనకి చెప్పేడు జాగ్రత్తగా ఉండమని. ఆయన మాటల్లో చెప్పాలంటే: “ధర్మనందనా నీతిశాస్త్రం తెలిసిన వాడు శతృవులు కల్పించే ప్రమాదాలను అవలీలగా పటాపంచలు చేస్తాడు. లోహనిర్మితం కాని శస్త్రఘాతం నుండి తప్పించుకోవాలి. ఎండిన చెట్లతో నిండిన అడవి భస్మమౌతున్నా కలుగులో ఉన్న ఎలుక సురక్షితంగానే ఉంటుంది. నక్షత్ర సహాయంతో దారి తెలుసుకోవచ్చు. ఇంద్రియ పంచకం స్వాధీనంలో ఉంటే ఏ బాధా ఉండదు.”

నారదుడు చెప్పినది కూడా ఏదో సందేశం చెప్తున్నట్టే ఉంది. ఏదో అర్ధమైనట్టూ మందహాసం చేసి చెప్పాడు. “మహర్షీ! మీరు చెప్పినది అర్ధమైంది.”

మహర్షులిద్దరూ హస్తినాపురం వదిలాక పరీక్షిత్తుని ధౌమ్యుల వారిలో చేతిలో పెట్టడం, మనవడికి పట్టం కట్టడం కానిచ్చాడు ధర్మజుడు. పాండవులు అశ్వమేధం చేసిన సమయంలో హస్తినాపురం జేరిన ఉలూచి, చిత్రాంగద వారి వారి నివాసాలకి వెళ్ళాక పాండవులు కాలినడకన వానప్రస్థానికి బయల్దేరారు. ఎప్పటిలాగానే సవ్యసాచి భుజం మీద గాండీవం వేళ్ళాడుతోంది. ఖాండవ వనాన్ని దహించడానికి పూనుకుని తనకి సహాయం చేయడం కోసం అర్జునుడికి అగ్నిహోత్రుడిచ్చిన గాండీవం ఇతరుల చేతుల్లో పడడానికి వీల్లేదు.

నడక మొదలౌతూనే ధర్మజుడి మనసులో నారదుడి మాటలు మెదిలాయి.

యచ్చ కించిజ్జగత్సర్వం దృశ్యతే శ్రూయతేஉపివా
అన్తర్బహిశ్చ తత్సర్వం వ్యాప్య నారాయణః స్థితః
అనన్తమవ్యయం కవిగ్ం సముద్రేஉన్తం విశ్వశంభువమ్

కళ్ళకి కనపడే, చెవులకి వినపడే ప్రతీ అంశమూ నారాయణుడే. తనలో ఉన్నదీ బయట సర్వత్రా వ్యాపించి ఉన్నదీ నారాయణుడే. మిగతా నలుగురు తమ్ముళ్ళూ ద్రౌపదీ కూడా వస్తున్నా ఇప్పటివరకూ తనకున్న బంధాలన్నీ విడిపోతూన్న భావన. తనకి తెలియకుండానే ధర్మజుడు అంతర్ముఖుడౌతున్నాడు.

జనపదాలు దాటుకుంటూ ఉత్తుంగ హిమలయాలకేసి ప్రయాణం సాగుతోంటే, ధర్మజుడికి ఒక్కసారి మనసులో చటుక్కున స్ఫురించింది – “ఇంక ఎవరికోసమూ ఆగవల్సిన పని లేదు.” నారదుడి మాటలు మరోసారి చెవుల్లో తిరుగుతున్నాయి – యచ్చ కించిజ్జగత్సర్వం దృశ్యతే శ్రూయతేஉపివ… మరి ప్రపంచంలో ప్రతి పరమాణువులోనూ సర్వత్రా వ్యాపించి ఉన్న భగవంతుడు తనలోనూ…

సన్తతగుం శిలాభిస్తులంబత్యాకోశసన్నిభం
తస్యాన్తే సుషిరగ్ం సూక్ష్మం తస్మిన్త్సర్వం ప్రతిష్టితమ్
తస్య మధ్యే మహానగ్నిర్విశ్వార్చిర్విశ్వతోముఖః
సోஉగ్రభుగ్విభజన్తిష్ఠన్నాహారమజరః కవిః
తిర్యగూర్ధ్వమధశ్శాయీ రస్మయస్తస్య సన్తతా
సన్తాపయతిస్వం దేహమాపాదతలమస్తకః
తస్యమధ్యే వహ్నిశిఖా అణీయోర్ధ్వా వ్యవస్తితః
నీలతోయదమధ్యస్థాద్విద్యుల్లేఖేవ భాస్వరా
నీవారసూకవత్తన్వీ పీతా భాస్వత్యణూపమా
తస్యాశిఖాయా మధ్యే పరమాత్మా వ్యవస్థితః
సబ్రహ్మ సశివస్సహరిస్సేన్ద్రస్సోஉక్షరః పరమస్స్వరాట్

హృదయానికి కింద, నాభికి పైన ఉండే భాగంలో పరమాత్మ వ్యవస్థితుడై ఉన్నాడు. ఆ హృదయకమలాన్ని ఆశ్రయించి జ్వాలాసమూహంతో వెలుగుతూ జీవుడికి ప్రధానస్థానమై నాడీ సమూహాలకి ఆలంబనయై, వికసించిన తామరపూవులా ఉండే హృదయాగ్ర భాగాన సూక్ష్మమైన పద్మం ఉంది. సర్వమూ ప్రతిష్టమై ఉన్న ఆ పద్మం మధ్యలోనే ఉన్న జఠరాగ్ని జ్వాలలు పాదాది పర్యంతమూ వ్యాపిస్తున్నాయి. ఆ జఠరాగ్ని మధ్యలో నల్లని మేఘంలో మెరుపులా ప్రకాశించే అగ్నిశిఖ ధాన్యపు ముల్లులా పచ్చని ఛాయతో వెలుగొందుతోంది. ఆ శిఖ మధ్యలో ఉన్నదే పరమాత్మ పీఠం. అతడే నాశనము లేని కూటస్థుడు, ములారకారణమైన స్వయం ప్రకాశకుడు. అతడే బ్రహ్మ, శివ, విష్ణు, ఇంద్ర స్వరూపుడు. ఆయనే కృష్ణుడిగా అవతరించి తనని ఇప్పటివరకూ ప్రతి క్షణం కాపాడిన హరి.

అప్రయత్నంగా ఒక్కసారి ధర్మజుడి కుడి చేయి తన హృదయం మీదకి పోయింది. “సోహం, హంసో, సోహం, హంసో…” పంచ మహా వాక్యాలు – సర్వం ఖల్విదం బ్రహ్మ, తత్వమసి, ప్రజ్ఞానం బ్రహ్మ, అహం బ్రహ్మాస్మి, అయమాత్మా బ్రహ్మ- చెప్తున్నదంతా ఇదే, ఇదే. యోసావసో పురుష స్సోహమస్మి.

హృదయం తేలికౌతూంది ధర్మజుడికి. నడకవేగం హెచ్చిస్తూ కనుకొసల నుంచి కనపడేది ఓ సారి గమనించాడు. ద్రౌపదీ తమ్ముళ్ళతో పాటు తనకూడా ఇప్పుడో సారమేయం! ఎప్పుడు వచ్చి చేరిందో? మొదట తమతోబాటు హస్తినాపురం నుంచి బయల్దేరకుండా మధ్యలో కలిసి వచ్చినట్టుంది – ఏ అలుపూ లేకుండా నడుస్తూనే ఉంది. మళ్ళీ నారదుడి మాటలు మనసులో దొర్లాయి.

యచ్చ కించిజ్జగత్సర్వం దృశ్యతే శ్రూయతేஉపివా
అన్తర్బహిశ్చ తత్సర్వం వ్యాప్య నారాయణః స్థితః

తనలోనూ, తన తమ్ముళ్ళలో, తమని జీవితాంతం ద్వేషించిన కౌరవుల్లో, ఆఖరికి ఇప్పుడు కూడా వచ్చే ఈ శునకంలోనూ ఉన్న పరబ్రహ్మం ఒక్కటే!

ఉత్తరంగా ప్రయాణించి భాగీరధి చేరేసరికి అద్భుతమైన ప్రభలతో వెలిగే అగ్నిహోత్రుడు ఎదురై అర్జునుడితో చెప్పేడు.

“అర్జునా! నేను ఖాండవవన దహనం కోసం వరుణుడి దగ్గిర్నుంచి స్నేహంగా అభ్యర్ధించి తెచ్చిన ధనువు ఇది. దీన్ని ఆయనకి అందజేయాల్సిన తరుణం వచ్చింది.”

స్నానాంతరం ఆ ధనుస్సుని అగ్నిహోత్రుడు చెప్పినట్టూ అలకానందలో విడిచిపెట్టాక మళ్ళీ ప్రయాణం మొదలైంది. దారిలో అర్జునుడు అడిగేడు ధర్మజుణ్ణి.

“అన్నా, అగ్నీ వరుణులు పరస్పర విరోధాలు కదా, మరి ఇప్పుడు అగ్నిహోత్రుడు స్నేహంగా గాండీవం వరుణుడి దగ్గర్నుంచి తీసుకొచ్చాను, మళ్ళీ ఆయనకి ఇచ్చేయాలి అన్నారేం?”

యోపామాయతనం వేద ఆయతనవాన్ భవతి
అగ్నిర్వా అపా మాయతనం ఆయతనవాన్ భవతి
యోగ్నేరాయతనం వేద ఆయతనవాన్ భవతి
ఆపోవా అగ్నేరాయతనం ఆయతనవాన్ భవతి

అగ్నిలో ఉదకం, ఉదకంలో అగ్నీ పరస్పరాశ్రయాలు. ఈ స్థితిని గుర్తించినవారు ముక్తులౌతారు – ధర్మజుడి మనసులో చటుక్కున మెదిలింది సమాధానం. పైకి మాత్రం సమాధానం చెప్పకుండా నడక సాగించాడు. ఏ కళనున్నాడో అర్జునుడు కూడా రెట్టించలేదు. ప్రయాణం సాగుతూనే ఉంది.

మొదటిగా ప్రాణం వదిలినది ద్రౌపది. ఇన్నేళ్ళ జీవితంలో తనకూడా వచ్చిన సహధర్మచారిణి పోయినా ఆగకుండా నడుస్తున్న ధర్మజుణ్ణి భీముడు సమీపించి అడిగాడు.

“అన్నా ద్రౌపది అంతటి పతివ్రత కదా కానీ ఇప్పుడిలా అయిందేం? ఇంత జరిగినా మనం ఆగకుడా నడవాల్సిందేనా?”

ఆగకుండా నడుస్తూనే సమాధానం చెప్పాడు యుధిష్టురుడు. “చెప్పాను కదా, ఇక్కడ్నుంచి ఎవరి పాప పుణ్యాలు వారివి. ఎవరూ మరొకరి గురించి ఆగవల్సిన పని లేదు. ఈమెకి అర్జునుడంటే కొంత పక్షపాతం.”

“అయితే జీవితాంతం కలిసి ఉన్న మనం ఇప్పుడు విడిపోక తప్పదా?”

“తప్పదు నాయనా.”

ఆ తర్వాతి వంతు సహదేవుడిది. అడిగిన భీముడికి మళ్ళీ సమాధానమిచ్చాడు ధర్మజుడు, “నాయనా, వీడికి తనంతటి వాడు లేడనే అహంకారం.”

నకులుడి వంతు వచ్చేసరికి, ధర్మరాజు సమాధానం భీముణ్ణి ఆశ్చర్యపరిచింది, “ఇతనికి తనంతటి మోహనాకారుడు భువిలో లేడనే అహం.”

అర్జునుడు పడిపోతూంటే భీముడరిచాడు, “అన్నా” అంటూ. “కురుక్షేత్ర సంగ్రామంలో వీడు మొత్తం సేననంతట్నీ ఒక్క రోజులో కడతేరుస్తాడని మాట నిలుపుకోలేకపోయాడు,” నడుస్తున్న యుధిష్టిరుడు చెప్పాడు.

ఇంత జరుగుతున్నా కూడా వస్తున్న శునకాన్ని ధర్మజుడు జాగ్రత్తగా గమనిస్తూ నడుస్తూనే ఉన్నాడు.

“మరి చివరిదాకా మన కూడా వచ్చేది ఏమిటి?” భీముడు అడుగుతున్నాడు.

“మనం చేసుకున్న ధర్మం ఒక్కటే.”

ఎవరో చిన్నగా నవ్వినట్టూ అనిపించి భీముడు చుట్టూ చూశాడు. నవ్వింది ధర్మజుడూ కాదు, తానూ కాదు. నడుస్తున్న శునకం దగ్గిరనుంచి వచ్చినట్టనిపించి దానికేసి చూశాడు భీముడు. అది మామూలుగా నడుస్తూనే ఉంది. మూగ జంతువులకి నవ్వడం రాదనేది నగ్న సత్యం. మరెవరో?

ఆఖరుసారిగా ఇంక నడవలేక కిందపడే భీముడితో చెప్పేడు ధర్మరాజు. “నీకున్న తిండి యావే నిన్నీదశకి తీసుకొచ్చింది.”

శిఖరాగ్రానికి చేరుకునేసరికి దేవ విమానంతో ఇంద్రుడు నవ్వుతూ స్వాగతం చెప్పాడు ధర్మజుడికి. పక్కనే స్వాగతిస్తూ చిరునవ్వు నవ్వుతున్న నారదుడు.

“ధర్మజా నీ జీవితకాలంలో ఆచరించిన ధర్మం నిన్నీ దశకి తీసుకొచ్చింది. రా, వచ్చి అధిరోహించు. స్వర్గంలో నువ్వు చేసుకున్న పుణ్యం నీ గురించి ఎదురుచూస్తోంది.”

“ధన్యోస్మి. అయితే నేను ఈ విమానం ఎక్కేముందు ఈ సారమేయాన్ని కూడా ఎక్కించాలి,” చేతులెత్తి నమస్కరించి చెప్పాడు ధర్మజుడు,

నారదుడు ఆశ్చర్యంగా అన్నాడు. “ధర్మ శాస్త్రం అంతా ఆపోసన పట్టిన నువ్వు ఇలా అనడం ఎంతటి వింత! స్వర్గంలో నీచ జాతి ప్రాణులకి చోటులేదని నీకు తెలియదా? లేదు, ఆ శునకాన్ని అలా వదిలేసి మనం బయలు దేరాలి.”

అగ్నిలో ఆజ్యం పోసి ఎగదోస్తున్నట్టూ ఇంద్రుడన్నాడు. “అతి రధ మహారధులైన నీ స్వంత తమ్ములు పోయినప్పుడు వారి కోసం ఒక్క క్షణం కూడా ఆగకుండా నడుస్తూ వచ్చిన నువ్వు, జీవితంలో ఒకేసారి అబద్ధం – అదీ కృష్ణుడి ప్రోద్బలంతో యుద్ధభూమిలో – చెప్పిన నువ్వు, ఈ నీచ జాతి జంతువుకోసం వెంపర్లాడటం ఎంత హాస్యాస్పదం?”

ధర్మజుడు ఓ సారి నారదుడికేసీ ఇంద్రుడికేసీ చూశాడు. ఇటు తిరిగి శునకం కేసి చూసేసరికి జాలిగా కనిపిస్తున్న దాని మొహం చూసి ఏదో నిశ్చయానికి వచ్చినవాడిలా చెప్పేడు నారదుడితో.

“మునీంద్రా, మేము స్వర్గారోహణం మొదలుపెట్టడానికి ముందు హస్తినాపురం విచ్చేసి మీరే కదా చెప్పినది, యచ్చ కించిజ్జగత్సర్వం దృశ్యతే శ్రూయతేஉపివా, అన్తర్బహిశ్చ తత్సర్వం వ్యాప్య నారాయణః స్థితః… అలా చెప్పిన మీరు ఇప్పుడు నన్నే నమ్ముకుని ఇంతవరకూ వచ్చిన ఈ శునకాన్ని వదిలివేయమనడం ఆశ్చర్యంగా ఉంది.”

ఈ మాట విన్న ఇంద్రుడన్నాడు. “ఈ శునకమే నీకు స్వర్గం కన్నా ఎక్కువైతే నువ్వు ఇక్కడే ఉండాల్సి ఉంటుంది. ఆలోచించుకో మరి. శునకమా, జీవితాంతం కష్టపడి సంపాదించిన స్వర్గమా?”

ధర్మజుడు క్షణం పాటు ఆలోచించాడు, ఏనాడూ ధర్మం తప్పని తనని ఇంతవరకూ తీసుకొచ్చినది ఆ ధర్మం ఒక్కటే. అరణ్యవాస సమయంలో యక్షిణి ప్రభావంతో తమ్ములందరూ చనిపోయినట్టు కనిపించినప్పుడు అందరిలో ఒకణ్ణి మాత్రమే బతికిస్తానంటే నకులుణ్ణి కోరుకోవడంలో కూడా తానెప్పుడు ధర్మం అతిక్రమించలేదు. ప్రాణుల్లోకెల్లా అతి విశ్వాసమైన జంతువే తనని అంటిపెట్టుకున్న ధర్మంలా విశ్వాసంగా ఇప్పుడు తనకూడా వచ్చినది; అతిరధ మహారధులైన తమ్ములూ కాదు, ధర్మ బద్ధంగా గెల్చుకున్న రాజ్యమూ కాదు, పతివ్రత ద్రౌపదీ కాదు. ఆఖరికి, ‘కృష్ణస్తు భగవన్ స్వయం’ అని కీర్తించబడే ఆ చక్రధారీ కాదు. తనని అతి విశ్వాసంగా నీడలా వెంబడించినది తను ఆచరించిన ధర్మం ఒక్కటే. ఈ ధర్మాన్ని ఇప్పుడు తప్పితే ఇంతకాలం ఆచరించిన ధర్మం కూడా పూర్తిగా నిరుపయోగమౌతుంది. ధృఢ నిశ్చయంతో చెప్పేడు.

“మీరు చెప్పినట్టూ ఈ శునకం నాతో రావడం కుదరకపోతే నేనిక్కడే ఉండడానికి ఏ అభ్యంతరం లేదు. కానీ ఇప్పటి వరకూ నేనాచరించిన ధర్మం ఒక్కటే ఈ శునక రూపంలో విశ్వాసంగా నన్ను అంటిపెట్టుకుని వచ్చిందని నా ప్రగాఢ నమ్మకం. అందువల్ల ఈ శునకం నాకూడా రావడం కుదరకపోతే క్షమించండి, నేను మీ విమానం ఎక్కేది అసంభవం.”

ఒక్క మెరుపు మెరిసినట్లయింది. యుధిష్టిరుడు పక్కకి చూసేసరికి శునకం స్థానంలో ధర్మదేవత మనోహరంగా నవ్వుతున్నాడు.

“ధర్మజా జీవితంలో చేసుకున్న పుణ్యమంతా పణంగా పెట్టడానికి కూడా సిద్ధమై ఆఖరి పరీక్షలో కూడా ధర్మం తప్పని నీకు జోహార్లు. పద పోదాం. ఇంతకాలం చేసుకున్న పుణ్యానికి నీకు బొందితో స్వర్గానికెళ్ళే అదృష్టం లభించింది.”

స్వర్గానికని విమానం ఎక్కిన ధర్మజుడు దిగేసరికి కనిపించినది స్వర్గసుఖాలు అనుభవిస్తున్న ధుర్యోధనుడూ అతని సోదరూలూను. తన తమ్ములూ, తనకి అన్నగారైన కర్ణుడూ ఎక్కడ? వాళ్ళని చూస్తేగానీ ఊరుకోనని పట్టుబట్టడంతో ధర్మజుణ్ణి తీసుకెళ్ళారు సహోదరులని చూపించడానికి.

కాలు మోపిన యుధిష్టురుడికి తానో దుర్గంధ కూపంలో దిగినట్టు అర్ధమైంది. ఇది నరకం. అన్నింటికన్నా ధర్మజుడి మనసుని కట్టిపడేసినది అక్కడున్న ప్రాణుల ఏడుపులు. విచారించగా తెల్సినది ఏమంటే, ఆ ప్రాణులన్నీ తనకూడా బతికిన తమ్ములూ, తనకి అన్నగారైన కర్ణుడూను. స్వర్గానికి రమ్మని తనని ఇంద్రుడు విమానం ఎక్కించినది ఇందుకా? అక్కడ్నుంచి కాలు కదపడానికి ప్రయత్నం చేస్తూంటే ఏడిచే ప్రాణులు తమని విడిచి వెళ్ళవద్దనీ, ధర్మజుడు అక్కడికి రాగానే తమ ప్రాణాలకి కొంచెం హాయిగా ఉందనీ చెప్పడంతో యుధిష్టిరుడు అక్కడే ఉండిపోవడానికి నిశ్చయించాడు. అవతలి వాళ్ళ బాధల్ని తొలగించడం కంటే పరమోత్తమమైన ధర్మం మరొకటి ఏవుంది?

ధర్మజుడి మనసు తెల్సిన ఇంద్రాదులు స్వయంగా అతన్ని తీసుకెళ్ళడానికి అక్కడకి రాగానే నరకం అప్పటివరకూ ఉన్న దుర్గంధాలూ ఆక్రందనలూ పోయి సువాసనల్తో వెదజల్లే స్వర్గంగా గోచరించింది.

నారదుడి ఆదేశం ప్రకారం ఆకాశగంగలో స్నానం చేసి వచ్చిన ధర్మజుడికి స్వర్గంలో సంతోషంగా ఉన్న తన తమ్ములూ, దుర్యోధనుడితోపాటు తమ బంధుగణమూ కనిపించారు. ఎన్ని చూసినా ఎంతమందిని కలిసినా కృష్ణుణ్ణి చూడాలని తహతహతో నారదుణ్ణి అడిగేడు ధర్మజుడు.

“మునీంద్రా మరి నాకు శ్రీ కృష్ణ దర్శనం ఎప్పుడౌతుంది?”

నారదుడు చెప్పేడు సమాధానం. “నాయనా నువ్వు విన్నదే కదా?

ఓం తద్బ్రహ్మ, ఓం తద్వాయుః, ఓం తదాత్మా
ఓం తత్సత్యం, ఓం తత్సర్వం ఓం తత్పురోన్నమః
అంతశ్చరతి భూతేషు గుహాయాం విశ్వమూర్తిషు
త్వం యజ్ఞస్త్వం వషటకారత్స్వమిద్రస్త్వం రుద్రస్త్వమ్
విష్ణుస్త్వం బ్రహ్మత్వం ప్రజాపతిః

ఓంకారమే బ్రహ్మ స్వరూపం, అదే వాయుస్వరూపం. ఆ ప్రణవమే ఆత్మ. అదే సత్యమూ, సర్వకారణ స్వరూపమూను. సమస్త భూత హృదయాలలో ఉన్నది ఆ ప్రణవాత్మకమైన భగవంతుడే. ఓ దేవా, యజ్ఞమూ, వషట్కారమూ, ఇంద్ర రుద్రులూ, విష్ణు బ్రహ్మ స్వరూపుడవూ నీవే.

వాతార్విష్ణోర్బల మాహుః అక్షరాద్దీప్తి రుచ్యతే
త్రిపదాద్ధారయర్దేవః యద్విష్ణోరేకముత్తమమ్

ప్రాణాయామం మొదలైన వాటిచేత విష్ణువుకి బలం, అచ్యుతుడూ, అక్షర స్వరూపుడవడం చేత ఆయనకి ప్రకాశం కలుగుతున్నాయి. త్రిపదా విభూతి వల్ల లోకధారణ చేయగలుగుతున్నాడు. ఆయన పరమపదం విష్ణులోకం ఒక్కటే. ఆయన్ని చూడడానికి ఒకటే మార్గం.

తద్విష్ణో పరమం పదం సదా పశ్యంతి సూరయః దివీవ చక్షురాతతమ్
తద్విప్రాసో విపన్యవో జాగృవాం స స్సమింధతే విష్ణోర్యత్పరమం పదమ్

పరమ పదమైన విష్ణులోకాన్ని అంతరిక్షంలో నాటకదీపం లాగా విద్యావంతులు జ్ఞాన దృష్టిచేత ఎప్పుడూ చూడగలుగుతున్నారు. శ్రద్ధాసక్తులు ఉన్నవారికి ఆ భగవంతుడి మోక్ష స్థానం లభిస్తోంది. ఈ ఆసనం మీద కూర్చుని కృష్ణుణ్ణి ధ్యానిస్తూ మనసు లగ్నం చేయి.”

సుఖాసీనుడై కళ్ళు మూసుకున్న ధర్మజుడికి మొదటగా కనిపించినది నవ్వుతున్న బాలగోపాలుడు. తాను మానవదేహంతో ఉన్నప్పుడొచ్చిన కల ఇప్పుడు మళ్ళీ కొనసాగుతూ కనిపిస్తోంది. కృష్ణుడి వెనుకే వేగంగా నడిచిన రాజు ఇప్పుడు వెనక్కి చూస్తూ నవ్వుతున్నాడు. ఆ మొహం తనదే. అంటే భవసాగరం దాటినది తానే. తనకూడా నడుస్తూ తనని అందుకోలేక వెనక పడిపోయినది తన తమ్ములూ, ద్రౌపదీను. హృదయంలో సంతోషం ఉప్పొంగుతూండగా దృష్టి మళ్ళీ కృష్ణుడి మీదకి సారించాడు. ఈ సారి భువన మోహనంగా మురళీ వాయించే కృష్ణుడూ వెనకనుంచి మంద్ర స్థాయిలో వినిపించే స్తుతీ

ఋతగ్ం సత్యం పరం బ్రహ్మ పురుషం కృష్ణ పింగళమ్
ఊర్ధ్వ రేతం విరూపాక్షం విశ్వరూపాయ వై నమోనమః
ఓమ్ నారాయణాయ విద్మహే వాసుదేవాయ ధీమహిః
తన్నో విష్ణుః ప్రచోదయాత్

యదార్ధ స్వరూపుడూ, సత్య స్వరూపుడూ, పరమాత్ముడూ, బ్రహ్మ స్వరూపుడూ, విశ్వాకారుడూ, విశ్వనేత్రుడూ, ప్రపంచానికి సుఖం కలిగించేవాడూ, పింగళవర్ణుడూ, ఊర్ధ్వరేతస్కుడూ అయిన భగవంతునకి నమస్కారం. ఆ భగవంతుడు మాకు నామస్మరణములందు అపరోక్ష బుద్ధిని ప్రచోదనము చేయుగాక!

తర్వాతి దృశ్యంలో కృష్ణుడి ముందు మోకరిల్లిన తాను! ఆయనమీద కురిసే – తాను అర్పించిన శుద్ధమైన తన మనస్సనే – పూలజల్లూ…

ఆకాశాత్పతితం తోయం యధాగఛ్ఛతి సాగరమ్
సర్వదేవ నమస్కారాత్ కేశవం ప్రతి గఛ్ఛతి.

ఆకాశం నుంచి పడే నీరు ఎన్ని వాగువంకలైనా చివరికి ఏ విధంగా సముద్రాన్ని చేరుతోందో అదేవిధంగా ఏ దేవుడికి నమస్కారమర్పించినా అది కేశవుడికే చెందుతోంది.

దృశ్యం కరిగిపోయి ధర్మజుడు పూర్తిగా అంతర్ముఖుడయ్యేడు. వెనుకకి తిరిగి ఆత్మలోకి చూసిన మనస్సు ఆత్మలో ఐక్యమవడంతో పంచ మహావా క్యాలు అర్ధమౌతున్నాయి – ప్రజ్ఞానం బ్రహ్మా, అయమాత్మా బ్రహ్మా, సర్వం ఖల్విదం బ్రహ్మ. ఇంకెక్కడా వెతకవల్సిన పనిలేదు, పరమాత్మ స్వరూపుడైన కృష్ణుడున్నది తన ముక్కు కన్నా దగ్గిరగా ఉన్న తన హృదయం లోనే. అహం బ్రహ్మాస్మి!

నీలతోయదమధ్యస్థాద్విద్యుల్లేఖేవ భాస్వరా
నీవారసూకవత్తన్వీ పీతా భాస్వత్యణూపమా
తస్యాశిఖాయా మధ్యే పరమాత్మా వ్యవస్థితః
సబ్రహ్మ సశివస్సహరిస్సేన్ద్రస్సోஉక్షరః పరమస్స్వరాట్

తనలోనే కాక కోటానుకోట్ల ప్రాణుల్లో కృష్ణ స్వరూపం అంతర్గతంగా ఎలా దాగి ఉంటుందో అనే ధర్మజుడి చివరి సందేహం ఉపనిషత్ శ్లోకం వినిపిస్తూండగా సత్యదర్శనంతో పటాపంచలైంది.

ఓం పూర్ణమదః పూర్ణమిదం పూర్ణాత్ పూర్ణముదచ్యతే
పూర్ణాస్య పూర్ణామాదాయ పూర్ణమేవావషిష్యతే.