[ఈ ముఖాముఖీ 2011 అక్టోబర్, నవంబర్ మాసాల్లో రష్మి దూబే భట్నాగర్, రాజేందర్ కౌర్ సంయుక్తంగా నిర్వహించారు. రష్మి దూబే భట్నాగర్ పిట్స్‌బర్గ్ విశ్వవిద్యాలయం లోని హ్యూమానిటీస్ సెంటర్‌లో ప్రస్తుతం విజిటింగ్ ఫెలోగా ఉన్నారు. రాజేందర్ కౌర్ సౌత్ ఏషియన్ లిటరరీ అసోసియేషన్ (SALA) యొక్క అధ్యక్షురాలు, విలియం పాటర్సన్ విశ్వవిద్యాలయంలో అసోసియేట్ ప్రొఫెసర్‌గా పని చేస్తున్నారు.]

భారతీయ సాహిత్యం అంటూ ఒక ప్రత్యేకమైన లక్షణం మన సాహిత్యానికి ఉందా? ఉంటే భారతీయ సాహిత్యాన్ని, ఆమాటకొస్తే ప్రపంచ సాహిత్యం అనేదాన్ని కూడా, పాఠకులు, విమర్శకులు ఏ విధంగా అధ్యయనం చేయాలి? ఈ ముఖాముఖీలో ఈ ప్రశ్నలను విశ్లేషించడానికి ప్రయత్నిస్తాము. దీనితో పాటు, భారతీయ ప్రాదేశిక భాషాసాంప్రదాయాలను తులనాత్మకంగా అధ్యయనం చేయడం సాధ్యమేనా? ఎలా? అన్న విషయం కూడా చర్చించే ప్రయత్నం చేస్తాము. ఈ ప్రశ్నలను విచారించే క్రమంలో వీటికి సంబంధించిన మరికొన్ని విషయాలు చర్చకు వస్తాయి: చరిత్రకారులు, సామాజిక శాస్త్రవేత్తలు, తాత్త్వికులు కలిసి నెరిపే బహుముఖ పరిశోధనా ప్రణాళికలో సాహితీ విమర్శను ఒక భాగంగా చూడవచ్చా? పశ్చిమ దేశాలనుండి దిగుమతి అయే ఉత్తర-ఆధునికత (post-modernism) వంటి సిద్ధాంతాలు భారతీయ సాహిత్యాధ్యయనానికి వర్తిస్తాయా?

సత్య పి. మొహంతి (Satya P. Mohanty) ప్రస్తుతం కార్నెల్ విశ్వవిద్యాలయంలోని ఆంగ్ల శాఖలో ప్రొఫెసర్‌గా వ్యవహరిస్తున్నారు. వీరు తాత్త్వికశాస్త్రం లోనూ, సాహిత్యం లోనూ వాస్తవికవాదం (philosophical and literary realism) పైనా, భారతీయ సాహిత్యాన్ని అధ్యయనం చేసే సమకాలీన విధివిధానాలపైనా విస్తృతంగా రచనలు చేశారు. ఇటీవలే ఆయన ఫకీర్ మోహన్ సేనాపతి 1897-99లో వ్రాసిన ఛ మన ఆఠ గుంట అనే ఒడియా నవలను ఆంగ్లంలోకి అనువదించడంతో పాటు విమర్శనాత్మకమైన ఉపోద్ఘాతాన్ని కూడా వ్రాశారు. బ్రిటీషు కాలం నాటి ఒడిషా లోని ఒక కుగ్రామంలో రామచంద్ర మంగరాజ్ అనే అత్యాశాపరుడైన భూస్వామి ఉత్థానపతనాలను ఈ నవల చిత్రీకరిస్తుంది. కేవలం గ్రామీణ వాతావరణాన్ని గురించి వ్రాయడమే కాకుండా, ఈ నవల 1793 నాటి పర్మనెంట్ సెటిల్‌మెంట్ ఆక్ట్ ఒడిషా, బెంగాల్, బీహార్ ప్రాంతాల్లో తీసుకొచ్చిన మార్పులను కథన రూపంలో వ్యక్తపరుస్తుంది. మొహంతి ఆసక్తికరమైన పరిశోధనల ఫలితమే Colonialism, Modernity and Literature: A View from India అన్నపేరుతో ఇటీవలే వెలువడ్డ వ్యాసాల సంకలనం. ఈ సంకలనంలో ఆంగ్లం, హిందీ, తెలుగు, అస్సామి, స్పానిష్ వంటి వివిధ భాషల మేధావులు, సేనాపతి నవల ప్రాతిపదికగా వారి సంప్రదాయాలలో సాహిత్యంలో వాస్తవికవాదాన్ని తులనాత్మకంగా అధ్యయనం చేయడానికి ప్రయత్నించారు. మొహంతి తమ సంపాదకీయంలో సామాజిక శాస్త్రవేత్తలు, సాహితీ విమర్శకులు వలస పాలన నాటి ప్రాదేశిక నవలల అధ్యయనం వల్ల యూరో అమెరికన్ పద్ధతులకు విభిన్నమైన ప్రత్యామ్నాయ ఆధునికతల గురించి క్రొత్త సంగతులు తెలుసుకోవచ్చని సూచిస్తారు.

మీరు ఈ మధ్యే ప్రచురించిన కలోనియలిజం, మాడర్నిటి అండ్ లిటరేచర్: ఎ వ్యూ ఫ్రమ్ ఇండియా అనే వ్యాస సంకలనం గురించి మేము కొన్ని ప్రశ్నలు అడగాలనుకొంటున్నాం. ఈ పుస్తకం భారతీయ తులనాత్మక సాహిత్య పరిశోధనకి ఒక నమూనా వంటిదని, ఈ గ్రంథాన్ని ప్రచురించడానికి చాలా సమయం పట్టిందని, యు. ఆర్. అనంత మూర్తి 2000 సంవత్సరంలో కార్నెల్‌ విశ్వవిద్యాలయంలో ఇచ్చిన ఉపన్యాసం స్ఫూర్తితో మీరీ కృషి మొదలుపెట్టారని విన్నాం.

అవును. వేరు వేరు భాషల శాస్త్రవేత్తలతో పని చేయటం, భారతదేశానికి చెందినవారే కాకుండా యూరోప్, లాటిన్ అమెరికా సాహిత్యాలను విశ్లేషించే అమెరికన్ విమర్శకులతో పనిచేయటం చాలా ఉత్తేజకరమైన విషయమనే చెప్పాలి. ఐతే, అసలు స్ఫూర్తి మాత్రం అనంతమూర్తి, వారి సార్వత్రిక, విశ్వజనీన సాహితీ దృక్పథం అని చెప్పాలి. మా ఈ సంకలనం వారికే అంకితం. అనంతమూర్తి కార్నెల్‌ విశ్వవిద్యాలయంలో చేసిన ఉపన్యాసంలో పలు విషయాలను ప్రస్తావించినప్పటికిని, వారు ప్రధానంగా ఫకీర్ మోహన్ సేనాపతి వ్రాసిన ఛ మన ఆఠ గుంట (1897-99), రబీంద్రనాథ్ టాగూర్ గోరా (1907-09) నవలల తులనాత్మక పరిశీలన చేశారు. ఈ రెండు గ్రంథాలు వారిని చాలా ప్రభావితం చేశాయి.

మీరు భారతీయ సాహిత్యం పై చాలా పరిశోధన చేశారు. మీరు చేసిన ఈ పరిశోధనల ఫలితాల గురించి తెలుసుకోవాలని వుంది. కాని ముందుగా, మేము మీ సైద్ధాంతికపరమైన రచనలకు, అనువాద వ్యాఖ్యానాది ప్రక్రియలకు మధ్య ఉన్న సంబంధాలను గురించి అడగవచ్చా? గత ఇరవై సంవత్సరాలకు పైగా మీరు తాత్త్విక వాస్తవికవాదం పైన రచనలు చేశారు. ఇటీవల సాహిత్యంలో వాస్తవికవాదం పైన వ్రాయడం మొదలుపెట్టారు. ఐతే, సాహిత్యంలో కనిపించే వాస్తవికతకీ సైద్ధాంతిక లేదా తాత్త్విక వాస్తవికతకీ మధ్య ఉన్న సంబంధాలను విశదీకరించగలరా? మామూలుగా వాడుకలో ఉన్న పరిశోధనా పద్ధతులు సామాజిక దృక్కోణాలకు పెద్ద పీటను వేస్తాయి. ప్రస్తుతం ఉన్న సాహిత్య విమర్శకు, ఈ దృక్కోణాలకు మధ్య ఉన్న అనుసంధానాలల్లో చాలా లోపాలున్నాయని మీ రచనల ద్వారా తెలుస్తుంది. విద్యార్థులూ, పండితులూ కూడా, ఈ అనుసంధానాల మూలాలను పునర్విచారణ చేయాలని, ఉన్నవి ఉన్నట్టుగా అంగీకరించవద్దని మీ వాదం. మీ ప్రతిపాదనలో వాస్తవికవాదానికున్న స్థానం ఏమిటి?

నా ఉద్దేశంలో, సైద్ధాంతిక (theoretical) లేదా తాత్త్విక వాస్తవికవాదానికి (philosophical realism) సాహిత్య వాస్తవికవాదానికి (literary realism) మధ్య ఉన్న సంబంధ బాంధవ్యాలను అర్థం చేసుకోవాలంటే మనం ముందుగా ఈ రెండు సిద్ధాంతాలు వ్యక్తావ్యక్తంగా మన జ్ఞానాన్ని గురించి — అంటే మనం దేన్నైనా ఏవిధంగా తెలుసుకోగలం, లేక మనకు అసలు తెలిసింది ఏమిటి అన్న విషయాల గురించి– ఏం చెబుతాయో అర్థం చేసుకోవాలి. ముఖ్యంగా సామాజిక విషయాల అవగాహన పట్ల ఒక నిష్పాక్షిక దృక్పథాన్ని ఏర్పరచుకోగలమా? భిన్నమైన సామాజిక దృక్పథాల వల్ల జనితమైన వక్రీకరణలను, మరీ ముఖ్యంగా ఆధిపత్య సిద్ధాంతాలు, భావజాలాలవల్ల కలిగే వక్రీకరణలను అధిగమించి కచ్చితమైన, నమ్మదగిన జ్ఞానాన్ని పొందగలమా అన్నది ప్రశ్న.

దీని గురించి మరి కొంత వివరిస్తాను. ముందు సాహిత్య విమర్శకుడైన నాకు తాత్త్విక వాస్తవికత మీద ఎలా ఆసక్తి పుట్టిందో చెప్తూ దానిలోనించి మీ ప్రశ్నలకు సమాధానం చెప్తాను.

1980ల్లో, నా విమర్శనా రచనల్లో, చెప్పాలంటే అప్పట్లో వ్రాసేవారందరి రచనల్లో కూడా, ఉత్తర నిర్మాణక్రమవాదం (Post Structuralism) వినిపించిన విషయాలను వివిధ భౌతిక వాదాలు, సామాజిక విమర్శనా దృక్పథాలతో — మార్క్సిజమ్, ఫెమినిజమ్ వంటి సిద్ధాంతాలతో — సమ్మిళితం చేయాలన్న ఆకాంక్ష చాల బలంగా కనిపించేది. అయితే సాహిత్య విమర్శలో ఎన్నో ప్రశ్నలను ఉత్తర నిర్మాణక్రమవాదం లేవనెత్తినా వాటన్నిటికీ అది సమాధానం చెప్పలేక పోయింది.

ఈ ప్రశ్నలకు మూలం సంపూర్ణ మూలవాద (Foundationalism) విమర్శలో ఉంది. హసెల్ (Edmund Husserl) ప్రతిపాదించిన ప్రత్యక్షం/ఉపస్థితి (presence) అన్న భావన అనుభవం, పరిశీలన అనే మూలాలు ఉంటాయనీ, వాటిద్వారా మనం విస్పష్టమైన జ్ఞానం పొందగలమనే చెబుతుంది. మన దైనందిన అనుభవం సాధ్యం కావాలంటే సాధారణ విషయాలను గ్రహణ చేయగలం, కొంతలో కొంతైనా బాహ్యజ్ఞానం పొందగలం అన్న మూలవిశ్వాసం మనం కలిగి ఉండాలి. కానీ ఆ విశ్వాసంపై విమర్శ డెరీడా (Jacques Derrida) ఆరంభించిన ఉచ్ఛేదన (Deconstruction) ప్రక్రియతో మొదలైనదని చెప్పవచ్చు. ఈ భావనను డెరీడా ఉచ్ఛేదించటం వల్ల అనుభవం పైన ఉన్న మన నమ్మిక సడలిపోయింది. అంటే, మన అనుభవాల్లో అత్యంత నిశ్చితమైనది, ఖచ్చితమైనది ఏదీ ఉండదు అన్న అవగాహన; అలాగే వ్యక్తిగత అనుభవాలైనా, శాస్త్రజ్ఞుల గమనికలైనా, మనకు అందుబాటు లోకి వచ్చేది సిద్ధాంతబద్ధంగానే అని కూడా తెలుస్తుంది. అందువల్ల, ఏదీ దాని నిర్దుష్టమైన స్వరూపంలో మనం గ్రహించలేము అన్న విషయం ఇక్కడ స్పష్టమవుతుంది.

ఈ విషయాన్ని గుర్తించిన తరువాత ఉత్పన్నమయే మొట్ట మొదటి ప్రశ్న ఇది: తెలుసుకోగలిగిన ప్రతి విషయమూ సిద్ధాంతాల ద్వారానే తెలుసుకోగలిగితే, అసలు దేని గురించైనా నిష్పాక్షికంగా తెలుసుకోగలమా? తెలుసుకోవాలనే మన ప్రతి ప్రయత్నం ఏదో ఒక సైద్ధాంతిక దృక్కోణానికి లోబడి ఉండేది కాదా? లియొటార్ (Jean Lyotard) చేసిన వాదనను అనుసరించి, ప్రతి జ్ఞానమీమాంసక క్రియ ఏదో ఒక దృక్కోణానికి పరిమితం కావలసిందేనా?

1980లలో దృక్పథవాదం (Relativism) సరి అయిందేనా, అది ఒక సుబద్ధమైన జ్ఞానమీమాంసక ప్రక్రియేనా అన్న సమస్యల పైన నేను చాలా విమర్శనాత్మక రచనలను చేశాను. ఈ ప్రయత్నంలో భాగంగా నేను వివిధ రకాలైన తాత్త్విక వాస్తవికవాదాలను అధ్యయనం చేశాను. ఈ వాదాలన్నీ నిష్పాక్షిక దృక్పథం ద్వారా బాహ్యజ్ఞానం సాధ్యం అని ప్రధానంగా ప్రతిపాదిస్తాయి. కాని, మన 20వ శతాబ్దపు మూలవాద నమ్మకాలు తప్పని, వాటిని మీమాంస, స్వీయ విమర్శ ద్వారా సరిచేసుకోవాలని నేను రాసిన Us and Them అన్న వ్యాసం దరిమిలా తెలుసుకోగాలిగాను. నా ఈ వాదం ప్రకారం నిష్పాక్షిక దృక్పథం అంటే తటస్థత కాదు. అటువంటి దృక్పథాన్ని సాధించాలి అంటే మనం ఇతరమైన ఆత్మాశ్రయ దృక్పథాలు, స్వీయ సంస్కృతి ద్వారా చేకూరిన పక్షపాత ధోరణులు, భావజాలాల వంటివి, ఇంకా మన సామాజిక స్థాయీ విభేదాల వంటివి, జ్ఞానమీమాంసలో భాగమని గుర్తించాలి. ఈ విషయాల అన్వేషణలో భాగంగా నేను తర్క మీమాంస (Analytic philosophy) నుండి, ముఖ్యంగా కూన్ (Thomas Kuhn) రచనలనుంచి చాలా నేర్చుకున్నాను.