ఆశ-నిరాశ వంటిదే మరొక అంశం సందేహం-సమాధానం. ఎప్పటికైనా ప్రశ్నలు శాశ్వతం. వివిధ తరాలు తమకు దొరికిన సమాధానాలు వాటికి చెప్పుకుంటాయి. ఐతే, కవి నిరంతరం పశ్నిస్తూనే ఉంటాడు. సమాధానాలకోసం అన్వేషిస్తూనే ఉంటాడు. తనకు లభించిన సమాధానాలపై సందేహపడుతూనే ఉంటాడు.

నిజంగానే నిఖిలలోకం
నిండు హర్షం వహిస్తుందా?
మానవాళికి నిజంగానే
మంచికాలం రహిస్తుందా?

– అనే సందేహం కలిగినా,

ఈ సృష్టికి ఏమర్థం?
మానవునికి గమ్యమేది
ఒక సకలాతీతశక్తి
ఉన్నట్టా లేనట్టా?

అనే సదసత్సంశయం కలిగినా, అది కవిలోని జిజ్ఞాసకు, అన్వేషణాసక్తికి నిదర్శనం. కవి తనని తాను మరింత తరచి చూసుకోవటానికి,తద్వారా రచన కొనసాగించటానికి అది ఉపయోగపడుతుంది. ఓ మహాత్మా అన్న పద్యం మొత్తం ప్రశ్నల పరంపరగా సాగుతుంది. ‘ఏది చీకటి, ఏది వెలుతురు? ఏది జీవిత, మేది మృత్యువు? ఏది సత్యం, ఏదసత్యం? ఏదనిత్యం, ఏది నిత్యం’ ఈ ప్రశ్నలన్నీ ఒక జిజ్ఞాసను, అన్వేషణనే సూచిస్తాయి. ఇటువంటి అన్వేషణ కట్టిపెట్టి అన్ని ప్రశ్నలకూ ఒకే సమాధానంతో సంతృప్తిపడి –

నువ్వో సైంటిస్టువి కావాలంటే
ఆర్టిస్టువి కావాలంటే
ముందుగా కమ్యూనిస్టువి కావాలి
నువ్వు చంద్రగోళం చేరాలంటే
కుజగోళం తాకాలంటే
ముందుగా కమ్యూనిస్టువి కావాలి

– అనే ఖచ్చితత్వం వైపుకు పయనించినప్పుడు, కవిత్వం దెబ్బతింటుంది. సదసద్సంశయానికి కొనసాగింపుగా రాసిన ఖండికలో

ఉన్నాడా లేడా అను
కున్నప్పటి అనుమానం
లేనేలేడను నిశ్చయ
మైనందున ఆగె రచన

అంటారు. నిజానికి ఏ సందేహానికైనా నిశ్చయమైన, ఖచ్చితమైన సమాధానం లభించిందని సంతృప్తిపడితే రచన ఆగిపోవటమే జరుగుతుంది. ఒకవేళ శ్రీశ్రీ జీవితాంతమూ నిత్యాన్వేషిగా, ఏ సమాధానంతోనూ పూర్తిగా సంతృప్తిపడని సందేహశీలిగా మిగిలిపోతే, మలిదశలో ఆయన కవిత్వం ఎలా ఉండేదో అన్నది ఒక ఆసక్తికరమైన ఊహ.

కవులను ఆకర్షించే మరొక అంశం బాల్యం. పసిపిల్లల్లో ఉండే స్వచ్ఛత, అమాయకత్వం, ఏ వస్తువునైనా కొత్తగా చూసే తత్వం కవులకు బాగా నచ్చుతాయి. మహాప్రస్థానంలో శ్రీశ్రీ బాలల కోసం రాసిన కవిత శైశవగీతి. ఈ పద్యంలో ఇటువంటి స్వభావం గురించే శ్రీశ్రీ చెబుతారు.

మెరుపు మెరిస్తే,
వాన కురిస్తే,
ఆకసమున హరివిల్లు విరిస్తే
అవి మీకే అని ఆనందించే
కూనల్లారా!

అలాగే భవిషత్తు వారిదేననే భరోసా ఇస్తూ ‘మీరే లోకపు భాగ్య విధాతలు’ అంటారు. పద్యం చివర్లో తాను కూడా తన బాల్యపు ప్రతిధ్వనులకై చేచి చూస్తున్నానని చెబుతారు. పిల్లల మాస పత్రికలు బాల, చందమామ వంటివాటి కోసం రాసిన గేయాలు, కప్ప వైద్యుడు, సీనూ-భానూ వంటివి కూడా పిల్లల పట్ల ఆయనకున్న ప్రేమను తెలియ జేస్తాయి. కాని, మొత్తమ్మీద ఈ పద్యాలన్నీ బాలల్ని ఒక సమూహంగా ఉద్దేశించి ప్రబోధాత్మకంగా చెప్పినవి. తెలుగు కవిత్వంలో బాల్యం గురించి వచ్చిన కవితల్లో తరువాత కాలంలో వ్యక్తిగత స్పర్శ ఎక్కువౌతూ వచ్చింది. ఉదాహరణకు ఇస్మాయిల్ గారు బాల్యం గురించి రాసిన కవితల్లో ఆయనకు వ్యక్తిగతంగా తెలిసినవారే ఉంటారు – మనవరాలు ట్వింకిల్, బడినుంచి ఇంటికి వచ్చిన మనవడు, నక్సల్ భావే అనే రవి – ఇలా. ఇది మరింత ముందుకు సాగి, బాల్యమంటే కవి తన బాల్యం గురించే చెబుతూ, తన ప్రస్తుత పరిస్థితుల్ని పోల్చి చూసుకొనే ఆధారంగా బాల్యాన్ని ఉపయోగించుకోవటం ఎనభైల తరువాత వచ్చిన కవిత్వంలో ప్రధాన లక్షణం. ఈ విధంగా తెలుగు కవిత్వంలో బాల్యం అంతకంతకూ వ్యక్తిగతమౌతూ వచ్చిందని చెప్పుకోవచ్చు.

కవిత్వం చిన్నచిన్న విషయాల గురించి చెప్పాలా, పెద్ద పెద్ద సంఘటనలకి మాత్రమే స్పందించాలా అన్నది ఎప్పుడూ ఉండే ప్రశ్నే. ‘కుక్కపిల్లా, అగ్గిపుల్లా, సబ్బుబిళ్ళా’ కవితకనర్హం కాదన్న శ్రీశ్రీ తాను స్వయంగా అటువంటి వస్తువుల గురించి పద్యం రాయలేదు. ఇంకా సిద్ధాంతరీత్యా ఆయనతో విభేదించే ఇస్మాయిల్ వంటివారే రాయి, సీసా, గాడిద, చెప్పులు వంటి చిన్నచిన్న విషయాల మీద కవితలు రాసారు. మలికాలంలో శ్రీశ్రీ ఎక్కువ big pictureను మాత్రమే పట్టించుకున్నారనిపిస్తుంది. ఆంధ్రావతరణం, ప్రపంచంలోనే మొట్టమొదటిసారిగా ఎన్నికైన ప్రజాప్రభుత్వం కేరళలో కూలిపోవటం, లుముంబా మరణం, ప్రెసిడెంట్ కెన్నెడీ విదేశాంగవిధానం -ఇలా పలు ప్రముఖ విషయాల గురించి శ్రీశ్రీ కవిత్వం వెలువడింది. ఐతే, మళ్ళీ అనువాద కవిత్వం దగ్గరకి వచ్చేసరికి మాత్రం, చిన్న చిన్న అనుభవాలకి సంబంధించిన కవితలు శ్రీశ్రీ అనువదించారు. ఉదాహరణకి, పాబ్లో నెరుడాకి ఒకమ్మాయి గౌరవంతో మేజోళ్ళు అల్లి ఇస్తే వాటిమీద ఆయన అద్భుతమైన కవిత రాస్తారు. శ్రీశ్రీ ఆ కవితను చక్కగా అనువదించారు. దీనినిబట్టి అటువంటి తరహా కవిత్వం మీద ఆయన కభిమానం ఉందనే తెలుస్తోంది. మరి స్వీయకవితల్లో మాత్రం అటువంటి ప్రయత్నం ఎక్కువగా చెయ్యలేదు. ఇక్కడ మరొక విషయం కూడా చెప్పుకోవాలి. శ్రీశ్రీ తనకు కోపం వచ్చినపుడు చాలా అల్పమైన వివాదాల మీద కవిత్వం రాసి, తన వ్యక్తిగతమైన రాగద్వేషాలకు కవిత్వం వృధా చేసారని అనిపిస్తుంది. తనకు నచ్చనివారి రూపాన్ని, పేరును అపహాస్యం చెయ్యటం (దాశరధిని పొట్టికవి అని, సోమసుందర్ ని దోమసుందరా అని, ఆరుద్రని రోమలక్ష్మీపతి అని) వంటివి నిరాశ కలిగిస్తాయి.

శ్రీశ్రీ ఛందస్సులో, కవితాప్రక్రియలో అనేక ప్రయోగాలు చేసారు. గీతాలు, వృత్తాలు, మాత్రాఛందస్సు, ముత్యాలసరాలు, కందపద్యాలు – మళ్ళీ కందంలో అనేకరకాలు – ఇలా. ఇక అధివాస్తవిక కవిత్వం మొదలుకొని ప్రక్రియాపరంగా ఆయన చేసిన ప్రయోగాలు మనకు తెలిసినవే. ఒక్క కవిత్వమేకాదు, కథ, నాటకం, వ్యాసం – ఏది రాసినా అందులో శ్రీశ్రీ ప్రయోగతత్వం స్పష్టంగా తెలుస్తుంది. కాని, ఈ వైవిధ్యాన్ని ఆయన కవితావస్తువునెన్నుకోవటంలో పూర్తిగా ప్రదర్శించలేదు. ఇందాక చెప్పినట్టు ప్రముఖ విషయాలకే పరిమితమయ్యారు. అంతేకాదు ఉగాదివంటి రొటీన్ విషయం మీద శ్రీశ్రీ అన్ని కవితలు ఎందుకురాసారా అని ఆశ్చర్యం కలుగుతుంది. విశ్వావసు, పరాభవ, సౌమ్య, సాధారణ, రాక్షస (వచ్చావా రాక్షసా, రా! తెచ్చావా ద్రాక్షసారా!) ఇలా అనేక ఉగాదులకు శ్రీశ్రీ రాసిన పద్యాలున్నాయి.బహుశ ఇవన్నీ ఆకాశవాణి వారి సౌజన్యంతో రాసినవై ఉండవచ్చు.

శ్రీశ్రీ రాసిన చలనచిత్ర గీతాల్లో మాత్రం వస్తుపరమైన వైవిధ్యం కనిపిస్తుంది. ప్రేమ, భక్తి, దేశభక్తి వంటి అనేక వస్తువులమీద శ్రీశ్రీ రాసిన మధురగీతాలెన్నో ఉన్నాయి. ‘మనసున మనసై, బ్రతుకున బ్రతుకై తోడొకరుండిన అదే భాగ్యము, అదే స్వర్గము’ అనే గీతం ఒక గాఢమైన personal poem లాగా ఉంటుంది. సినిమా కవిత్వానికి సైద్ధాంతికమైన పరిమితులు లేకపోవటం వల్ల ఈ వైవిధ్యం సాధ్యపడి ఉంటుంది.

శ్రీశ్రీ రచనలన్నిటిలోనూ మహాప్రస్థానమే అత్యుత్తమ రచనని దాదాపు అందరూ అంగీకరిస్తారనుకుంటాను. మహాప్రస్థానం తరువాత శ్రీశ్రీ రాసిన కవితలన్నీ ఎక్కువగా ప్రయోజనమే ప్రధానోద్దేశ్యంగా ఉన్నట్టుంటాయి. ఈ సందర్భంలో రెండు సందేహాలు కలుగుతాయి. మొదటిది – శ్రీశ్రీ తనను తానొక ఉద్యమ కవిగా భావించి ఉంటే, ఇతర ఉద్యమ కవుల్లాగా, తన కవిత్వం కంటె అది చెప్పే ఆశయమే గొప్పదని భావించేవారా? శ్రీశ్రీ తన కవిత్వం గురించి చేసిన ప్రకటనలను చూస్తే అటువంటి భావం ఆయనకున్నట్టు తోచదు. రెండవది – దాదాపు ఏభై సంవత్సరాలు కవితా రచన చేసిన కవికి, ఎప్పుడో తాను ఇరవైల్లో ఉండగా చేసిన రచనే అత్యుత్తమమైనదిగా పాఠకులు భావిస్తున్నారంటే, ఏమైనా ఇబ్బంది అనిపించేదా? లేక మహాప్రస్థానం ప్రాముఖ్యత శ్రీశ్రీకి కూడా తెలుసుకాబట్టి, అందుకు ఆయన సంతోషంగానే ఉండేవారా? శ్రీశ్రీని సన్నిహితంగా తెలిసినవారెవరైనా ఈ రెండు సందేహాలకూ సమధానం చెప్పగలరేమో.

చివరిగా ఒక విషయం. ఒకప్పుడు ఆంధ్రదేశంలో శ్రీశ్రీ కవిత్వం మీద వ్యాఖ్యానించటమంటే కొంత రిస్కు ఉండేది. అద్దేపల్లి రామ్మోహనరావు గారు శ్రీశ్రీ గురించి రాసిన పుస్తకం మీద రా.రా. చేసిన క్రూర విమర్శ, మిరియాల లక్ష్మీపతిగారు శ్రీశ్రీ మీద రాసిన థీసిస్ గురించి ‘శ్రీశ్రీకి మిరియాల కషాయం’ అంటూ పురాణం సుబ్రహ్మణ్యశర్మ రాసిన మరొక క్రూర సమీక్ష వంటివి కొన్ని ఉదాహరణలు. ఐతే, శ్రీశ్రీ తదనంతరం తెలుగు రాజకీయాలలో, సాహిత్యంలో వచ్చిన అనేక పరిణామాల వల్ల ఇప్పుడా పరిస్థితి లేదనుకుంటాను. అందువల్ల శ్రీశ్రీ కవిత్వాన్ని నిర్భయంగా, నిష్పాక్షికంగా అంచనావేసే అవకాశం ఉంది. ఈ శతజయంతి ఉత్సవాలు అందుకు తోడ్పడితే మంచిదే.

(శ్రీశ్రీ, కొకు, గోపీచంద్ శత దినోత్సవాల సందర్భంగా సెప్టెంబరు 26-27, 2009 న డెట్రాయిట్ తెలుగు లిటరరీ క్లబ్ ఆధ్వర్యాన జరిగిన సభలో చేసిన ప్రసంగం ఈవ్యాసానికి ఆధారం).