పరిచయము

అమెరికా సంయుక్త రాష్ట్రపు స్వేచ్ఛానివేదనపత్రము ప్రపంచ చరిత్రలో ఒక మహత్తరమైన సంఘటన. అందులో మొదటి వాక్యము ప్రజల ఉనికికి ప్రాధాన్యత నిస్తూ “ప్రజలమైన మేము (We the people)” అనే పదాలతో ఆరంభమవుతుంది. అధ్యక్షుడు లింకన్ మహాశయుడు “ప్రజల ప్రభుత్వం, ప్రజలచే ప్రభుత్వం, ప్రజలకోసం ప్రభుత్వం ఈ భూమిపై అజరామరము (government of the people, by the people, for the people shall not perish from the earth)” అన్నారు. లింకన్‌యొక్క పై వాక్యంలో ప్రభుత్వానికి బదులు భాష, సాహిత్యం, కవిత్వం అనే పదాలు కూడా ఎంతో సమంజసంగానే ఉంటాయి. కవిత్వపు పరమావధి అది ప్రజల హృదయాలలో నాలుగు కాలాలపాటు హత్తుకొని పోవడమే.

కదిలించేది, కరిగించేది, మారేది, మార్పించేది కవిత్వమన్నారు శ్రీశ్రీ. ప్రతి పదపు అర్థానికి నిఘంటువు పుటలు తిరగవేయాలంటే ఆ కవిత్వం ఎంత గొప్పదైనా సామాన్య మానవుని రసానుభూతికి దూరమవుతుంది. తెలుగు సాహిత్యాన్ని బహుళప్రజానీకానికి అర్థమయ్యేలా రాయాలనే ఉద్యమం సుమారు వంద సంవత్సరాలకు ముందు పుట్టింది. వాడుకలో నున్న వ్యావహారిక భాషను పాఠ్య పుస్తకాలలో, పత్రికలలో, నాటకాలలో ఉపయోగించాలని తాపత్రయపడ్డవారిలో ప్రముఖులు గిడుగు రామమూర్తి పంతులుగారు. జగమెరిగిన బ్రాహ్మడికి జందెమేల యన్నట్లు ఈ రంగంలో వీరి వీరవిజయాలు అందరికీ తెలిసినవే. వీరు ఒకప్పుడు ఇలా అన్నారు – “వ్యావహారికమంటే ముందు మనం విజ్ఞానవ్యాప్తికోసం కృషి చెయ్యవలసిన అవసరం ఉంది. కవిత్వం కాదు. ఎందులోనన్నా రాసుకో. నాకభ్యంతరం లేదు. చదివినవాళ్ళు చదువుతారు. లేకపోతే లేదు. ఇతర సాధనాలకు మాత్రం వ్యావహారికం తప్పదు. సాహిత్యంలో కథలకి, నాటకాలకి వ్యావహారికమే ఉండాలని నా ఆశయం.” కవిత్వాన్ని కూడా వాడుక భాషలో రాసే ఉద్యమానికి నడుము కట్టిన వారు గురజాడ అప్పారావుగారు. ఈ మహానుభావుల నిద్దరిని నవయుగ వైతాళికులని చెప్పవచ్చు.

ఈ వ్యాసపు ముఖ్యాశయం వాడుక భాషలో తెలుగు కవిత్వం ఎలా మెల్లమెల్లగా వికసించి నేటి స్థితికి వచ్చిందన్న విషయాన్ని సోదాహరణంగా వివరించడమే. వ్యాసం కొద్దిగా పొడవైనా ఈ ఉదాహరణలు పాఠకుల ఆసక్తిని ఎక్కువ చేస్తాయని నా నమ్మకం. ఈ వ్యాసంలో ఆధునిక కవిత్వపు వైవిధ్యాన్ని, అందులోని తీరు తెన్నులను వివరించ దలచుకోలేదు. కాల్పనికవాదం, వాస్తవికత, అభ్యుదయవాదం, హేతువాదం, అధివాస్తవికాన్వేషణ, అస్తిత్వవాదం, అనుభూతివాదం, చైతన్య స్రవంతి, విప్లవవాదం, సంప్రదాయవాదం, రూపవాదం, జనామోదవాదం మున్నగు విషయాలనుగురించి ఇంకెక్కడైనా చదువుకోవాలి.

కవిత్వాన్ని సులభం చేసే ప్రయత్నాలు

సంస్కృత నాటకాలలో కథానాయకుడు, బ్రాహ్మణులు, దేవతలు తప్ప మిగిలినవారి సంభాషణలు ప్రాకృతంలో ఉంటాయి. వీరు చెప్పే పద్యాలు కూడా లయబద్ధమైన ప్రాకృత ఛందస్సులో ఉంటుంది. జనాలు చూచి, విని ఆనందిస్తేనే సాహిత్యానికి ప్రయోజనం ఉంటుందని ఆనాటి కవులకు కూడా తెలుసు. సంస్కృతము బాగుగా తెలియనివారికోసమే నన్నయ ఆంధ్రమహాభారతాన్ని తెలుగులో రాయడానికి ఆరంభించారు. అందుకే అతనితో రాజరాజనరేంద్రుడు, ఓ మహాత్మా, వ్యాసుడు చెప్పిన భారతాన్ని మీ బుద్ధిబలంతో తెలుగులో రాయండి అన్నారు –

జననుత కృష్ణద్వైపాయన
మునివృషభాభిహిత మహాభారత బ-
ద్ధనిరూపితార్థ మేర్పడఁ
దెనుగున రచియింపు మధిక ధీయుక్తిమెయిన్
– నన్నయభట్టు, ఆదిపర్వము (1.16)

అందుకే నన్నెచోడుడు “జానుతెనుగులో” కుమారసంభవాన్ని రాస్తున్నానని చెప్పారు. అందుకే పాల్కురికి సోమనాథుడు బసవపురాణము రాసేటప్పుడు తాను దేశి తెలుగు ఛందస్సైన ద్విపదలో రాస్తానని చెప్పారు.

ఉరుతర గద్య పద్యోక్తులకంటె
సరసమై పరగిన జానుతెనుంగు
చర్చింపగా సర్వసామాన్య మగుట
కూర్చెద ద్విపదలు కోర్కిదైవార
– సోమనాథుడు, బసవపురాణము

అందుకే మొల్ల కూడా “తేనెసోక నోరు తీయన యగు” విధంగా రామాయణాన్ని తెలుగులో రాస్తున్నానని చెప్పారు.

కందువ మాటలు, సామెత
లందముగాఁ గూర్చి చెప్ప నది తెనుఁగునకున్
బొందై, రుచియై, వీనుల
విందై, మఱి కానుపించు విబుధుల మదికిన్
– మొల్ల, రామాయణము (1.18)

అందుకే పోతన భాగవతాన్ని అందరూ అర్థం చేసుకొనేలా రాశారు. ప్రజాకవి వేమన కూడా తన సూక్తులను జనులు వాడే భాషలో దేశి ఛందస్సైన ఆటవెలదిలో రాశారు. వాగ్గేయకారుడైన అన్నమయ్య కూడా తన పాటలను వ్యావహారిక భాషలో ప్రజల కర్థమయ్యేటట్లు రాశారు. రామదాసు, త్యాగయ్య వంటి మిగిలిన సంగీతకారులు కూడ ఇతనిలాగే వాడుక భాషలో పాటలను రాశారు.

సంధి యుగం

పందొమ్మిదవ శతాబ్దాంతం, ఇరవైయవ శతాబ్దపు ఆరంభం తెలుగు దేశంలో మాత్రమే కాదు, భారతావనిలో ఒక సంధి యుగం. ముద్రించబడిన గ్రంథాలు జనులను కొని చదవమని ఆహ్వానించేవి. అంటే రాయసగాళ్ళు తాటాకులపై రాసుకోవలసిన అవసరం లేదు. పెద్ద ఊళ్ళలో విద్యుచ్ఛక్తి కూడా ఉండేది. కాబట్టి కష్టం లేక చదువుకోవచ్చు. నాటకాలను సమాజాలు ప్రదర్శించేవారు. అప్పుడే గ్రామఫోన్ రికార్డులు వచ్చాయి. ఇంకొక మూడు దశాబ్దాలకు మాట్లాడే సినిమా కూడా వస్తుంది. వీటితోబాటు రాజకీయాలలో కూడా ఒక కొత్త గాలి వీచింది. స్వాతంత్ర్యేచ్ఛ, స్వరాజ్యవాంఛ అనే విత్తనాలు ప్రజల హృదయాలలో మొలకెత్తి పెరగడానికి అవకాశం కలిగింది. పనుల కోసం పాశ్చాత్య విద్యావిధానం తప్పనిసరి అయింది. ఇలా నాలుగు దిక్కులనుండి వ్యావహారిక భాష అనే పెనుతుఫానుకు అనుకూల పరిస్థితులు ఏర్పడ్డాయి.

ఆధునిక కవిత్వంలో వాడుక తెలుగును మొదట ఎక్కువగా ఉపయోగించిన ఘనత గురజాడ అప్పారావుగారికి దక్కుతుంది. ఈ విషయంలో వీరు యుగపురుషులు. వీరు దీనికై ఒక కొత్త ఛందస్సును ఉపయోగించారు. అదే ముత్యాలసరం. ముత్యాలసరము పదే పదే వచ్చే మూడు, నాలుగు మాత్రల మిశ్రగతిలో నడుస్తుంది. ఇట్టి గతి ఉండే వృషభగతి రగడలాటి ఛందస్సులు తెలుగులో ఉన్నా కూడా, ఇందులో విరివిగా కవితలను రాయడమనేది తెలుగు భాషకు కొత్త. ఆ ఘనత గురజాడవారికి చేరిందే. ముత్యాలసరానికి కన్నడములోని భామినీషట్పదికి తేడా లేదు. కన్నడములో షట్పదులలో మహాకావ్యాలనే రాశారు. కానీ గురజాడవారు ఈ ఛందస్సును పారసీక భాషనుండి గ్రహించినట్లు భావన. తెలుగులో కూడా ముత్యాలసరము ఛందస్సులో గురజాడ కంటె నాలుగు నెలలకు ముందుగా కింది పద్యం ప్రచురింపబడింది. కవి ఎవరో తెలియదు.

మేలుకొనుమీ భరతపుత్రుడ
మేలుకొనుమీ సుజనపుత్రుడ
మేలుకొనుమీ సచ్చరిత్రుడ
మేలుకొనవయ్యా, వత్సా, మేలుకో

వేడుకను జాతీయతయను
వేగుచుక్క పొడిచె నదుగో
కూడి వందేమాతరమ్మని
కుక్కుటము లరచెన్, వత్సా, మేలుకో

ఇందులో వత్సా, మేలుకో అనే పదాలను తొలగిస్తే ఇది అచ్చంగా ముత్యాలసరమే. గురజాడవారి మొదటి ముత్యాలసరము తోకచుక్కలోనిది. దీనిని వీరు కొత్తపాతల మేలు కలయిక అంటారు. కొత్త భావాలను కొత్త భాషలో పాత సంస్కారాన్ని అవలంబిస్తూ రాస్తున్నారని మనం అనుకోవచ్చు.

గుత్తునా ముత్యాల సరములు
కూర్చుకొని తేటైన మాటల
కొత్తపాతల మేలు కలయిక
క్రొమ్మెరుంగులు జిమ్మగా
– తోకచుక్క

గురజాడవారి సార్వత్రిక దృష్టి విశాలమైనది. గురజాడగారు కాలాతీతులు. ప్రజలందరికీ అర్థమయ్యేటట్లు రాయడం మాత్రమే గాక తమ కవితలో దేశభక్తిని పెంపొందించారు, సాంఘిక దురాచారాలను ఎత్తి చూపారు, స్త్రీకి పురుషునితో సరిసమానమైన స్థానాన్ని ఇచ్చారు. మచ్చుకు కొన్ని ఉదాహరణలు ఇక్కడ ఇస్తున్నాను.

దేశమనియెడి దొడ్డ వృక్షం
ప్రేమలను పూలెత్తవలెనోయ్
నరుల చెమటను తడిసి మూలం
ధనం పంటలు పండవలెనోయ్

ఆకులందున అణగి అమణగీ
కవిత కోయిల పలుకవలెనోయ్
పలుకులను విని దేశమం దభి-
మానములు మొలకెత్తవలెనోయ్
– దేశభక్తి

మనిషి చేసిన రాయి రప్పకి
మహిమ కలదని సాగి మొక్కుతు
మనుషులంటే రాయిరప్పల
కన్న కనిష్టం
గాను చూస్తావేల బేలా
దేవు డెకడో దాగె నంటూ
కొండకోనల వెతుకులాడే
వేలా
కన్ను తెరచిన కానబడడో
మనిషిమాత్రుడు యందు లేడో
యెరిగి కోరిన కరిగి యీడో
ముక్తి
– మనిషి

మరులు ప్రేమని మది దలంచకు
మరులు మరలును వయసుతోడనె
మాయ మర్మము లేని నేస్తము
మగువలకు మగవారి కొక్కటె
బ్రదుకు సుకముకు రాజమార్గము
ప్రేమ నిచ్చిన ప్రేమ వచ్చును
ప్రేమ నిలిపిన ప్రేమ నిలుచును
ఇంతియె

మగడు వేల్పన పాత మాటది
ప్రాణ మిత్రుడ నీకు
– కాసులు

మిశ్రగతి నడకతో ఉండే ముత్యాలసరాలను మాత్రమే కాదు, వీరు చతుర్మాత్రలను కూడా ఉపయోగించారు తమ కవనాలలో. మచ్చుకు పుత్తడిబొమ్మ పూర్ణమ్మలోని ఆఖరు పద్యం –

పూర్ణమ్మ
కన్యాశుల్కం సినిమా, ఘంటసాల

కన్నుల కాంతులు కలువల చేరెను
మేలిమి జేరెను మేని పసల్
హంసల జేరెను నడకల బెడగులు
దుర్గను జేరెను పూర్ణమ్మ
– పూర్ణమ్మ (ఈ కవనాన్ని కన్యాశుల్కం చలనచిత్రంలో వినవచ్చు.)

కవిత్వము సులభంగా, అర్థవంతంగా ఉండాలి. ఆధునిక కవిత్వం ఆనందవర్ధనుని కింది సిద్ధాంతంపైన ఆధార పడినది. అసీమమైన కావ్య జగత్తుకు కవియే సృష్టికర్త. అతడు తాను చూచినదానిని ఉన్నదున్నట్లుగా రాస్తాడు అన్నదే దీని సారాంశం.

అపారే కావ్య సంసారే
కవిరేవ ప్రజాపతిః
యథాస్మై రోచతే విశ్వం
తథేదం పరివర్తతే
– ఆనందవర్ధనుడు

చిత్ర కవిత్వము, గర్భకవిత్వము, బంధ కవిత్వము, కష్టమైన పదాలు, నీరసమైన భావాలతో శృంఖలాబద్ధను చేశారని సరస్వతీదేవి నారదునితో చెప్పుకొంటుంది కందుకూరి వీరేశలింగం పంతులుగారు రాసిన సరస్వతీనారదసంవాదములో. అంటే ఆడంబరాలు కవిత్వానికి అందాన్ని ఇయ్యదని పంతులుగారి వాదన. ఆ విషయాన్ని ఎలా చెప్పారో ఇక్కడ చూడండి –

దయమాలి తుదముట్ట తలకట్లు నిగిడించి
ధీరుడై నన్ను బాధించు నొకడు
పాదాంబులోపల పాదంబు లిమిడించి
వీరుడై నన్ను నొప్పించు నొకడు
ప్రాసంబుపై పెక్కు ప్రాసంబు లడరించి
పోటుబంటయి నన్ను పొడుచు నొకడు
బెండు పల్కులు గూర్చి నిండైన నగలంచు
దిట్టయై చెవులు వేధించు నొకడు

ఖడ్గ చక్రాది రూపముల్ గానిపించి
వర్ణముల్ మార్చి నను చిక్కుపరచు నొకడు
కుమతు లొడ లెల్ల విరిచి ప్రాణములు తీయు
ఒడలి పస లేక శుష్కించియున్న దాన

ఆధునిక తెలుగు కవిత్వానికి నాందీగీతం పాడినవారు ఇద్దరు మహనీయులు, వారు రాయప్రోలు సుబ్బారావు, గురజాడ అప్పారావు. భావకవిత్వానికి నాంది బహుశా రాయప్రోలువారి “లలిత”. రాయప్రోలుగారు తెలుగులో సామాన్యముగా వాడబడే ఛందస్సులోనే లలితను తీర్చి దిద్దారు. ఫలించని ప్రేమ ఇందులోని కథావస్తువు. వేంకటపార్వతీశ్వర కవులు దేశి ఛందస్సైన ద్విపదలో తమ ఏకాంతసేవను లోకప్రియముగా రాశారు. కృష్ణ శాస్త్రిగారు భావకవిత్వంలో శిఖరాలనే చేరుకొన్నారు. కాని ఇవన్నియు ఛందోబద్ధమైనవే. ఐనా కూడా జనసామాన్యానికి సులభంగా అర్థమయ్యేటట్లు కూడా ఇట్టీ కవులు కొన్ని కవితలను రాశారు. వాటికి కింద కొన్ని ఉదాహరణలు –

పొదలలో పూవువై పోయినావేమొ
ఆలలో దూడవై యరిగినావేమొ
తమ్ముల తీయగా ద్రవియించితేమొ
కలికి వేణువుతోడ కరిగినావేమొ
నిన్నెందు జూతురా చిన్నారి కృష్ణ
ఏమూల వెదికేదిరా మోహనాంగ
– రాయప్రోలు, జడకుచ్చులు, రాధ పిలుపు

లయ పెంచుతూ మధ్య
లయ దించుతూ పాట
రయ మెంచుతూ కిన్నె
రటు సోలి యిటు సోలి
తెలి నీటి మేనితో
తలిరాకు మేనితో
ఒయ్యారములు పోయెనే
కిన్నెరా
అయ్యారె యనిపించెనే
– విశ్వనాథ సత్యనారాయణ, కిన్నెరసాని పాటలు, కిన్నెర నృత్యము

నువ్వటే నువ్వటే
పువ్వు విరిసిన వయసు
నవ్వు లలమిన సొగసు
రువ్వి నా ఎదపైన
చివ్వు నంతర్హివే
నువ్వటే నువ్వటే

నువ్వటే నువ్వటే
కవ్వించి నా కాంక్ష
త్రవ్వించి నా కలలు
ఉవ్విళ్ళుగొన మనసు
దవ్వైతివే దెసల
నువ్వటే నువ్వటే

నువ్వటే నువ్వటే
జవ్వనీ ప్రణయినీ
మువ్వంపు వగలాడి
అవ్వారు ముద్ది మా
నవ్వుతూ నను వదలి
రివ్వురివ్వున మిన్ను
పవ్వళింపయితివే
నువ్వటే నువ్వటే
– అడవి బాపిరాజు, శశికళ

అభ్యుదయ కవిత్వంలో అపారమైన కీర్తి గడించిన మహాకవి శ్రీరంగం శ్రీనివాసరావు. గురజాడ తరువాత సాహిత్యాకాశంలో ఉన్నట్లుండి మెరిసిపోయిన మరొక తోకచుక్క శ్రీశ్రీ. శ్రీశ్రీ కవిత్వం చదువని తెలుగువాడు తెలుగువాడు కాదు. ఛందోబద్ధమైన కవిత్వంతో ప్రారంభించి కొత్త కొత్త దారులను తొక్కారు వీరు. కాని ఇక్కడ ఒక విషయం గుర్తుంచుకోవాలి. వీరి కొన్ని కవితలు వాడుక భాషలో లేదు. అందులోని కొన్ని పదాలకు నిఘంటువును వెదకాల్సిందే! ఉదాహరణకు కింది గేయంలోని పదాలు వ్యావహారికభాషకు చెందినవి కావు.

ఎగిరించకు లోహవిహంగాలను
కదిలించకు సుప్తభుజంగాలను
ఉండనీ
మస్తిష్కకులాయంలో
మనోవల్మీకంలో
– సాహసి

శ్రీశ్రీ కొత్త కొత్త ఛందస్సులలో రాశారు. మాత్రాఛందస్సును తెలుగు కవితలలో అతి రమ్యంగా వాడిన ఘనత వీరిదే. తెలుగు కవులు నిరసించిన ఎదురు నడక (లఘువు-గురువుతో ప్రారంభం) వీరి గేయాలలో పదేపదే ప్రత్యక్షమవుతాయి.

మరో ప్రపంచం
మరో ప్రపంచం
మరో ప్రపంచం పిలిచింది
పదండి ముందుకు
పదండి త్రోసుకు
పోదాం పోదాం పైపైకి
– మహాప్రస్థానం

తిరుగుబాటు కవులలో తనకై ఒక స్థానాన్ని నిర్మించుకొన్న, కాదు లాగుకొన్న, “భావకవి కాని అహంభావ కవి” పఠాభి. “నా ఈ వచన పద్యాలనే దుడ్డు కర్రల్తో పద్యాల నడుముల్ విరుగదంతాను, చిన్నయసూరి బాలవ్యాకరణాన్ని చాల దండిస్తాను” అన్నారు పఠాభి. వీరి ఫిడేల్ రాగాల డజన్‌లో పాశ్చాత్య ప్రభావం ఉంది, వ్యంగ్యం కూడా ఉంది. పదాలతో ఆడుకోగలిగిన శక్తి, నిబ్బరము వీరికుంది. వీరి కవితకు కింద ఒక ఉదాహరణ –

హవాయి కడుతీ
యవాయి పడతీ (కడు తీయ వాయి)
భవచ్చతురిమన్
విలాస గరిమన్
నుతింప నసహా
యుడీతడు సహా (అసహాయు డితడు సహా)
సఖి నీకలహా
సమాలీ కలహా (నీ కలహాస మాలిక లీక లహా)
వసంత కుసుమా
లసంత లుసుమా (కుసుమాల సంతలు సుమా)
ప్రియా విపులనే
త్రయుగ్మములనే
నుతింప గలనా
అలోహ లలనా
– యాత్రాఛందస్సులు – హ్యోల

గ్రామీణ భాషను సాహిత్యంగా తీర్చి దిద్ది అందరి మన్నలను పొందిన కవి నండూరివారు. వీరి యెంకి పాటలు పల్లెపడుచుల అమాయకత్వాన్ని, ముగ్ధత్వాన్ని, స్నేహాన్ని మనముందు చిత్రించి సంతృప్తి కలిగిస్తుంది. ఉదాహరణకు ఒక యెంకి పాట –

ఆరిపేయవే దీపమూ
యెలుగులో నీమీద నిలపలేనే మనసు
ఆరిపేయవే దీపమూ

జిమ్ముమంటా తోట సీకటై పోవాలి
సీకట్లో సూడాలి నీ కళ్ళ తళతళలు
ఆరిపేయవే దీపమూ

తళుకుతో నీ రూపు తలుసుకొని తలుసుకొని
సీకట్లో నా కళ్ళు సిల్లులడ సూడాలి
ఆరిపేయవే దీపమూ

సూపులే ఆపేసి మాపు వూసే మరిసి
వొక రెరుగ కింకోకరు వొరిగి నిదరోదాము
ఆరిపేయవే దీపమూ
– నండూరి సుబ్బారావు , ఎంకి పాటలు

దేశభక్తికోసం వాడుక భాష

ఒక వంద సంవత్సరాలకు ముందు భారతదేశము బానిస దేశంగా ఉండింది. స్వాతంత్ర్యానికై ఎందరో తమ ప్రాణాలనే అర్పించారు. ప్రజల హృదయాలలో దేశంపై మమకారం, దేశమాతపై భక్తి ఎక్కువ చేయడానికి వ్యావహారిక భాషలో రాసిన పాటలు ఎంతో దోహదం కల్గించాయి. దేశాభిమానంతోబాటు సంఘసంస్కరణకు కూడా ఇవి తోడ్పడ్డాయి. గురజాడవారి “దేశమంటే మట్టి కాదోయ్, దేశమంటే మనుషులోయ్” అన్న ముత్యాలసరం నిజంగా భారతమాతకు ముత్యాలసరమే. చిలకమర్తి లక్ష్మీనరసింహం పంతులుగారు భారతదేశాన్ని గోమాతతో పోల్చి, ఆ ఆవు పాలను ఎలా అమానుషంగా తెల్లవారు పితుకుతున్నారో అని వాపోయారు.

భరతఖండంబు చక్కని పాడి యావు
హిందువులు లేగదూడలై యేడ్చుచుండ
తెల్లవారను గడుసరి గొల్లవారు
పితుకుచున్నారు మూతులు బిగియబట్టి
– చిలకమర్తి లక్ష్మీనరసింహం

సులభంగా అర్థమయ్యే మరి కొన్ని ప్రబోధ గేయాలు, జాతీయ గీతాలు –

మలిన వృత్తులు మాలవారని
కులము వేర్చిన బలియు రొక దే-
శమున కొందరి వెలికి దోసిరి
మలినమే మాల
– గురజాడ అప్పారావు, లవణరాజు కల

మతము లన్నిటికి సమ్మతము దీని క్రీడ
హితము కూడ శాంతియుతముగ పోరాడ
హిందువులం దెర్రనై ఇస్లాము మతమందు
పొందుగ పచ్చనై యానందమును గూర్చు
ధవళమై యితర మతమ్ములకై వెలుగు
అవిరళ భాగ్య భోగ్యముల నీయగలుగు
కోట్ల ధనము జనము కొట్టి పొట్టను బెట్టు
కాటకముల నెట్టు రాట్నము గలట్టి
దిదియే జాతీయ జండా
జాతి కిదియె ప్రాణము మాన మిదియే
– గురజాడ అప్పారావు (1922)
(జాతీయ జండాపైన తెలుగులో వీరి కవితయే మొట్టమొదటిదేమో? ఇప్పుడున్న చక్రానికి బదులు అప్పుడు భారతదేశపు జండాలో రాట్నము ఉండేది.)

ఏ దేశ మేగినా ఎందు గాలిడిన
ఏ పీఠ మెక్కినా యెవ రెదురయిన
పొగడరా నీతల్లి భూమి భారతిని
నిలుపరా నీజాతి నిండు గర్వమ్ము
లేదురా యిటువంటి భూదేవి యెందు
లేదురా మనవంటి ధీరు లింకెందు
– రాయప్రోలు సుబ్బారావు, జన్మభూమి

కొల్లాయి గట్టితే నేమి మా గాంధి
బసవరాజు, మాలపిల్ల చిత్రంలో

కొల్లాయి గట్టితే నేమి మా గాంధి
కోమటై పుట్టితే నేమి
వెన్నపూస మనసు, కన్నతల్లీ ప్రేమ
పండంటి మోముపై బ్రహ్మతేజస్సు

నాల్గు పరకల పిలక
నాట్యమాడే పిలక
నాలుగు వేదాల నాణ్య మెరిగిన పిలక

బోసి నోర్విప్పితే
ముత్యాల తొలకరే
చిరునవ్వు నవ్వితే వరహాల వర్షమే
– బసవరాజు, మా గాంధీ (మాలపిల్ల చిత్రంలో ఈ పాటను విని ఆనందించండి.)

శ్రీగాంధి నామం – మరువాం మరువాం
సిద్ధము జైలుకు – వెరువాం వెరువాం
కూడి భారతమాత – గొలుతాం గొలుతాం
నేడే స్వరాజ్యాన్ని – తెస్తాం తెస్తాం

దేశభక్తులు మాకు – సారాం సారాం
దేశద్రోహులు మాకు – దూరాం దూరాం
వర గాంధి మార్గాన్ని – వదలాం వదలాం
వేరే మార్గాలన్నీ – వదిలాం వదిలాం

లాటీ దెబ్బలకేము – బెదరాం బెదరాం
మేటి తుపాకీకి – చెదరాం చెదరాం
శ్రీగాంధి నామం – మరువాం మరువాం
– దామరాజు

మాకొద్దీ తెల్ల దొరతనము దేవ
మాకొద్దీ తెల్ల దొరతనము

మా ప్రాణాలపై పొంచి మానాలు హరియించే
పన్నెండు దేశాలు పండుచున్నాగాని
పట్టెడన్నమె లోపమండి
ఉప్పు ముట్టుకొంటే దోషమండి
నోట మట్టికొట్టి పోతాడండి
అయ్యో కుక్కలతో పోరాడి
కూడు తింటామండి
– గరిమెళ్ళ సత్యనారాయణ

ఉప్పు కొనండయ్యా స్వరాజ్యపు
ఉప్పు కొనండయ్యా
ఉప్పు చట్టమును ధిక్కరించితే
తప్పక మనకు స్వరాజ్యము వచ్చు

బానిసతనము బాపే మందిది
భారతీయుల భాగ్యఫలంబిది
పేదలపాలిటి పెన్నిధాన మిది
సాధులు చేసిన సంజీవిని యిది

శాంతి సైన్యములు చేసిన ఉప్పిది
శాంతి శుభమ్ములు జగతి కిచ్చునది
గాంధి మహాత్ముడు కనిపెట్టిన దిది
బంధనంబుల బారదోలు నిది

గవర్నమెంటుకు కను విప్పంగా
కాంగ్రెసు యోధులు కలసి చేసినది
– మంగిపూడి పురుషోత్తమ శర్మ

సిగ్గులేదా నీకు శరము లేదా
అన్నమైనలేక బీద లల్లాడుతుంటేను
సీతాకోక చిలుకలాగ సీమగుడ్డ కట్టి తిరుగ

పూట కూడు లేని ప్రజకు రాట్న మొకటే పెన్నిధాన
మోటంచు పవిత్రమైన రాటం ఖద్దరు వెక్కిరింప

అంగడులన్నియుంటే అల్లుడినోట శానున్నట్లు
భాగ్యరాశి భారతభూమి పరదేశ సరుకులేల
– బసవరాజు ఆపారావు

స్వాతంత్ర్యం వచ్చిన తరువాత దేశంలో జరిగే అవినీతి పనులను, పాలకుల దౌర్జన్యాన్ని ప్రజల దుస్థితిని గురించి కూడా వాడుక భాషలో వచన పద్యాలు రాస్తూనే ఉన్నారు కవులు, కవయిత్రులు. కింద ఒక రెండు ఉదాహరణలు –

కడగొట్టు తమ్ముడని
గారాబు తమ్ముడని
కనికరమ్మే లేని
కటిక రక్కసులారా
ఏ తప్పు చేశాడురా
మీ సొమ్ము
ఏమి కాజేశాడురా
-జంధ్యాల పాపయ్యశాస్త్రి, తప్పులేని తమ్ముడు

అమ్మా భారతమాతా
ఎండిన పాలిండ్లనుంచి
స్తన్యం రాక
రుధిరపానం చేస్తున్నాడు
ఈ భావి భారత బాలుడు

స్వార్థ రాజకీయాలతో
పదవీ కాంక్షతో
ఈ వయసు ముదిరిన ఊసరవెల్లులు
నిన్నే శృంఖలాబద్ధను చేయదలిస్తే
నీకోసం
రక్తతర్పణం చేయడానికి
వాడి శరీరంలో కావలసినంత రక్తం
– జయప్రభ, రక్తతర్పణం

ఓ మగమద మృగాల్లారా
మీరు మీ ఇళ్ళల్లో చావండి
మీరు మీ భార్యల ఒళ్ళల్లో చావండి
మీ తల్లుల గుండెలపై చావండి
మీరు చావటానికి మా దగ్గరకు రాకండి
బతకటానికి నానా చావూ చస్తున్నవాళ్ళం
– ఓల్గా

ఏ.సి. రూముల్లోన ఎఫ్.సి. కులపోలుంటే
తాటికమ్మ పాకల్లో బి.సి. కులపోలున్నరు
కులంలేని మతంలేని రాజ్యం మనదన్నరు
హైదరాబాదులో కులంలోని అగ్గి పెట్టుకొన్నరు
– వంగపండు ప్రసాదరావు, శూద్రుల సవాల్

స్త్రీల కవిత్వం

స్త్రీ ఒక తల్లికి కూతురు, ఒక శిశువుకు తల్లి, ఒక అన్నకు చెల్లి, ఒక తమ్మునికి అక్క, ఒక పురుషునికి భార్య, ప్రియురాలు, ఒక అత్తకు కోడలు. ఇలా స్త్రీకి ఎన్నో అవతారాలు. పురుషునితో సమానంగా ఇప్పుడు స్త్రీలు కూడ ఆఫీసులలో, కంపెనీలలో, కళాశాలలో పని చేస్తున్నారు, కానీ తక్కువ వేతనంతో. సంఘంలో స్త్రీని ఇంకా ఒక ఆటవస్తువుగానే కొందరు భావిస్తున్నారు. స్త్రీ హృదయంలో కలిగే భావాలు, క్షోభలు, సుఖ దుఃఖాలు, కన్నీళ్ళు, ప్రేమలు, కామాలు – ఇవన్నీ కవితకు మంచి సారవంతమైన క్షేత్రం. ఒక వంద సంవత్సరాలుగా స్త్రీల కవితలు ఎంతగానో ముందడుగు వేసింది. స్వాతంత్ర్యానికి ముందు ముగురమ్మలు దీనికి మూలకారకులు. వారు – విశ్వసుందరమ్మ, బంగారమ్మ, సౌదామిని. మచ్చుకు వారి కవిత ఒకటి కింద ఇస్తున్నాను. సౌదామినిగారి “దురదృష్టాన్ని” చదివిన తరువాత కళ్ళ నీళ్ళు బెట్టుకోని వాళ్ళు అరుదుగా ఉంటారు.

అరమరలేని మన చిరతర స్నేహరుచుల్
కురిసిన వెన్నెలలా, అరవిరిసిన మల్లియలా

మనమున నెవ్వగలే మాసెను ఘనమగు నెయ్యములో
మెరపుల గుంపేమో అది కరగని వెలుగేమో

దినములు నిముసములై చనియెను తిన్నని నడకలతో
కన్నుల తళుకేమో అది పున్నెపు ప్రోవేమో

జీవితమున కంతా అది చెలువపు నిగ్గేమో
పరమ ప్రేమకు చిహ్నమైన తెలి వెన్నెల కాంతుల సన్నపు తళుకేమో
– విశ్వసుందరమ్మ, స్నేహరుచి

కను మూసి లేచాను వెనుదిరిగి చూశాను
కనలేదు ఆ జంట, వినలేదు ఆ జాడ
గుండె గుబగుబ లాడెను
నా గొంతు
ఎండి గుటకడదాయెను

పిలిచాను పిలిచాను అలసిపోయాను
అలసిపోయిన గుండె అట్టె ముడిపోవ
ఆకాశమున కెగిరితి
అక్కడా
అంధకారమె చూసితి

కేక వినబడదాయె చూపు కనబడదాయె
అంధకారములోన అట్టె రెక్కలు ముడిచి
అవనిపై బడితిని
అక్కడా
అంధకారమె గంటిని
– బంగారమ్మ, తమస్సు

చూచితి మెంతో దేశము
సుఖము, శాంతి దొరకునొ యని
మునిగితి మెన్నో నదులను
మోక్షము చేపట్టుద మని
ఎక్కితి మెన్నో కొండల
నీశ్వరు దర్శింతా మని
మ్రొక్కితి మెన్నో వేల్పుల
కొక్క పండు వర మిమ్మని
నోచితి మెన్నో నోములు
కాచి బ్రోచు నని పార్వతి
కడకు దేవి దయచేతను
కంటిమి రత్నములు రెండు
బతుకు కలంకారముగా
వాని దాచ చేతగాక
ఎచటనొ పోగొట్టుకొంటి
మెంతటి దురదృష్టముననొ
– సౌదామిని, దురదృష్టము

అరవైయవ దశకమునుండి స్త్రీల కవిత్వము, స్త్రీవాద కవిత్వము తెలుగు సాహిత్యంలో ఒక ప్రత్యేక స్థానాన్ని ఏర్పరచుకొన్నది. జయప్రభ, ఓల్గా, రేవతిదేవి, ఈశ్వరి, సావిత్రి వంటి కవులు ఒక కొత్త చేవను, బలాన్ని, దృక్పథాన్ని సాహిత్యంలో సృష్టించారు. అమెరికాలాటి విదేశాల్లో ఉండే స్త్రీలు కూడా ఈ ఉద్యమంలో ముఖ్య పాత్రలే. వీరి కవితలను చదువుతుంటే ఒక కథను చదివేలా అనుభూతి కలుగుతుంది. కింద కొన్ని కవితాభాగాలను ఉదాహరణలుగా ఇస్తున్నాను.

….
ఇద్దరి రక్తమూ ఎర్రగానే వుంది
ఇద్దరి రక్తమూ వేడిగానే వుంది
ఇద్దరి రక్తమూ ఉప్పగానే వుంది
అంతే
ఆ తర్వాతెప్పుడూ అనుకరించలేదు నా పూజ్య పూర్వీకుల్ని
ఆలోచించేవాణ్ణి శాస్త్రీయంగా నా మేధస్సుతో నేను
ఆచరించేవాణ్ణి ఏది సమంజసమనిపిస్తే దాన్ని
అనుసరించేవాణ్ణి ఏది యోగ్యమనిపిస్తే దాన్ని
– పెళ్ళకూరు జయప్రద, నేస్తం ఆలోచించు

అది రాత్రి సరిగ్గా రెండు నిలువు గీతల సమయం
కొబ్బరాకుల నిలువు పాపిట మీద
మంచు బొట్టొకటి మిసమిసా నాకేసి చూస్తోంది
ఎదలోపల ఎక్కడో ఖరీదైన జ్ఞాపకం కాలుతోంది
గుండెలోపల పండిన మొగలిరేకు గుచ్చుకొన్నట్లు
చివ్వుమన్న బాధ రివ్వుమన్న సువాసన
…
– కొండేపూడి నిర్మల, నిద్రపట్టని రాత్రి

పురుషుడికి అపారమైన శక్తి సామర్థ్యాలున్నాయి
అందచందాలున్నాయి
గుణగణాలున్నాయి
తెలివితేటలున్నాయి
అవన్నీ పురుషుడికి
తల్లిగా
ప్రేయసిగా
స్త్రీ ఇస్తుంది
అన్ని ఇచ్చి
చివరికి
మగాడి చేతిలో
ఆటబొమ్మవుతుంది
– రేవతీదేవి, స్త్రీ

పాఠం ఒప్పజెప్పకపోతే
పెళ్ళి చేస్తానని
పంతులుగారన్నప్పుడే భయం వేసింది
ఆఫీసులో నా మొగుడున్నాడు
అవసరమున్నా సెలవివ్వడని
అన్నయ్య అన్నప్పుడే
అనుమానం వేసింది
వాడికేం మహారాజని
ఆడా మగా వాగినప్పుడే
అర్థమయిపోయింది
పెళ్ళంటే పెద్ద శిక్షని
మొగుడంటే స్వేచ్ఛభక్షకుడని
మేం పాలిచ్చి పెంచిన జనంలో సగమే
మమ్మల్ని విభజించి పాలిస్తోందని
– సావిత్రి, ఒక ఆడపిల్ల స్వగతం

నీకూ మంచి రోజు లొస్తున్నాయిరా కన్నా
ఆడదిగా పుట్టనని అడవిలో మానైనా కాలేదని
విలపించే రోజులు
పోతున్నాయిలే తల్లీ
ఎందుకంటే
నీవు అమ్మ పొట్టలోంచి
బైటికే రావుగా
– ఈశ్వరి

ఏమిటీ అలా వెతుకుతున్నావు
ఆ రంగుటద్దాలు తీసేసి
నా కళ్ళు పెట్టుకొని
నీలోకి చూసుకో
తెలుస్తుంది –
నీలో సగం నేనేనని
– ఇందిర కొల్లి, నీవు నేను

వచన కవితలు

అప్పారావుగారైనా సరే, శ్రీశ్రీ ఐనా సరే – వీళ్ళందరు కొత్త కొత్త ఛందస్సులను సృష్టించి పాడుటకు అనువుగా ఉండేటట్లు కవితలను అల్లినారు. పాశ్చాత్య రచనల ప్రభావంవల్ల కవులు కవితలను వచనాలుగా అల్లడానికి ఆరంభించారు. పంక్తికీ పంక్తికీ మధ్య ఉండే అంతరము, చదివేటప్పుడు వచ్చే విరామాలు ఇట్టి రచనలను ఇంకా పటిష్ఠము చేస్తాయి. మనసులో ఉదయించిన భావాలను ఏ నిర్బంధం లేకుండా బహిర్గతం చేయడానికి వీలవుతుంది. ఇవి ఆంగ్లములోని blank verse లాంటిది, మాడర్న్ ఆర్ట్ వంటిది. ఇందులో ప్రాసలు, శబ్ద సౌందర్యాలు కేవలం ఐచ్ఛికము. ఏ పత్రిక చదివినా, ఏ కవితాసంకలనం చదివినా వచన పద్యాలు అందులో తప్పకుండా ఉంటాయి. ఇట్టి పద్యాలకు వస్తువు ఏదైనా కావచ్చు. ఇక్కడ ఈ మాధ్యమంలోని కొన్ని కవితలను మీముందు ఉంచుతున్నాను –

ఏ మహారాణి మెళ్ళోదో
నీలాలపేరు ఇట
తెగి పడిపోయిందేమి
కాదు – విష్ణుక్రాంత
కడు చిన్ని పూలు
తీగెపై అడనద తీరుగా ఉన్నై
నీలాల కంటేను మేలుగా ఉన్నై
– టేకుమళ్ళ కామేశ్వర రావు, మిణుగురు పురుగు

అక్షరంఅక్షరంలో నీ మధురస్వర ఆలాపన వింటాను
పంక్తి పంక్తిలో నీ జీవన దృక్కోణం స్పర్శిస్తాను
లేఖలో నీవు కనబడతావు
కరిగిస్తావు
గరళం త్రాగే శక్తి నిస్తావు
– గంగినేని, ఉదయిని

ఓటు నువ్వు ఎయ్యకుండ
సీటు రాదు నాయకులుకీ
పాటు నువ్వు పడకుండా
బువ్వలేదు పెద్దలకీ
దళితన్నల రాజ్యంకై
దండు నడుపుతున్నట్టి
దండధరుల గిరిజనులా
దండులో కలవండిరో
– చుండూరు పాట, వంగపండు

ఒకడు చేసిన నేరానికి
ఒకడు వెళ్ళాడు కారాగారానికి
ఒకడు చెప్పాడు దొంగ సాక్ష్యం
ఒకణ్ణి హింసించడమే అతని లక్ష్యం

న్యాయమూర్తి ఇచ్చిన తీర్పు
అతనికి కలిగించలేదు నిట్టూర్పు
దోషి వీధిలో తిరుగుతున్నాడు
నిర్దోషి ఖైదులో మురుగుతున్నాడు
– దాశరథి, జ్వాలాలేఖిని

నేను ఏ అడవుల్లో తిరిగానో
సింహశార్దూలాల గర్భాల్లో నిద్రిస్తూ
నన్ను ఏ అందమైన లేడి మేసిందో
శాద్వలాల్లో తన రక్తమాంసాల్ని బుజ్జగిస్తూ
నేను ఏ అడవి అనుభూతికోసం కొమ్మలు జాపానో
నా ఆకుల అంగుళులతో శూన్యం స్పృశిస్తూ

ఏ ప్రాచీన సముద్ర చేతనలో తేలానో
నిరింద్రియ నిరవయవ కాంతికణాన్నయ్ స్పందిస్తూ
ఏ ఘడియలో ఊగానో
కాలంలో వ్రేలాడే బొమ్మల్లా ఉన్న
సూర్యచంద్రులకూ నాకూ అభేదం అనుభవిస్తూ

నా స్మృతులన్నీ రక్తప్రవాహాల్లో పడికొట్టుకొస్తున్నాయి
గుల్మొహర్ ఒక నూతన రుతువును ప్రకటించిన ఈనాడు
ఏ రుతువు సృష్టి అనంతత్వాన్ని
గానం చేస్తూ ఉందో ఆ రుతువును

మా వూళ్ళో ఇవాళ నన్నెరిగిన వాళ్ళు నలుగురే
శిథిలమైన వంతెన
గ్రామ కాలువ
పాత గుడి
ముసలి చెరువుగట్టు
– గుంటూరు శేషేంద్ర శర్మ, నీరైపోయింది

సినిమా పాటలలో వ్యావహారిక భాష

ముప్ఫైయవ దశకంనుండి చలనచిత్రాలు తెలుగులో విడుదలవుతున్నాయి. ఇవి అప్పుడూ, ఇప్పుడూ ప్రజల జనరంజనానికి అత్యవసరమైన పరికరమే. తెలుగు చిత్రసీమ చేసిన అదృష్టం ఏమంటే, సుప్రసిద్ధులైన కవులు సినిమా పాటలను రాశారు. సినిమా పాటలను పల్లెలలో, పట్టణాలలో ప్రజలు పాడుకొంటూ ఉంటారు. దేవులపల్లి, రజనీకాంతరావు, సముద్రాల, ఆరుద్ర, శ్రీశ్రీ, సిరివెన్నెల, వేటూరి మున్నగువారి పేరులు సినీ ప్రేక్షకులకు సుపరిచితమే. కింద కొన్ని ఉదహరణలు –

అదిగదిగో గగనసీమ
కృష్ణ శాస్త్రి, నా యిల్లు

అదిగదిగో గగనసీమ
అందమైన చందమామ ఆడెనోయీ

ఇదిగిదిగో తేలి తేలి
చల్లనైన పిల్లగాలి పాడెనోయీ

హాయి హాయి ఈ లోకం
తీయనైన దీ లోకం
నీ యిల్లే పూలవనం
నీ సర్వం ప్రేమ ధనం
మరవకోయి ఈ సత్యం

నీకోసమె జగమంతా
నిండెనోయి వెన్నెలలు
తేలెనోయి గాలిపైన
తీయనైన కోరికలు

చెరుచుకోకు నీ సౌఖ్యం
చేతులార ఆనందం
ఏనాడును పొరబడకోయి
ఏమైనా త్వరబడకోయి

మరల రాదు రమ్మన్నా
మాయమైన ప్రేమధనం
చిగిరింపదు తిరిగి
వాడి చెడిన పూలవనం
మరవకోయి ఈ సత్యం
– కృష్ణ శాస్త్రి, నా యిల్లు

కారులో షికారుకెళ్ళే పాలబుగ్గల పసిడి దాన
ఆత్రేయ, తోడికోడళ్ళు

కారులో షికారుకెళ్ళే పాలబుగ్గల పసిడి దాన
బుగ్గమీద గులాబిరంగు ఎలా వచ్చెనో చెప్పగలవా

[…]

గాలిలోన తేలిపోయే చీర కట్టిన చిన్నదానా
జిలుగు వెలుగుల చీర శిల్పం ఎలా వచ్చెనో చెప్పగలవా
చిరుగు పాతల బరువు బ్రదుకుల నేతగాళ్ళే నేసినారు
చాకిరొకరిది సౌఖ్య మొకరిది సాగదింక తెలుసుకో
– ఆత్రేయ, తోడికోడళ్ళు

కలకానిది విలువైనది – బ్రతుకు
శ్రీశ్రీ, వెలుగునీడలు

కలకానిది విలువైనది – బ్రదుకు
కన్నీటి ధారలతోనే బలిచేయకు
[…]
అగాధమౌ జలనిధిలోన ఆణిముత్య మున్నటులే
శోకాల మరుగున దాగి సుఖమున్నదిలే
ఏదీ తనంత తానై నీ దరికి రాదు
శోధించి సాధించాలి అదియే ధీరగుణం
– శ్రీశ్రీ, వెలుగునీడలు

వటపత్రశాయికి వరహాల లాలి
– నారాయణ రెడ్డి, స్వాతిముత్యం

లాలీ లాలీ లాలీ లాలీ
వటపత్ర్రశాయికి వరహాల లాలి
…

కళ్యాణరామునికి కౌసల్య లాలి
యదువంశవిభునికి యశోద లాలి
కరిరాజముఖునికి గిరితనయ లాలి
పరమాబ్జభవునికి పరమాత్మ లాలి

జో జో జో జో
– నారాయణ రెడ్డి, స్వాతిముత్యం

ముగింపు

నాకు ఛందస్సు అంటే ఇష్టం. తాళవృత్తాలు, మాత్రాఛందస్సు నాకు ప్రియమైనవి. ఈ రంగంలో కొన్ని ఏళ్ళుగా నేను పరిశోధన కూడా స్వతంత్రంగా చేస్తున్నాను. ఐనా కూడా, నా మనసు లోతులలో ఉండే కొన్ని భావాలకు ఆకృతి ఇవ్వాలనే అపేక్ష కలిగినప్పుడు, గేయ కవితనో లేక వచన కవితనో ఎన్నుకొంటాను. ముఖ్యంగా, హృదయాన్ని స్పందింపజేసే శక్తి ఈ మాధ్యమానికి ఉంది. ఈ ఇంటర్నెట్ యుగంలో మనం దైనందినం మాట్లాడే వాడుక భాషలో చాలా మంది కవితలను రాస్తున్నారు, అంతకంటే ఎక్కువగా చదువుతున్నారు. ఆన్‌లైన్ పత్రికలు, బ్లాగులు కూడా వీటికి ప్రోత్సాహం ఇస్తున్నాయి. ఈ విధంగా ఇవి సామాన్య ప్రజానీకానికి అందుబాటులో ఉన్నాయి. పాతంతా మంచీ కాదు, చెడూ కాదు. కొత్తంతా చెడూ కాదూ, మంచీ కాదు. ఒక్కొక్క దానికి ఒక్కొక్క గుణం ఉంది, ప్రభావం ఉంది. కవి యోచించి మాధ్యమాన్ని ఎన్నుకోవాలి. అందుకే నారాయణ రెడ్డిగారంటారు –

కొత్త నీటిని చేర్చుకొని తర-
గెత్తు నదివలె యెట్టి జాతియు
ముందు కేగిన యంత కాలము
మూడు పూవులు, ఆరు కాయలు

గ్రంథసూచి

1. ఆధునికాంధ్ర కవిత్వము – సంప్రదాయములు, ప్రయోగములు – సీ. నారాయణ రెడ్డి, విశాలాంధ్ర పబ్లిషింగ్ హౌస్, హైదరాబాదు, 1989.
2. ఆధునిక కవిత – అభిప్రాయ వేదిక – ఆచార్య తిరుమల, మద్దాళి రఘురాం, కిన్నెర పబ్లికేషన్స్, హైదరాబాదు, 1981.
3. ఆధునిక తెలుగు సాహిత్యంలో విభిన్న ధోరణులు – కే. కే.రంగనాథాచార్యులు (సం.), ఆంధ్ర సారస్వత పరిషత్, హైదరాబాదు, 1982.
4. ఆంధ్రమహాభారతము, ఆదిసభా పర్వములు – ఒస్మానియా యూనివర్సిటీ, హైదరాబాదు, 1968.
5. కవనకుతూహలం – అబ్బూరి వరదరాజేశ్వరరావు, విశాల గ్రంథశాల, హైదరాబాదు, 1993.
6. కిన్నెరసాని పాటలు, కోకిలమ్మ పెళ్ళి – విశ్వనాథ సత్యనారాయణ, ఆంధ్ర గ్రంథాలయ ముద్రాశాల, బెజవాడ, 1934.
7. జడకుచ్చులు – రాయప్రోలు సుబ్బారావు, ఆంధ్ర గ్రంథాలయ ముద్రాక్షరశాల, బెజవాడ, 1925.
8. జాతీయగీతాలు – గురజాడ రాఘవశర్మ, ఆంధ్రప్రదేశ సాహిత్య అకాడమీ, హైదరాబాదు, 1978.
9. తెలుగు చలనచిత్ర గేయ సౌందర్యం – ఎచ్. ఎస్. బ్రహ్మానంద, వెరైటీ ప్రింటర్స్, ఏలూరు, 1992.
10. దళిత గీతాలు – జయధీర్ తిరుమలరావు (సం.), సాహితీ సర్కిల్, హైద్రాబాదు, 1993.
11. నీరై పారిపోయింది – గుంటూరు శేషేంద్రశర్మ, ది ఇండియన్ లాంగ్వేజెస్ ఫోరం, హైదరాబాదు, 1976.
12. మహాప్రస్థానం – శ్రీశ్రీ, బీ. ఎన్. కే. ప్రెస్, మద్రాసు, 1950.
13. మిణుగురుపురుగు – టేకుమళ్ళ కామేశ్వరరావు, నవ్య సాహిత్య పరిషత్, గుంటూరు, 1940.
14. ముత్యాలసరాలు – గురజాడ అప్పారావు, ఎం. శేషాచలం అండ్ కో, మచిలీపట్నం, 1972.
15. మేఘమాల – దేవులపల్లి వేంకట కృష్ణశాస్త్రి, దేవులపల్లి వేంకట కృష్ణశాస్త్రి సన్మాన సంఘం, మద్రాసు, 1975.
16. మొల్ల రామాయణాము – మొల్ల, ఎమెస్కో సంప్రదాయ సాహితి, విజయవాడ, 1997.
17. వైతాళికులు – ముద్దుకృష్ణ, విశాలాంధ్ర పబ్లిషింగ్ హౌస్, హైదరాబాదు, 1987.
18. శశికళ – అడివి బాపిరాజు
19. శిలాలోలిత – రేవతీదేవి
20. సూర్యుడు కూడా ఉదయిస్తాడు – విశ్వనాథ సూర్యనారాయణ, జయప్రభ, యువభారతి, హైదరాబాదు, 1980.