“The evil that men do lives after them,
The good is oft interred with their bones,
So let it be with Caesar …
..
Bear with me;
My heart is in the coffin there with Caesar,
And I must pause till it come back to me.”
— Anthony in “Julius Caesar”.

నేను అమెరికా వచ్చి పాతికేళ్ళు కావస్తోంది. నన్నెరిగిన వాళ్ళంతా నేను బుద్ధిమంతుణ్ణనీ, ఏ తగాదాల్లోకీ తలదూర్చననీ అనుకుంటారు. కాని వాళ్ళలో తెలుగు వాళ్ళు బహు తక్కువ మంది; ఎవరితోనూ సాహిత్యమనేది చర్చలోకి రానే రాదు. నడి వయసు దగ్గరపడేకొలదీ నాలో కనుమరుగవుతున్న “తెలుగుదనం” కోసం తాపత్రయపడి, పోయినేడు తానా సభలకి వెళ్ళాను, రచ్చబండలో చర్చల్లోకి దిగాను. దానితో నా నిజస్వరూపం బయటపడింది. అందరికన్నా ముందు ఇది మా ఆవిడే కనిపెట్టింది – అయినదానికీ కానిదానికీ గొడవలు కొని తెచ్చుకోటం.

కొడవటిగంటి కుటుంబరావు మన తెలుగువాళ్ళ ఆలోచననే హత్యచేసిన వాళ్ళలో ఒకడు అని రచ్చబండ సభ్యులొకరు ఆరోపించారు. ఎంత విరసం ఉపాధ్యక్షుడైనా అంత ఘోరం చేశాడా అని నేను కాస్త కటువుగానే రుజువు చేయండన్నాను. కుటుంబరావు రాసిన కొన్ని వేల పేజీల నుంచి ఒక “వాక్యం” సాక్ష్యంగా చూపెట్టారు. హత్యా నేరానికి ఆధారం అంతేనా అన్నా. అన్నం ఉడికిందో లేదో చూడటానికి ఒక మెతుకు చూస్తే చాలదా అన్నట్లు చూశారు. ఇంకేమన్నా ఉన్నాయా అని అమాయకంగా అడిగా. చుట్టూ చూడండి, మీకే తెలుస్తుంది అన్నారు. నా చుట్టూ చెట్లూ, చేమలూ, చెరువూ, రావణాసురిడి కాష్ఠంలా కాలే Mount Rainier అనే అగ్నిపర్వతశిఖరమూ కనిపించాయి. కళ్ళజోడు సరిచేసుకొని చూస్తే కుటుంబరావు సాహిత్య సంపుటాలు కూడా కనిపించాయి.

కుటుంబరావు సాహిత్యాన్ని విమర్శే గాదు, పరామార్శ గూడా చేసే అర్హత నాకు లేదు. అయినా ఇదెందుకు రాస్తున్నానంటే, శాంతం గారన్నట్లు మనసులో వున్నది కాగితం మీద పెడితే మనసు కుదుటపడుతుందని, కాస్త నా ఆలోచన పెరుగుతుందనీ.

సాహిత్యం జీవితాన్ని ప్రతిబింబించాలని పెద్దవాళ్ళు చెప్పారు. కాని వడ్డెర చండీదాస్ అన్నట్లు, “కేవలం అద్దప్పెంకు మాత్రమే ఐతే అక్షర చాయాగ్రహణ ఐ వూరుకుంటుంది. రవ్వంతకూడా ఆలోచన రేకెత్తించని రచన, శుద్ధదండుగ.” Hamlet పాత్రధారులకి తమతమ పాత్రలు ఎలా అభినయించాలో సలహా ఇస్తూ అన్నమాటలు గుర్తొస్తాయి: “The end of playing, both at the first and now, was and is, to hold as ’twere the mirror up to nature: to show virtue her feature, scorn her own image, and the very age and body of the time his form and pressure.” Mirroring and “holding up a mirror”, ఈ రెండిటికీ చాలా తేడా ఉందని, ఒకటి జడ పదార్థమైన అద్దం లక్షణం అయితే, మరొకటి దాని వెనక వున్న కదలికతో కూడిన హస్తాన్ని తెలుపుతున్నాయని ఎక్కడో చదివాను. ఈ ఉపమానాలతో తలనొప్పి వస్తోంది:

“One thing that literature would be greatly the better for
Would be a more restricted employment by authors of simile and metaphor.
Authors of all races, be they Greeks, Romans, Teutons or Celts,
Can’t seem just to say that anything is the thing it is but have to go
out of their way to say that it is like something else.
…
Then they always say things like that after a winter storm
The snow is a white blanket. Oh it is, is it, all right then, you sleep
under a six-inch blanket of snow and I’ll sleep under a half-inch
blanket of unpoetic blanket material and we’ll see which one
keeps warm.

And after that may be you’ll begin to comprehend dimly
What I mean by too much metaphor and simile.”
— Very Like a Whale, Ogden Nash.

వర్ణనలూ, ఉపమానాలూ లేకుండా సూటిగా చెప్పే శైలిలో రాసిన వాళ్ళలో ప్రముఖుడు కుటుంబరావు. సాహిత్య ప్రయోజనం గురించి ఆయన అన్న మాటలు ఇందుకు ఓ తార్కాణం: “జీవితాన్ని విమర్శించడం, అలంకరించడం, సాహిత్యం చెయ్యగల ఉత్తమకార్యాలు. ఇదే సాహిత్యం యొక్క ఉత్కృష్ట ప్రయోజనం.” మరి జీవితం అనేది విస్తృతంగానూ రకరకాలుగానూ ఉంది. కుటుంబరావు దాన్నెంతవరకు స్పృశించాడో కొంతైనా చూపెట్టాలని ఈవ్యాసం ఉద్దేశం.

2

“But I do think it is their husbands’ faults
If wives do fall: say that they slack their duties,
And pour our treasures into foreign laps,
Or else break out in peevish jealousies,
Throwing restraint upon us; or say they strike us,
Or scant our former having in despite;
Why, we have galls, and though we have some grace,
Yet have we some revenge. Let husbands know
Their wives have sense like them: they see and smell
And have their palates both for sweet and sour,
As husbands have. What is it that they do
When they change us for others? Is it sport?
I think it is: and doth affection breed it?
I think it doth: is’t frailty that thus errs?
It is so too: and have not we affections,
Desires for sport, and frailty, as men have?
Then let them use us well: else let them know,
The ills we do, their ills instruct us so.”
— Emilia in “The Tragedy of Othello”

“మొగాడికయినా ఆడదానికయినా నీతి వుండాలి” అంటూ రంగప్రవేశం చేసింది ఆధునిక తెలుగు సాహిత్యంలో కెల్లా అపూర్వసృష్టి అయిన, గురజాడ మనోనేత్రం నుండి ప్రభవించిన మధురవాణి. స్త్రీ స్వేచ్ఛ కోసం, వివాహవ్యవస్థని చీల్చి చెండాడుతూ ధ్వజమెత్తాడు చలం: “ఒక్క నిమిషం నాకు విశ్రాంతి నివ్వక మహాప్రణయమారుత వేగాలమీదనో, అగాథ వియోగభారం క్రిందనో చీల్చి నలిపి ఊపిరాడనీక నా జీవితాన్ని పాలించే స్త్రీ లోకానికి నివేదికతం.” చలం విప్లవ భావాలను మెచ్చుకుని, ఆయనని “జీనియస్” గా పొగిడిన కుటుంబరావు, చలం తరవాత రమణాశ్రయం నుండి రాసిన musings లోని విషయాలను విమర్శించాడు.

“స్త్రీ మోహం కన్న వుత్తమమయింది, వాంఛనీయమయింది యీ లోకంలో ఏం వుంది? ఆత్మ సామ్రాజ్యం – అనేదేవుంటే అది. లేకపోతే స్త్రీ సామ్రాజ్యం. ఈ రెండే. ఇంకేవీ లేవు. వీటి ముందు తక్కినవి దుమ్ము…. ఈ దేశంలో అన్ని ఆనందాలూ నశించాయి. వున్న అందాలన్నీ చాలా త్వరగా వొదిలిపోతున్నాయి. “భోజనం, పాలిటిక్స్” రెండు మిగిలాయి. అందువల్లనే ప్రజలకి కూడూ గుడ్డా అని అల్లాడతారు నాయకులు.” అని చలం మ్యూజింగ్స్ లో రాస్తే, ఈ “రసమయ జీవులు” లేక elegant souls, ప్రణయానికి మించిన యదార్థ జీవిత సమస్యలు వీళ్ళని బాధించవంటూ కుటుంబరావు విమర్శించాడు. గాడిదకేం తెలుసు గంధప్పొడి వాసన అన్నట్లు, మార్క్సిస్టయిన కుటుంబరావుకేం తెలుసు భగవాన్ లీలలూ, రసమయ జీవన సౌందర్యాలూ అనొచ్చు కొందరు!

రసమయ జీవితం సంగతేమో కాని, ప్రతివారికీ ప్రేమ కావాలి. కాని ఈ ప్రేమలో అనేక రకాలూ, రూపాలూ ఉన్నాయని, శరీర ఆకర్షణేకాక, మమత, ఆపేక్ష, అనురాగం, సానుభూతి ఇవన్నీ ప్రేమలో భాగాలనీ, దీని వెనక ఆర్థిక, సామాజిక కారణాలుంటాయని, కుటుంబరావు అనేక రచనలలో చూపించాడు. ఆ విధంగా చలంతో విభేదించి విస్తృతంగా రాశాడు.

తెలుగు సాహిత్యం మీద చలం ప్రభావం అపారంగా ఉందని కీర్తించిన రారా, చలం రచనల్లో కనిపించే ప్రేమకూ, కుటుంబరావు రచనల్లోని ప్రేమకూ వున్న తేడాని విపులంగా చూపెట్టాడు.

కుటుంబరావు రాసిన “కురూపి” అనే గల్పికలో, కురూపి తన భర్త స్నేహితుణ్ణి ఆకర్షించే ప్రయత్నంలో అంటుంది: “ప్రేమలూ, గీమలూ చెప్పకండి. ఒకటే ప్రేమ ఉంది ప్రపంచంలో – పరమ కురూపికి నవమన్మధుడి మీదా, నవ మన్మధుడికి కురూపి మీదా కలిగే ప్రేమ! అది అంటుకుంటే చల్లారదు. ప్రపంచాన్ని భస్మం చేస్తుంది. మిగిలిన ప్రేమలన్నీ ఇస్తివాయినం. పుచ్చుకుంటి వాయినం!”

ఆ స్నేహితుడు తనని ఒంటరిగా ఉన్నపుడు దగ్గిరకు తీసుకుంటే, చిరునవ్వు నవ్వి, “చాలు, చాలు! నా అభిప్రాయం ఇదికాదు. మా వారికి నన్ను చూస్తే ఒక దురభిప్రాయం. నేనెవ్వరికీ అక్కర్లేదని. నన్ను వీధిలో పారేస్తే నల్ల కుక్కయినా ముట్టదని. ఈయన పొరపాటు పడ్డట్టు కనిపిస్తుంది… దేవుడల్లే వచ్చి నా అనుమానం తీర్చావు. నన్ను బాధించకు. నాకు మా వారిమీద తప్ప మరెవ్వరిమీదా భ్రమ లేదు.” అన్నది.

చలం చెప్పే ప్రేమ “అంటుకుంటే చల్లారదని”, అది కేవలం శరీరాకర్షణ కాకపోయినా, దానిని ప్రకృతి సిద్ధమనీ, అదొక దైవిక శక్తి అన్నట్లుగా చలం చిత్రిస్తే, కుటుంబరావు చెప్పే ప్రేమకి ఆపేక్షా, మమకారాలు ముఖ్యమనీ రారా అభిప్రాయపడ్డాడు.