సాహిత్యం యొక్క ప్రత్యేకత, విశిష్టత దాని సృజనాత్మకత. అందులోనూ, కథా రచన ద్వారా ఆవిష్కరింపబడిన జీవితం మన వాస్తవిక జీవితానుభవంగా మనల భ్రమింప జేయగల ఇంద్రజాలం కలిగివుంటుంది. కాళీపట్నం రామారావుగారి ‘యజ్ఞం’ కధ అనే స్పృహ లేకుండా దాన్ని ఆమూలాగ్రం మనచే చదివింపజేస్తుంది. ఆ కథ లోని పాత్రలు, వారున్న పరిస్థితులలో, వారికెదురైన సంఘటనలకు వారి స్పందనలు, పరిపూర్ణంగా మన జీవితానుభవం అవుతవి.

కథావేదిక సుందరపాలెం అనే గ్రామం. ఇది ఎక్కడుందో మనకు చెప్పే ప్రయత్నంలో కొంత అతి, కొంత డొంక తిరుగుడు, గందరగోళం సృష్టించినా కథ ప్రారంభం అయిన దగ్గరనుండి కథలో మనం పూర్తిగా లీనమవుతాం. మనం పాఠకులమనే విషయం పూర్తిగా మర్చిపోతాం. కథావిషయం అప్పల్రాముడి కుటుంబం గోపన్నకి బాకీగా ఉన్న అప్పుకు సంబంధించి, దేవాలయం దగ్గరి ధర్మమండపం పంచాయితీ వేదికగా జరుగుతున్న సమావేశంలో పడే తర్జన భర్జనలు. మండపానికి చుట్టూరా, వీధికి ఆ చివరి నుండి ఈ చివరి దనుకా హాజరై కూర్చున్న జనంలో మనం కలిసి పోతాము.

పాత్ర చిత్రణ చాలా చక్కగా, సహజంగా సజీవంగా ఉంటుంది. ఇంత క్రితమే చెప్పినట్లు వారిని పాత్రలుగా మనం భావించం. నిజమైన వ్యక్తులుగా వారికి చేరువవుతాం. వారి మనోగతాన్ని అవగతం చేసుకుంటాం. కథలోని పాత్రలన్నీ ఎవరికి వారే వారి వారి ప్రత్యేకమైన వ్యక్తిత్వాలతో మనం గుర్తుంచుకునేట్లు మిగిలిపోతారు.

సంక్షిప్తంగా కథ: దశాబ్దాల క్రింద తాను మధ్యవయస్కుడుగా ఉన్నప్పుడు, గోపన్న వర్తకునిగా ఎదిగి స్థిరపడక పూర్వం, అప్పల్రాముడు తన వ్యవసాయ పంటలను అప్పుడే దళారి వ్యాపారిగా జీవితం ప్రారంభించిన గోపన్నకు ఆయన చెప్పిన ధరలకు మారుమాట్లాడకుండా అమ్ముతుండేవాడు. అయిదారు సంవత్సరాలలోనే గోపన్న అంచెలంచెలుగా ఎదిగాడు; అప్పల్రాముడి ఆర్థిక పరిస్థితి మాత్రం క్రమక్రమంగా దిగజారింది. గోపన్న దగ్గర తీసుకున్న కొద్ది అప్పు తడిసి మోపెడయింది. తనకున్న పొలం క్రమక్రమంగా తరిగిపోయి ఇప్పుడు కాసింత మాత్రమే మిగిలింది. గోపన్న అప్పు తీర్చాలంటే ఆ కాసింత అమ్మాలి. అది అమ్మితే తనకు, తన కొడుకులకు, మనవలకు బువ్వ లేనట్లే. బానిస బతుకులు బతకాలి. గోపన్న పరిస్థితి కూడా పెద్ద వర్తకుల పోటీ తట్టుకోలేక పోవటం వలన చితికిపోయింది.

ఇప్పుడు పంచాయితీలో తేల్చవలసిన విషయాలు ఒకటి – అది అప్పా, కాదా? రెండు – దానిలో ధర్మమెంత, అధర్మమెంత? మూడు – తీర్చవలసి వస్తే ఎంత ఇస్తే సరిపోతుంది?

శ్రీరాములు నాయుడు ఊరిలో పెద్ద మనిషి. ఊర్లో వారి తగాదాలు అతనే పరిష్కరించేది. శ్రీరాములు నాయుడు ఎంతో గుంజాటనకు లోనై ఇది అప్పే అని తీర్పు చెప్పాడు. అప్పల్రాముడికి కోపం వచ్చింది. అయినా కోపం దిగమింగుకుని ఆయన తీర్పులోని అసంగతాన్ని వివరించాడు. ఆ ‘కాసింత నేల’ అమ్మి అప్పు తీరుస్తానన్నాడు. కానీ, అప్పల్రాముడి రెండవ కొడుకు సీతారాముడికి ఇది ససేమిరా ఇష్టం లేదు. బ్రతికినంతకాలం చాకిరీ చేసి గోపన్న అప్పు తీరుస్తాను కానీ, నోటికాడి ఆ కాసింత పొలం అమ్మటానికి వీలు లేదన్నాడు. అమ్మితే తండ్రిని చంపి తానూ చస్తానన్నాడు. అయినా అప్పల్రాముడు తన మాటకు కట్టుబడి, అమ్మకం పత్రం మీద నిశానీ పెట్టి, కొడుకుల చేత, మనవళ్ళ చేత నిశానీ వేయించాడు. సీతారాముడి కళ్ళు చండ్రనిప్పు లయినాయి. ఇంటివైపు పరిగెత్తాడు. జనంలో కలకలం పెరిగింది. సీతారాముడికి తనకున్న ఒక్కగానొక్క కొడుకు కంబారీగా ఉండటం ఇష్టం లేదు. ఆ చిన్నవాడ్ని నరికి గోతంలో వేసుకుని ధర్మ మండపం ముందు దభాలున పడవేశాడు. ఈ అకృత్యంతో కథ ముగుస్తుంది. సంక్షిప్తంగా కథ ఇదే అయినా వ్యాసంలో కథ ప్రధానాంశాలను పరామర్శించేటప్పుడు అవసరమైన మేరకు విశదీకరించటం జరుగుతుంది.

ఇలా ఒక మంచి కథ దారుణమైన అకృత్యంతో, అమానుషంగా, జుగుప్సాకరంగా ముగుస్తుంది. మానవీయత లేదు, కారుణ్యం లేదు, అర్ధం, పర్ధం లేవు.

సాహిత్యవిమర్శలో టెక్స్చువలిస్ట్ క్రిటిసిజం (Textualist Criticism) అనేది ఒకటున్నట్లు మన అనుభవం లోని విషయం. ఒక గ్రంధాన్ని పరామర్శిస్తున్నప్పుడు ఆ గ్రంధంలో చెప్పబడిన విషయాలకే ప్రాధాన్యత నివ్వటం ఆ విషయాలకే మన పరిశీలనను పరిమితం చేయడమన్న మాట. ఇంకా స్పష్టంగా చెప్పాలంటే గ్రంధాన్ని దాటి పోవలిసిన అవసరం లేదు. It is only the text that matters. అంతేగాని ఎక్కడెక్కడి సిద్ధాంతాలనో, దృక్పధాలనో, సమాచారాన్నో తీసుకొచ్చి ఆ గ్రంధానికి అన్వయించి దాని బాగోగులు నిర్ణయించడం సమంజసమైన పద్ధతి కాదని చెప్పడమన్న మాట. అంతమాత్రం చేత సాహిత్యవిమర్శలో ఇదొకటే రీతని కానీ, పద్ధతని కాదు. ఇది ఎక్కువ సమంజసమయిన పద్ధతని చెప్పవచ్చనుకుంటాను.

‘రచయిత అవగాహనలో లోపాలు‘ అనే శీర్షికతో కాళీపట్నం రామారావుగారి యజ్ఞం కథ మీద వ్రాసిన వ్యాసంలో రంగనాయకమ్మగారు తర్కబద్ధంగా వారి విమర్శనాంశాలను వివరించారు. రంగనాయకమ్మగారు పరిశీలించిన ప్రధానాంశాలు:

1. వ్యవసాయ రంగంలో వ్యాపార పంటలప్రవేశం
2. శ్రీరాములు నాయుడి పాత్ర
3. అప్పలరాముని అప్పు స్వభావం
4. కథ ముగింపు

1. వ్యవసాయరంగంలో వ్యాపార పంటల ప్రవేశాన్ని గురించి అంత విపులంగా చర్చించ వలసినంత ప్రాధాన్యత వాటికి కథ బాగోగులను బేరీజు వేయడంలో అవసరమా అని సందేహం వస్తుంది. దానిలో ఎక్కువ భాగం సాహిత్య విమర్శ క్రిందికి వస్తుందా అని అనుమానం కలుగుతుంది.

2. శ్రీరాములు నాయుడి పాత్రలో పెద్దగా వైరుధ్యాలున్నట్లు పాఠకులకనిపిస్తుందని నేననుకోను.

రచయిత చిత్రించిన పాత్రల స్వరూప స్వభావాలు ఒక క్రమంలోనే నడిచాయి. శ్రీరాములు నాయుడు మృదు స్వభావి, విద్యావంతుడు, ఊరికి మంచి చేద్దామనుకునే స్వభావం కలవాడు. న్యాయంగా తీర్పు చెప్పాలనే ప్రయత్నం చేసేవాడు. గోపన్నకు అప్పల్రాముడు అప్పు పడి వున్నాడనే ఆఖరుకు శ్రీరాములు నాయుడు తీర్పు చెప్పి, అప్పటి అప్పల్రాముడి ఆర్ధిక దుస్థితి దృష్ట్యా తాను అప్పు తీరుస్తానని చెప్పడం అప్పల్రాముడికి అవమానం అనిపించింది, కోపం తెప్పించింది. ఎక్కడా తొణకని, బెణకని అప్పల్రాముడు సహనం కోల్పోయి శ్రీరాములు నాయుడ్ని చాప కింద నీరు లాంటి వాడని, ఆయన కొట్టిన దెబ్బ అది తగిలిన చోట కాక మరోచోట బాధిస్తుందని విమర్శిస్తాడు. ఈ ఒక్కచోట తప్ప రచయిత తన మాటగా కాని, వేరే పాత్రలు కాని (సీతారాముడు మినహా) ఆయననెవరూ తప్పుబడుతూ మాట అన్నట్లు కనబడదు.

శ్రీరాములు నాయుడు గాంధీగారి తాత్విక చింతనతో ప్రభావితుడైతే మనం తప్పు బట్టవలసిన అవసరమేముంది? శ్రీరాములు నాయుడు గాంధేయవాది కనకే “పవిత్రమైన సేవా భావంతో అంత గొప్ప యజ్ఞం (గ్రామాభివృద్ధి) సాధించడం చెయ్యగలిగా”డని రచయిత భావమైతే ఆ భావం కలిగి ఉండే స్వాతంత్ర్యం, హక్కు ఆయనకుండటంలో తప్పు లేదు కదా! ఏ రచయితకైనా ఏవో భావాలు ఉండబట్టే కదా వాటి ననుసరించి రచనలు చేయడం. రంగనాయకమ్మగారు శ్రీరాములు నాయుడి పాత్రను గురించి చేసిన విమర్శలో “అతను గాంధి వాదం ఎడల విశ్వాసం ఉన్న ఆదర్శ నాయకుడుగానూ, ఇంకోపక్క అతను మోతుబరుల కొమ్ముకాసే కపటి గానూ కనిపిస్తా”డని వెల్చేరు నారాయణ రావుగారు చెబుతారు. కథలో ఎక్కడా అతను మోతుబరుల కొమ్ము కాసే కపటిగా కనిపించినట్లు అనిపించదే.

పైగా నారాయణ రావుగారు ‘ఈ కథను రెండవ సారి చదవటానికి ముందు’ అనే శీర్షిక గల వ్యాసంలో రామారావు గారి కథలలో క్లిష్టత ఉంటుందంటారు. అలా క్లిష్టత ఉండటం అదొక సుగుణమన్నట్లు ధ్వనింపజేస్తారు. పైగా సామాన్యులకు అర్ధం కాని విధంగా వ్రాస్తారని ప్రాచీన రచయితలను విమర్శిస్తూ, సామాన్య పాఠక జనాన్ని జాగృతం చేయాలనే తలంపుతో వ్రాసే వారి రచనలలో క్లిష్టతను మెచ్చుకోవటం ఎలా సాధ్యం? నా వరకు నాకెక్కడా క్లిష్టత కనిపించలేదు. ఆ కథను అర్ధం చేసుకోవడానికి రెండు మూడు సార్లు చదవవలసిన అవసరం లేదు. కథలో లేని క్లిష్టతను తన పరామర్శలో ప్రవేశ పెట్టారు వెల్చేరు నారాయణ రావుగారు, వక్తంటూ ఒక ఘోస్ట్ కధకుడున్నాడని చెప్పి. రచయిత తన మాటగానే కథంతా చెప్పాడు, లేదా పాత్రల చేత వారి స్వభావాలకు అనుగుణంగా మాట్లాడించారు. కథలో కనిపించేది రచయిత లేదా పాత్రలే. ముసుగులో ఉన్న వక్తంటూ ఎవరూ లేరు.

రామారావుగారు వర్గ వైరుధ్యాన్ని స్పష్టంగా చూపించలేదని రంగనాయకమ్మగారి వాదం. కారణం బాకీ ఉన్న అప్పలరాముడు, అప్పిచ్చిన గోపన్న, ఇద్దరూ బీదవాళ్ళే. వారిలో ఎవరూ దోపిడీ మనస్తత్వం కలవారు కాదు. వర్గ వైరుధ్యాల్ని ప్రవేశపెట్టకుండా కథలు వ్రాయడానికి వీలు లేదా? మనం చూసే నిజ జీవితంలో కూడా ఇద్దరు బీదవాళ్ళ మధ్య బాకీ తగవులు ఉండటం గమనిస్తాం. ఒక బీదవాడు ఇంకొంచెం మెరుగైన ఆర్థిక స్థితి ఉన్న బీదవాని దగ్గర వడ్డీకి ఋణం తీసుకోవడం మామూలుగా జరిగే పని. పైపెచ్చు కొంచెం ఎక్కువ వడ్డీకి కూడా. ఇద్దరూ పూరి గుడిసెలలో ఉండే వారే. వారిద్దరి మధ్య వర్గ వైరుధ్యాలు లేకపోయినంత మాత్రాన వారి స్వభావాలకు తగిన పాత్ర చిత్రణతో కథ వ్రాయటానికి వీలు లేదా? మార్క్సిస్ట్ తాత్విక దృష్టితో చూసినపుడు కాకపోయినా, వీరి మధ్య వర్గ వైరుధ్యాలు లేకపోయినా, సంఘర్షణలు తప్పని సరి. అప్పిచ్చిన వారి మధ్య తీసుకున్న వారి మధ్య కూడా సంఘర్షణలు అనివార్యం. వాటిని చిత్రిస్తూ కథలు వ్రాయడానికి వీలు లేదా?

3. గోపన్న అప్పల్రాముడి మధ్య ఉన్న అప్పు స్వభావం.

గోపన్న దళారి వర్తకం ప్రారంభించిన నాటి నుండి అప్పల్రాముడు తన పంటల నతనికే అమ్మేవాడు. గోపన్న చెప్పిన ధరలను గానీ, అతని తూకాలను గానీ అప్పల్రాముడు ఎప్పుడూ శంకించే వాడు కాదు. కొన్ని సంవత్సరాలుగా వారిద్దరి మధ్య బేరసారాలు సాగాయి. తనకున్న ఆరెకరాలను అప్పల్రాముడు తొమ్మిదెకరాలు చేయగలిగాడు. గోపన్న దళారీ వ్యాపారంలో ఎదిగాడు. వాణిజ్య పంటల ధరల అస్థిరత్వం వలన రైతులు దెబ్బ తిన్నారు. అప్పలరాముడి భూమి క్రమక్రమంగా తరగ నారంభించింది. గోపన్న స్థితి క్రమక్రమంగా మెరుగు పడింది. కానీ అచిర కాలంలోనే పెద్ద వర్తకుల పోటీకి తట్టుకోలేని గోపన్న స్థితి కూడా క్రమక్రమంగా దిగజారింది. ఆ కాలంలో గోపన్న దగ్గర అప్పల్రాముడు అప్పుడప్పుడూ తీసుకున్న అప్పులన్నీ కలిపి రెండువేల రూపాయలయినట్లు లెక్కలు తేల్చారు. వడ్డీతో రెండువేల అయిదొందల రూపాయలయింది. నోటు కాలపరిమితి అయిపోతుండగా అప్పు తీర్చటానికి మరి కొంత వ్యవధి కావాలంటే శ్రీరాములు నాయుడు పంచాయితీ తీర్పు ద్వారా అప్పల రామునికి మరి మూడు సంవత్సరాల వ్యవధి ఇవ్వడం జరిగింది. వడ్డీ కూడా గవర్నమెంటు రేటుకి తగ్గాలన్నాడు శ్రీరాములు నాయుడు. ఇప్పుడు ఆ వ్యవధి కూడా అయిపొయింది. ఇక బాకీ తీర్చాలి. ఒకప్పుడు తొమ్మిదెకరాలున్న అప్పల్రాముని కిప్పుడు రెండెకరాల ఇరవై సెంట్లు మాత్రమే ఉంది. గంపెడంత సంసారం. గోపన్న పరిస్థితి కూడా తారుమారై చితికిపోయి కొడుకులు కడుపు చేతబట్టుకుని తలా ఒక దిక్కు పోగా కూతురుతో బ్రతుకు వెళ్ళదీస్తున్నాడు. ప్రస్తుతపు తీర్పులో అది అప్పే అన్నాడు శ్రీరాములు నాయుడు. వాస్తవానికి అది అప్పు ఎలా కాక పోతుంది? అది తీర్చవలసిందే. కాకపోతే వడ్డీ తగ్గించవచ్చు. సులభవాయిదాలలో తీర్చే అవకాశం ఇవ్వవచ్చు. వారిద్దరి ఆర్థిక పరిస్థితి దృష్ట్యా ఇది సరియైన తీర్పుగా తోస్తుంది. అప్పల్రామునికి భూమి అమ్మే పరిస్థితి కల్పించగూడదు. శ్రీరాములు నాయుడు అలా తీర్పు ఇచ్చి వుంటే బావుండేది. కాళీపట్నం రామారావుగారు పాత్రోచితంగా కథావసరాలను పాటిస్తూ అలా వ్రాసి ఉంటే బావుండేది.

4. కథ ముగింపు.

కథ బలహీనత, రామారావుగారి అవగాహనా లోపం ప్రబలంగా కథ ముగింపులో ఉంది. ఇది ఏ రకంగా సమంజసమైన ముగింపు అని రామారావుగారికి అనిపించిందో అర్ధం కాదు. తండ్రి భూమి అమ్మి గోపన్నకు బాకీ తీర్చడం ఇష్టం లేని సీతారాముడు తండ్రిని దూషించి, మెలోడ్రమటిక్‌గా ఇంటికి పరిగెట్టికెళ్ళి భూమి లేని కంబారీగా తన కొడుకు ఉండటానికి వీల్లేదని వీరావేశంతో ఊగిపోతూ కొడుకుని అడుగుతాడు “అరె!నువ్వు కంబారీగా బ్రతుకుతావా లేదా చచ్చిపోతావా” అని. ఆ చిన్నవాడు చచ్చిపోవటానికి పరుగెట్టుకొస్తాడు. ఇది చాలా అసంగతమైన మెలోడ్రామా, అన్‌కన్విన్సింగ్ ఐడియలైజేషన్. కొడుకంటే వాడు, తండ్రంటే తానన్నట్లు మాట్లాడతాడు. మానవీయత దృష్ట్యా చూసినపుడు ఈ పెద్దోళ్ళ తగాదాకు పరిష్కారంగా ముక్కు పచ్చలారని బాలుడిని దారుణంగా వధించటం అమానుషం, మహా ఘోరమైన అకృత్యం. తండ్రిగా పుత్రప్రేమ లేనివారు ఎవరూ ఉండరు. అభం, శుభం తెలియని, అయిదారేళ్ళయినా నిండని అర్భకుడిని, తన తనయుడిని వాడికే మాత్రం సంబంధం లేకపోయినా నిర్దయగా నరకటానికి ఆ తండ్రికి చేతులెలా వచ్చాయో, రచయితకు దీనిని కథకు ముగింపుగా వాడుకోవాలనే హృదయ కాఠిన్యం ఎలా వచ్చిందో అర్ధం కాదు.

కొడవటిగంటి కుటుంబరావుగారు, రామారావుగారిని, వారి కథలని మెచ్చుకుంటూ, “అందరూ గొప్ప కథలు రాయలేనట్లే, అందరు పాఠకులు సరైన అవగాహనతో చదవలేరని” పాఠకులకు ఇబ్బందికరమైన వ్యాఖ్య చేస్తారు. దేవుడు మానవుడైతే, అప్పుడు అతనైనా సరే శ్రీ కాళీపట్నం రామారావుగారికి నమస్కరిస్తాడని గొప్పగా ప్రశంసిస్తారు రావి శాస్త్రిగారు. “ఆయన (రామారావు గారు) తన కథలలో కనిపించరు. తన కథా వివరణ కోసం ఒక వక్తను తయారు చేస్తారు. రచయిత మాటల్లో కనిపించేవన్నీ ఆ వక్తవి. వక్తకు, పాత్రలకు రచయిత వెనకాల ఉంటారు.” అని వెల్చేరు నారాయణ రావుగారు అభిభాషిస్తారు. ఎందుకలా అంత వెనకాల రచయిత ఉండటం? రంగనాయకమ్మ గారి విమర్శకు సమాధానం చెప్పటానికి, రచయితను సమర్ధించటానికి లేని వక్తను నారాయణ రావుగారు సృష్టించ దలచుకున్నట్లు కనబడుతుంది. విమర్శిస్తే వక్తను విమర్శించండి, రచయితను మాత్రం విమర్శించ వద్దన్నట్లుంది. తన్మూలకంగా తన ఉద్దేశ్యం అది కాకపోయినా రచయితకు ఒక బాధ్యతా రాహిత్యాన్ని అంటకడతారు. అసలు ఇది ‘యజ్ఞం’కు సంబంధించి సత్యమైన విషయం కాదు. అటువంటి వక్తేమీ లేడు. కథలో రచయిత, పాత్రలే ఉంటారు. “శ్రీరాములు నాయుడు పెట్టిన మాయలో పాఠకుడు కూడా ఉంటాడు. ..గౌరవకరమైన భావజాలపు ఉచ్చులో కథ నడుస్తుంది. పాఠకుడు కూడా ఆ ఉచ్చులో ఉంటాడు.” అని నారాయణ రావుగారు పాఠకుడిని హెచ్చరిస్తారు. “గౌరవకరమైన భావజాలపు ఉచ్చు” – చాలా అస్పష్టమైన వ్యక్తీకరణ. అయానికి కుదరనిది.

ఈ విధంగా, రంగనాయకమ్మగారి విమర్శా వ్యాసానికి సమాధానంగా 1982లో ప్రచురించబడిన కధాయజ్ఞం అనే పుస్తకంలో మార్క్సిస్ట్ మేధావులు, విమర్శకులు ఆవిడ లేవనెత్తిన అభ్యంతరాలకు ప్రతిగా పనిగట్టుకుని రామారావుగారిని, వారి కథను ఏవేవో అసమంజపు సమర్ధనలతో ఆకాశానికి ఎత్తి వేశారు. వీరు కథలో ఉన్న దోషాలను చూడదలచుకోలేదేమో అనిపిస్తుంది. సాంఘిక దురన్యాయాన్ని, ఆర్థిక పరమైన దోపిడీని విప్లవ స్ఫూర్తితో, పోరాట పటిమతో, అవసరమైతే హింసతో ఎదిరించాలనే సిద్ధాంతం యెడల నమ్మకమున్న వీరు ఈ ముగింపు కెలా సంతోషపడ్డారో, దానినెలా సమర్థించగలుగుతున్నారో ఊహ కందని విషయం. వారి ఆలోచనా సరళిలో దానినొక పలాయనవాదంగా, తిరోగమనచర్యగా ఎందుకు భావించలేక పోయారో చిత్రంగా వుంది.

కాళీపట్నం రామారావుగారు ఒక దృశ్యాన్ని చూపించటంలో, ఒక పరిస్థితిని ఆవిష్కరించటంలో, ఒక పాత్రను సృష్టించటంలో, గ్రామీణ వాతావరణాన్ని కనుల పండువగా, మనసుకు హాయి గొలిపే రీతిలో చూపించటంలో మంచి నేర్పరి. శ్రీరాములు నాయుడి పెద్దరికం, హుందాతనం, మర్యాద మన ప్రత్యక్షానుభవం అవుతవి. కధ మొత్తం మీద బాగా ఆకర్షించే, ఎప్పటికీ గుర్తుండే పాత్ర అప్పలరాముడు. గ్రామపంచాయితీలో హరిజన మెంబరు. డెబ్భై సంవత్సరాలు దాటిన వాడు. మర్యాదల నతిక్రమించనివాడు. అతడు చదువుకోని మేధావి. శ్రీకాకుళం మాండలికంలో అతను మాట్లాడుతుంటే కథనం, వాదనం రెండూ ఆకర్షణీయంగా కలగలసి పోతవి. వందల సంఖ్యలో చుట్టూరా కూర్చున్న జనంతో పాటు మనం కూడా చెవులు రిక్కించి వింటుటాం. మర్యాదకు లోటుండదు, కానీ తాను చెప్పదలచుకున్న దానిని ఎక్కడా సడలించటం ఉండదు.

‘యజ్ఞం’ మంచి కథ అనిపిస్తూ, చదివిస్తూ, మంచి కథ కాదని చెప్పవలసిన పరిస్థితి ఏర్పడుతుంది. ఒక్క ముగింపు తప్ప కథలోని తక్కిన సంఘటనలు, పరిస్థితులు నిజ జీవితంలో ఎలా ఉంటాయో అలా చూపించారు. నేర్పుగా చూపించారు కాబట్టి కథ చదివించ గలుగుతారు. నిజ జీవితంలో కొందరు వ్యక్తులకు సంబంధించి కొన్ని రోజులలో జరిగిన సంఘటనలు అవి జరిగినవి జరిగినట్లు రాస్తే కథ అవదు. నిజ జీవితం కేయాటిక్‌గా ఉంటుంది. నిజ జీవితంలోని కొన్ని సంఘటనలకు, పరిస్థితులకు, కారణాలు కనిపించవు. ఒక సాహిత్య కళా రూపంలో జీవితాన్ని ఆవిష్కరించవలసిన పద్ధతి ఇది కాదు. ఇలా అన్నంత మాత్రాన జీవన వాస్తవికతను చూపించ కూడదని కాదు. తప్పనిసరిగా చూపించి తీరాలి. అది కళాత్మకంగా చూపించాలి. సాహిత్య ప్రక్రియలో చూపింప బడిన జీవితం ఒక ఆర్టిస్టిక్ ఫార్ములాకు, ఆర్టిస్టిక్ లాజిక్‌కు, హార్మనీకి ఒదిగి ఉంటుంది. ఇలా ఒదిగి, జీవన వాస్తవికతకి అద్దం పడుతుంది. ప్రతి సంఘటన, ప్రతి పరిస్థితి అర్ధవంతంగా ఉంటవి. అవి కార్యకారణ సంబంధం కలిగి వివరణకు లోబడి ఉంటవి.

రామారావుగారి కథ మంచి ఫోటో గ్రాఫర్ తీసిన ఫోటోలా ఉంటుంది. కానీ మంచి చిత్రకారుడు గీసిన చిత్రంలా ఉండదు. రచయిత దృక్పథాన్ని కథను మధించి పట్టుకోవటానికి వీలుగా ఉండాలి. ఈ కథ ద్వారా రామారావుగారు ఇంతకూ చెప్పదలచుకున్నది ఏమిటంటే అదేదో చెప్పటం కష్టం. ఒక పాయింట్ ఆఫ్ వ్యూ లేకుండా కథ సాగుతుంది. కథలో అందరూ మంచివాళ్ళే – గోపన్న, అప్పల రాముడు, శ్రీరాములు నాయుడు. వర్గవైరుధ్యాలు లేవు, పాత్రల స్వభావాల మధ్య సంఘర్షణలు లేవు. మరి కథ ఎలా నడుస్తుంది? రామారావుగారి అవగాహనా లోపం కథాంశాన్ని నిర్మించుకోవడంలో ఉంది. ముగింపు సరే సరి. పరమ దారుణంగా ఉంది. పాత్ర చిత్రణ బాగుందా అంటే, కథావసరాలకు తగినట్లుగా లేదని చెప్పాలి. బాగాలేదంటే, పాత్రలు వాటికవి సజీవంగా ఉండి ఆకట్టుకుంటవనే చెప్పాలి. కథ చెప్పటంలో ఒక బిగి ఉండటం వలన అది బాగా చదివించగలుగుతుంది. అంచేత దానికి అంత పేరు వచ్చిందనుకుంటాను.

కథలో ఈ దోషాల వల్ల, అతి జుగుప్సాకరమైన, దారుణమైన, అర్థరహితమైన అకృత్యంతో కథ ముగియటం వలన, అప్పలరాముని, గోపన్నల కుటుంబాలు చితికి పోయినట్లు కథ చితికిపోతుంది, యజ్ఞం భగ్నమవుతుంది.

[జనవరి 2012లో హైదరాబాదులో జరిగిన సాహిత్యగోష్ఠిలో రచయిత ఇచ్చిన ప్రసంగ వ్యాసం, విస్తరించి ఈమాటలో ప్రచురణకు పంపినది. – సం.]