నండూరి వారు “ఎంకి”ని సృష్టించి ఎనభై ఏండ్లు నిండాయి. అప్పుడు ఇప్పుడు ఎప్పుడూ ఎంకి వయస్సు ఇరవై ఏండ్లే.
ఎప్పటికీ నిండు జవ్వని ఎంకి.

ఎంకి వంటి పిల్ల లేదోయి లేదోయి
మెళ్ళో పూసల పేరు
తల్లో పూవుల సేరు
కళ్ళెత్తితే సాలు:
రాసోరింటికైనా
రంగు తెచ్చే పిల్ల.
పదమూ పాడిందంటె
కతలు సెప్పిందంటె
కలకాలముండాలి.
అంసల్లె, బొమ్మల్లె
అందాల బరిణల్లె
సుక్కల్లె నా యెంకి

అంటూ ఎంకిని సృష్టించారు నండూరి వారు.

ఎంకి పాటలు పుస్తకం మొదట్లో పంచాగ్నుల ఆదినారాయణశాస్త్రి గారు “ఒకటి రెండు మాటలు” చెప్పారు. “సుబ్బారావుగారు ఆంధ్రజాతికి సహజములై – శ్రావ్యములై – సొంపు నింపుగల మృదుమధురగేయములలో అందునను నేడు వాడుకలో – వ్యవహారములోనున్న జీవద్భాషలో ఎంకి – నాయుడుబావల దాంపత్య పూతములును భావోన్నతములును ముగ్ధముగ్ధములును అగు ప్రణయగాధలను గానము సేయుచున్నారు… ”

ఈ మాటలు చదువుతుంటే ఒకటి స్పష్టమవుతుంది : నండూరివారి పాటలు కేవలం గదిలో కూర్చొని చదవటానికి కాదు. పాడు కొనటానికి, వినటానికి. మళ్ళీ శాస్త్రిగారు ” ఈ పాటలన్నచో పండిత పామర సాధారణముగా నెల్లవారికిని యే మాత్రపు భావనాశక్తి యున్నను, అందుకొనుటకు, ఆనందించి తవిసి తరింప చేయుటకును వీలైనట్టివి. నిక్కమగు ప్రేమను, దాంపత్యభావమును, ధర్మపరతమును, యెట్టి యాదర్శములను కలిగి యుండునోయను విషయమును ఈ పాటలంత తేట తెల్లముగా … సాధారణ జనమున కంతటికిని తెల్పగల గేయములివి”. అంటే, అంతటి ప్రేమను, ధర్మము, దర్శనము రంగరింపయిన ప్రేమను, సామాన్యుడి అనుభవపరంగా పలికి, అతనితో పలికించి, అతని నోట పలికేలా చెయ్యగలిగిన మాధుర్యం, దివ్యశక్తి యీ పాటలకున్నయ్, మరొక్కసారి శాస్త్రిగారు : “సుబ్బారావు పంతులుగారు గానము చేసిన ఈ పాటలలో భావము కంటెను ముందుగ భాషయును, భాషకంటే మున్ముందుగ భావమును, సహామహమికతో బర్వు లెత్తుచుండెను.” ప్రముఖ ఆంగ్ల కవి T.S. Eliot చెప్పినట్లు, You are the music/while the music lasts.

ఎంకిపాటలు చదివినప్పుడు (లేక వినినప్పుడు), శాస్త్రిగారి “ఒకటి రెండు మాటలు” చదివినప్పుడు ఒకటి, రెండు ముఖ్య విషయాలు మనకు స్పురిస్తయ్: Arthur Koestler, సృజనాత్మక రచయిత, సాంస్కృతిక విమర్శకుడు చెప్తాడు – Artist has the ability to live in distinguished and undivided worlds. ఈ విషయము గురించి ఒక ప్రాచీన తెలుగు కవి ప్రస్తావిస్తాడు: రవి గాంచనిచో కవి గాంచునే. ఇది దార్శనికతతో జత అయి వుంటుంది. అందువలననే మనవాళ్ళు కవిని దార్శనికుడు (visionary) అన్నారు. కవి దర్శనమును, ఆధ్యాత్మికతానుభూతి (spiritual/mystical experience) కి సమానార్ధకముగా గ్రహించవచ్చు. నండూరి వారి ఎంకిపాటలు లో అటువంటి అనుభవాలు చాలా వున్నయ్.

ఎంకిపాటల వివరాలలోకి వెళ్ళేముందు నండూరి వారి పీఠికలోని వ్యాఖ్యలను గ్రహిద్దాం.. “ఒకనాడు కాలేజీ నుండి ట్రాం బండిలో వస్తుండగా, గొంతులో సన్నని రాగం బయలుదేరింది. దానిని నాలో నేను పాడుకోవాలని సాహిత్యం జ్ఞాపకం చేసుకోబోయాను. ఎప్పుడో విన్న పదం లాగున “గుండె గొంతుకలోన కొట్లాడుతాది” అన్న పల్లవి వచ్చింది. అదే మననం చేసుకోగా యిల్లు చేరేసరికి నేను వ్రాసిన మొదటి పాట తేలింది.” ఇది చదువుతుంటే ఇంగ్లీషులో యీ విషయమై William Wordsworth, John Keats వ్రాసిన మాటలు జ్ఞప్తికి వస్తాయి. Wordsworth అంటాడు: “Poetry is spontaneous overflow of powerful feelings.” Keats అంటాడు: “Poetry comes naturally like leaves to a tree, or if better not come at all.” సృజనకు – కవిత్వంగాని, మరొక కళగాని – ముఖ్యంగా రెండు అంశాలు చెప్పుకొనవచ్చును: ప్రేరణ, క్రమము. మొదటి అంశం ప్రేరణ. ప్రేరణ దైవికం. దీనిగురించి Bible లోని saying చెప్పుకొనవచ్చును : The wind bloweth as it listeth ” రెండవది: క్రమము. క్రమము గురించి Wordsworth, Keats విడివిడిగా యిలా చెప్తారు: Wordsworth : “Poetry is emotion recollected in tranquillity.” Keats: “load every rift with one”. క్రమంలో ప్రయత్నం వుంది. కవిత్వంగానీ కళగానీ గాఢంగా, నిగూఢంగా సహజత్వము, సాధనల రంగరింపు.

నండూరి చెప్తారు: “పాటలు అప్రయత్నంగా వచ్చేటట్లు ప్రసాదించిన యెంకికి కృతజ్ఞుడనా? ప్రోత్సాహము చేసి వీపు తట్టిన అధికార్లవారికా? 50 కవిత్వకళా రహస్యాలు తెలియజెప్పిన మా బసవరాజు అప్పరాయనికా? మువ్వురకును.” ఎంకి పాటలు అప్రయత్నంగా వచ్చినవే. సహజంగా, స్వేచ్చతో, ప్రయత్నమున్ననూ, అప్రయత్నమనే భావన కలిగిస్తాయి. అది కవి గొప్పతనం. హృదయం, మనసు, ఆత్మల సమ్మేళణ ఫలితం. మళ్ళీ నండూరి: “తెలుగుతల్లి యొక్క నిజస్వరూపం చూడవలెనని… తెలుగు పస, తెలుగు నుడి, తెలుగు నాదం, తెలుగు రుచి తెలిసికొని మానవ జాతి సాంప్రదాయాలలోగాల సొగసు, జీవనమూ,పదిమందికిన్నీ మనసుకెక్కించవలెనని.. ” ఈ గుణాలన్నిటినీ ఎంకిపాటలు మరపురాని పద్ధతిలో వ్యక్తం చేస్తాయి.

ఈ సందర్భంలో ఒక ముఖ్యమైన విమర్శనాత్మక అభిప్రాయం చెప్పవచ్చు: Science goes from the general to the particular, while art goes from the particular to the general. దీనికి మినహాయింపులు రెండు క్షేత్రాల్లోనూ వుంటయ్. మొత్తం మీద కళలోగాని, కవిత్వంలో గాని సాధారణీకరణ జరుగుతుంది. అది ఎంకిపాటలు లో చాలా గొప్పగా వుంది. ఎంకి నాయుడు బావల ప్రణయం, ప్రేమ తెలుగుతనం, తెలుగుపస మొదలగువాటితో నిండి వుంటయ్: విశ్వజనీనమూను.

“ముద్దుల నాయెంకి” లోని పల్లవి, “గుండె గొంతుకలోన కొట్లాడుతాదీ ” గేయాల స్వరాన్ని (tone) మొదటగా అందిస్తుంది, స్థాపిస్తుంది. ఇంగ్లీషు “heart” కంటె, సంస్కృతం ‘హృదయం” కంటె, తెలుగు “గుండె” ఎక్కువ పొరలు, సంబంధాలు, సాంకేతిక విలువలు గల మాట. దీనిలోనూ, యిటువంటి యితర ప్రయోగాలలోనూ తెలుగు పస, తెలుగు నుడి, తెలుగు నాదం, తెలుగు రుచి నిండుగా వున్నయ్. ఆ వుండటానికి మనందరమూ తెలుగు సరస్వతికి, నండూరివారికి కృతజ్ఞులము.

ఎంకి పాటలు లోని గేయాలు వైవిధ్యాన్ని, ఏకత్వాన్ని సమంగా సంతరించుకున్నాయ్. “ప్రతివారి గుండెలలోనుంచి సూటిగా, వెచ్చగ ప్రవహిస్తయ్.” చక్కని, చిక్కని తెలుగు పల్లెపదాలతో ఎంకిని చిత్రిస్తారు నండూరి.

కూకుండ నీదురా కూసింతసేపు
…………………………
నాకాసి సూస్తాది నవ్వు నవ్విస్తాది,
యెల్లి మాటాడిస్తే యిసిరికొడతాది!
………………………….
కన్ను గిలిగిస్తాది నన్ను బులిపిస్తాది,
దగ్గరగ కూకుంటే అగ్గి సూస్తాదీ!

ఆమె అమాయకత్వం, అల్లరి చేష్టలు, నాయుడుబావతో ఆమె అనుభవించే ఏకత్వం చదువరులను, శ్రోతలను ముగ్ధులను చేస్తయ్ :

జాము రేతిరి యేళ జడుపూ గిడుపూ మాని
సెట్టు పుట్టా దాటి సేనులో నేనుంటే
మెల్లంగా వస్తాది నా యెంకీ !
సల్లంగా వస్తాది నా యెంకీ !
……………………..
సెందురుణ్ణీ తిట్టు నాయెంకీ !
సూరియుణ్ణీ తిట్టు నాయెంకీ !

ప్రణయానికి, ప్రేమకీ కాలం హద్దు కాదు, కాజాలదు. శృంగారంలో మాట. పాట, ఆట ఒకటిగా వుంటయ్. పల్లె పిల్లలు, ప్రియులు-ఎంకి-నాయుడుబావలు యీ సత్యాలను జీవిస్తారు. స్వానుభవంతో సజీవం చేసుకొంటారు, చేస్తారు. ప్రకృతి వాళ్ళ సాటి లేని నేస్తం. అనుభవం, ప్రకృతి వాళ్ళకి బలాన్ని ఇవ్వగా, తీర్థాలకేమి కరువు? తిరుపతి వెళ్తారు, భద్రాద్రి వెళ్తారు. సరిగంగ స్నానాలు చేస్తారు. అనుభవం, భావన, భక్తి, నమ్మకం, సంస్కారం; అన్నీ ఆ స్నానాల్లోని జలాలు, ఒక దాంట్లోకి యింకొకటి ప్రవహిస్తుంది. అ అంతర్‌ప్రవాహం అనుభవానికే అందుతుంది. ఒక స్థితి దాటేక భాష అనుభవాన్ని పూర్తిగా వ్యక్తం చేయలేదు.

“సత్తెకాలపు నా యెంకి” సూటిగా, నేరుగా, నీటుగా మన ఎదతో, మదితో పలుకుతుంది :

“నీతోటే వుంటాను నాయుడు బావా !
నీ మాటే యింటాను నాయుడు బావా !
సరుకులేమి కావాలె సంతన పిల్లా?”
………………………..

నీ
నీడలోనే మేడ కడతా నాయుడు బావా!”

నాగరికత చాయ యింకా ఎంకి – నాయుడు బావల మీద పడలేదు. వాళ్ళ బంధం, బలం పరస్పర విశ్వాసం. అరమరికలు లేకపోవటానికి వాళ్ళ పరిస్థితి సంకేతం, బాహ్యరూపం, దైనందిన జీవితం, విశ్వాసం ఒక దాన్ని యింకొకటి పెనవేసుకొని వుంటయ్. ఈ పెనవేసుకొని వుండటానికి నాగరికత ఎంతో దూరం కదా! అందుకనే కవి నాయుడుబావ పరంగా “సత్తెకాలపు నా యెంకి” అంటాడు. ఈ గేయం ద్వారానూ, యిటువంటి యితర గేయాల ద్వారానూ కవి పల్లె జీవితానికి, నాగరికతకి మధ్య నున్న దూరాన్ని భావగర్భితంగా సూచిస్తాడు.

“నమిలి మింగిన నా యెంకి” ఎంకి నాయుడుబావల ప్రణయానికి, ప్రేమకు పరాకాష్ఠ. దీనిలో వున్న భావనా సంపద, స్వభావాలను మాటల పొందిక, పొదుపుల ద్వారా రూపొందించటం, వర్ణ చిత్రాలు ప్రత్యేకం, కాలాతీతం. స్వానుభవం, సార్వజనీనం; రెండింటి ఏకత్వానికి ఎంకి నాయుడుబావలు ఒక సంకేతం.

యెంకి వొంటి పిల్ల లేదోయి లేదోయి!
యెంకి నా వొంకింక రాదోయీ రాదోయీ !

మెళ్ళో పూసలపేరు
తల్లో పూవుల సేరు
కళ్ళెత్తితే సాలు
కనకాబిసేకాలు
యెంకి వొంటి పిల్ల లేదోయి…

సెక్కిట సిన్నీమచ్చ
సెపితే సాలదు లచ్చ !
వొక్క నవ్వే యేలు
వొజ్జిర వొయిడూరాలు !
….

రాసోరింటికైన
రంగు తెచ్చే పిల్ల
నా సొమ్ము – నా గుండె
నమిలి మింగిన పిల్ల
……………..

ఇటువంటి గేయాలు ప్రణయ మాధుర్య, ఆత్మశక్తి సంపన్న గేయాలు, ఇక్కడ కవి (లేక నాయుడుబావ) ఉదహరించినవి కేవలం పదాలు, అలంకారాలు కావు. పదాన్ని సందర్భవశం చెయ్యటం. వాస్తవం, అనుభవం, ఊహ, జానపదం, భక్తి, వేదాంతం ఒకటిగా రూపొందుతయ్. తెలుగుతనం, ప్రకృతి సౌందర్యం, సాంస్కృతిక ఆవరణ (cultural ambiance), ముగ్ధ మనోహర లక్షణం అనుభవానికి వస్తుంది. ఇలాంటి అనుభవానికి ఎంకి పాటలు చదివినప్పుడు తెలుగు సినిమా “మూగ మనసులు” జ్ఞాపకం వస్తుంది: “మూగ మనసులు” సినిమా చూసినప్పుడు ఎంకి పాటలు గుండెలో, మనసులో మెదుల్తయ్.

“పాట” నే పాడంగ
గోడ సాటున యెంకి గుటక వేసే యేళ
సూడాలి నా యెంకి సూపుల యేళ!
సూడాలి నా యెంకి సోద్దెమా యేళ!

మూడు రకాల కన్నులుంటాయంటారు కవులు, తాత్త్వికులు – భౌతిక, మానసిక, ఆత్మిక. ఒకదానికంటె యింకొకటి లోతుగా వుంటుంది, చూపుగాని, అందం గాని. నాయుడుబావకు కలిగిన పారవశ్యం, ఎంకిని చూసినపుడు, ఎంకి చూపుల ద్వారా కలిగిన పారవశ్యం. ఆ అనుభూతిని కవి కళ్ళకు కట్టినట్లు, ముగ్ధ మనోహరంగా వర్ణిస్తాడు.

స్నిగ్ధంగా, స్వచ్చందంగా, ఎంకిచూపు, నాయుడుబావ చూపు, కవి చూపు ఒకటవుతయ్. చూపంటే అది. పట్నవాసులకు పల్లెటూరి పిల్లలన్నా, వాళ్ళ అందచందాలన్నా, పద్ధతులన్నా చిన్న చూపు వుండవచ్చు. అటువంటి దృక్పథాలపై కవి హృదయపూర్వక విమర్శ చేస్తున్నాడు.

లైలా మజ్నూ కథ మనందరికీ తెలిసినదే : మజ్నూ అందగాడు. లైలా అందకత్తె కాదు. మజ్నూని అతని స్నేహితులు, “లైలాని ఎట్లా ప్రేమించేవు?” అని అడుగుతారు. అందుకు మజ్నూ జవాబు : ‘లైలాని నా కళ్ళతో చూడు.’ అయినా నండూరివారి ఎంకి నాయుడుబావలు వాస్తవము, ఊహ, రెండూను. ఎంకి నాయుడుబావలు తెలుగులో గొప్ప కవులు. “యెంకి సూపు” లో యెంకి చూపు, నాయుడుబావ చూపు, కవి చూపు ఒకటే. చదువరి చూపు కూడ వాటితో ఒకటవుతుంది.

“ఎఱ్ఱి నా యెంకి” లో “ఎఱ్ఱి” అంటూనే కవి అనుభవ పూర్వకమయిన జ్ఞానాన్ని మనకు అందిస్తాడు. ఒక విధంగా శ్లేష, ఒకవిధంగా వ్యంగ్యం యిది:

“యెనక జల్మము లోన
యెవరమో” నంటి
సిగ్గొచ్చి నవ్వింది
సిలక… నాయెంకి !
“ముందు మనకే జల్మ
ముందోలె”యంటి
తెలతెల బోయింది
పిల్ల … నా యెంకి

మొదట్లో “గుండె” ద్వారా ఒక భావనాజగత్తుని సృష్టిస్తాడు కవి. ఇక్కడ “సిలక”,”తెలతెలబోయింది” ద్వారా యింకొక భావనాజగత్తుకి తీసుకు వెళ్తాడు. అనుభవం ఎట్లా వైయక్తికమో, అట్లా రూపం దాల్చటానికి తపిస్తుంది. ఈ తపనతోబాటు భారతీయులకు పూర్వాపరజన్మలలో వున్న నమ్మకము యిక్కడ వ్యక్తమవుతుంది.

“యెంకి పయనం”లో

అంసల్లె బొమ్మల్లె
అందాల బరిణల్లె
సుక్కల్లె నా యెంకి సురిగిపోయిందంట!
పడుకుంటే నాకేటొ బ్రమ పుట్టినాదీ!

ఒక ప్రక్క అద్భుతమయిన శృంగారం. దానితోబాటు యింకొక ప్రక్క వేదాంతం. జీవితం, అనుభవం అనేక దినుసుల ముద్దలు, అనేక అంశాల రంగరింపులు.

“పిల్లోడు” అటువంటి ముద్దకు, రంగరింపుకు సంకేతం:

యెంకితో తీర్తానికెళ్ళాలి
సంకలో పిల్లోడు సంబ్రాలు పడుతుంటే
………………
కోనేటిలో తానమాడాలి!
గుడిసుట్టు ముమ్మారు తిరగాలి!
కోపాలు తాపాలు మానాలి!
యిద్దరము పిల్లోణ్ణి యీశుడికి సూపాలి!

ప్రేమ, భక్తి, కర్మ యిక్కడ ఒకటిగా వెలువడుతయ్, వ్యక్తమవుతయ్. పల్లెజీవిత విధానం, విశ్వాసధనం, గట్టి కట్టుబాట్లు, వాటిని మనసా గ్రహించటం, ఆచరించటం, పరిణామ పరిణతులకై ఆశయం మనపై చెరగని ముద్ర వేస్తయ్. వ్యక్తి, సంఘం, దైవం, భక్తి, కర్మ, జ్ఞానం – ఎటునుంచీ చూసినా, యివన్నీ మనని పలుకరిస్తయ్, ప్రభావితం చేస్తయ్, అందుకనే శృంగారానికి, వేదాంతానికి, రెండింటి రంగరింపుకి ఎంకిపాటలని మించిన గానం సాహిత్యంలో వుండదేమో.

“సాటేలా!” లో నాయుడుబావకు ఎంకియందున్న ప్రణయం, ప్రేమ చేరుకొన్న స్థాయి, స్థాయీభావం అనుభవైక వేద్యం:

సాటేలా? నీకు మాటేలా?
సిన్నతనమేలా? సిగ్గేలా?

ఆ సీమ యీ సీమ
అందచందాలు
తిన్నంగ నిను సూసె
దిద్దుకుంటారు
……………..

యెంకొక్క దేవతై
యెలిసెనంటారు –
యింటింట పెడతారు
యెంకి నీ పేరు

స్వభావం, అందం, పంథా – ఎవరివి వాళ్ళవే. అంశాలలో సామీప్యముంటుంది గాని పూర్తి సామీప్యముండదు. Evolution లోగాని, artistic/poetic evolution లోగాని అది సాధ్యం కాదు. ప్రత్యేకత ప్రతిక్షేత్రంలోనూ ప్రత్యక్షం, తథ్యం. అనుభవంలో, భావనలో, దృక్పథంలో, ఆధ్యాత్మికతలో, ప్రత్యేకతతో బాటు సాధారణత్వం కూడా వుంది. ఉంది కనుకనే పంచుకొనటం, నాగరికత, సంస్కృతి సాధ్యమవుతున్నయ్. “సాటేలా!” లో యెంకిని కవి వైదిక వాజ్మయంలోని ఊర్వశికి సాటిగా, దీటుగా ఊహిస్తాడు, రూపొందిస్తాడు. ఈ రూపొందించటంలో వాస్తవం, ఊహ, సందర్భం, ఆశయం,అందం, ఆనందం, ఒక దానిలోకి మరొకటి యిముడుతాయి. ఊర్వశి ద్వారా చెప్పుకోదగిన ప్రతి భారతీయ కవి ప్రభావితుడయినాడు. పల్లెసీమ, పట్నవాసం, నాగరీకం – భారతీయ సంస్కృతిలో వీటి మధ్య వున్న అంతర్లీనమయిన, అంత తేలికగా దృగ్గోచరంగాని సామీప్యం, సంబంధం, ఏకత్వం, అనుభవించి, అవగాహన చేసికొని, ఆమోదించదగిన విషయాలు. “సాటేలా!” దీనికి కవితాత్మక సంకేతం.

జానపదంలోనుంచి భారతీయతలోకి, పల్లెపలుకు లోనుంచి సంస్కృతంలోకి, స్వేఛ్ఛతో, అప్రయత్నంగా, తేలికగా నండూరి శబ్దపరంగా, నాదపరంగా నడిచారు.

వేదాంతపరంగా జీవుడు, దేవుడు వేరు కాదు. ఒకటే. అద్వైతం, ఎంకి, ఊర్వశి వాస్తవాలు, ఊహాసుందరులు. వాస్తవ, ఊహ ఏకమయినపుడు కలిగే అనుభూతిని దర్శనము లేక ఆధ్యాత్మికానుభూతి అనవచ్చును. వేమన చెప్పినట్లు మనిషిని మించిన దైవము లేదు, మానవతను మించిన మతము లేదు. ఉపాసన ద్వారా వేమన సంఘానికి ప్రవచించాడు: ఉపాసన ద్వారా నండూరి అద్భుతమూర్తిని, ప్రణయమూర్తిని ఆరాధించాడు.తన అనుభవాన్ని శృంగార శబ్దాల ద్వారా పండితులకు, పామరులకు, సాధారణ ప్రజకు అందించాడు. ఈ అందించడంలో శృంగారం, ప్రణయం, భక్తి, వేదాంతం ఒకటవుతాయి.

మనం ఏం చేయాలన్నా మననం, శ్రద్ధ అవసరం. “యెలుగు” లో ఎంకి మీద నాయుడుబావ మనసు నిలపలేడు.అందుకని దీపం ఆరిపేయాలి: తోట”సీకటై” పోవాలి. ఎంకి దీపం ఆరిపేసినపుడు “సీకట్లో” ఆమె కళ్ళ “తళతళలు” తను “సూడాలి”. ఉపనిషత్తులోని అలంకారము యిక్కడ అటు ఇటు అయింది. వైదిక ప్రార్థన: తమసోమా జ్యోతిర్గమయ.. చీకటిలోనుంచి వెలుగులోకి తీసికొని వెళ్ళు. మనలోనే వెలుగు, మనమే వెలుగయినపుడు కావలసినవి శ్రద్ధ, భక్తి: మననం, ధ్యానం, ఇక్కడ నాయుడుబావ ఆరాధించేది బాహ్య సౌందర్యం కాదు: కేవలం శారీరకం కాదు; అంతస్సౌందర్యం. తరువాతి దశ అద్వైతం;

సూపులే ఆపేసి
యాపు పూసే మరిసి
వొక రెరుగకింకొరు
వొరిగి నిదరోదాము!

అట్లాగే కనుపాప, మనసుల కలయికకు, ఆత్మలకలయికకు అది మార్గం,దోపాదం:

కంటెదర నాకాడ కనిపాపలో నీడ
సూసుకొంటా నొసట సుక్కెట్టుకుంటాది!
……………………………..

కనిపాపలో నీడగని నవ్వుకుంటాది
మొకము సిటిలిస్తాది రకరకములవుతాది!

అనుభవమయినపుడు అద్వైతం. నీడ, నవ్వు, “మొకము సిటిలించడం”, అన్నీ దానికి మెట్లు. శృంగార ప్రస్తుతంలో నాయుడుబావ తపన. ఆధ్యాత్మిక “ముందుగతి” కొరకు, “పక్కసూపులు మాని/పయికెల్లి పోదాము!” తన “సక్క”ను యెక్కమంటాడు ఎంకిని; తనతో కొండనెక్కమంటాడు. కొండ, “వొయికుంటము”, నూరవ గడి, కైవల్యము – అన్నీ ఒకటే. త్యాగయ్య తపియించిన సాయుజ్యమూ ఇదే. రాముని ద్వారా తపించాడు త్యాగయ్య; ఎంకి సాంగత్యంలో తపిస్తాడు నాయుడుబావ. తపన, మార్గాలు వేరైనా, గమ్యం ఒకటే. పడవలు, పయనాలు, ముందుగతులు, అన్నీ ఆ గమ్యం వైపుకే.

ఎంకి నాయుడుబావ ముందెవరున్నా, కిందెవరున్నా కావలసింది పయనం. ఎంకి నీడనే “తొక్కుకొని సులువుగ రాగల”నంటాడు నాయుడు బావ. మధ్యలోగాలి, “నీపైట”, “బగబగలు” కావచ్చు. లక్ష్యం గట్టిదైనపుడు, అడుగులలో ఒడుదుడుకులు లేనపుడు మననెవరాపగలరు?

యెల్లెల్లి పయికెల్లి
యిద్దరము కలిసి
మూటలివతల పెట్టి
మునిగిపోదము పైనె

పయనం చాలా దూరం. వెళ్ళాలి, పైకి వెళ్ళాలి, పైపైకి వెళ్ళాలి. ఇద్దరూ ఒకటిగా, “మూటలు” సరంజామా, భవబంధాలు, వాటిని “యివతల” పెట్టాలి; అవతలకి వెళ్ళాలి, “మునుక” సాయుజ్యం, ప్రకృతీపురుషుల సంగం, సంగమం; ఎంకి ప్రకృతి, నాయుడుబావ పురుషుడు. ఈ మునిగి పోవటాన్ని రామకృష్ణ పరమహంస ఉదహరించిన ఉప్పుబొమ్మ సముద్రం ఉదంతంతో పోల్చవచ్చు. ఆ ఉదంతం ప్రకారం సముద్రం లోతు తెలిసికొందామని సముద్రంలోకి వెళ్ళిన ఉప్పు బొమ్మ దానిలో విలీనమైపోతుంది. ఆ లీనమవటం, యిక్కడ మునిగిపోవటం, సాయుజ్యం .. వీటిని ఒకటిగా గ్రహించవచ్చు.

మామూలు వర్ణనలతో, అలంకారాలతో శృంగార క్రీడల్ని, విలాసాలతో ప్రేమను, చైతన్య స్రవంతిని సమవేగంతో, ఆణిముత్యాలవంటి మాటలలో, ఆడించే ఆటలలో, పాడించే పాటలలో, అమోఘమయిన పట్టుతో, పొదుపుతో ఆలపిస్తారు నండూరి. “ముత్యాలపేరు”ను సహృదయతతో చదివినా, విన్నా మనకివ్వబడిన వర్ణచిత్రంతో, తాదాత్మ్యం చెందుతాము. భరతుడి నాట్యశాస్త్రం ప్రకారం, శాంత రసం ప్రతిపాదన జరిగేవరకు ఎనిమిది రసాలన్నీ యిమిడి వున్నాయని వివరిస్తారు. శాంతం నవమరసం. అది వచ్చేక దానిని ఉత్తమరసంగా ప్రతిపాదించారు. కాని ఒక విధంగా అది రసం కాదు. కొన్ని గేయాల్లో, గేయాల చివరలో శాంత రసానుభూతి కవికి కలిగింది; ఎంకి నాయుడుబావలకు కలుగుతుంది. వాళ్ళ ద్వారా మనకూ కలుగుతుంది.

ఎంకి పాటలు లోని చివరి పాట, “వుత్తమాటలు” వుత్త మాట కాదు. రేపటికి సూచన, భవిష్యత్తుకి బాట :

“వుత్తమాటలు నీవి పొ”మ్మందిరా
యెంకి
“కొత్త పాటలు పాడుకొ”మ్మందిరా

“వుత్తమాటలు” ద్వారా ఎంకి నాయుడుబావని క్రొత్త పాటలు పాడుకొమ్మంటుంది. కవి క్రొత్త పాటలు పాడుకొంటాడు, పాడుతాడు. 24 ఏండ్ల తరువాత కొత్త పాటలకు పీఠికలో నండూరి చెప్తారు : “ఈ కొత్త పాటలు భాషలోనూ నిర్మాణం లోనూ పూర్వపు పాటల పంధా నుండి వైదొలగినవన్నారు… మార్పు గుణమున కాయెనా దోషమున కాయెనా అను విషయము సహృదయలోకమే నిర్ణయించాలి. ఏ యెడను మార్పు సహజం.” ఎంకిపాటలునుంచి కొత్తపాటలు కి మార్పు వుంది. మార్పు అనుభవిస్తాము, గమనిస్తాము. అయినా ప్రణయము, ప్రేమలలోగాని, వాటి గాఢమైన అభివ్యక్తం లోగాని, సహజత్వము, సహజమాధుర్యములలో గాని మార్పు లేదు.అన్నింటిలోనూ ఒకే చైతన్యము, ఒకే చైతన్య స్రవంతి.

పీఠికలో చివర నండూరి వారు చెప్తారు: “ఆ మూర్తికి నా కవిత్వ జీవితాదర్శముల యెడ నీ రసభావము తప్ప మరో భావమునకు తావు లేదని యెరింగియు నా భక్తి చేయ వేరు పూజా ద్రవ్యములేమి? దీనినే అర్పించుచున్నాను.” ఇది వారి సున్నితత్వానికి, నిండుతనానికి నమ్రతకు తార్కాణం. వాటి ద్వారా ప్రతి సహృదయుడూ చలిస్తాడు. పాటలూ, ఆ చలనమూ రసతాండవానికీ, రస నిష్పత్తికీ మరొక నిదర్శనం, నీరాజనం.

ఎంకి (నాయుడుబావ కూడా) వెలుగు నీడల మిశ్రమము, ఏ ఒకటీ పూర్తిగా కాదు. ఏ ఒకరూ పూర్తిగా మంచి లేక పూర్తిగా చెడు కాదు. అందరం మంచి, చెడుల కలయిక. అట్లాగే మన జీవితం సుఖదుఃఖాల మిశ్రమము, వెలుగు నీడల మిశ్రమము.

కోటి గొంతులు గలిసి
పాట పాడే తీరు
వెలుగు నీడల నడుమ
నిలిచి ఆలింతు

ఏటి మిలమిల లోన
తోట నవనవ లోన
వెలుగు నీడల పొత్తు
తెలిసి పాలింతు

“ఎంకెవ్వ” రని లోక
మెపుడైన కదిపితే
వెలుగు నీడల వైపు
వేలు చూపింతు

కొత్త పాటలు లో మొదటి పాట మొదలుకొని కొంత మార్పు గమనిస్తాము. భాష విషయంలో, నిర్మాణంలో, ఇతివృత్తపరంగా కాని, మాధుర్యపరంగా కాని కాదు. ఈ పాటలు కాని, మొదటి పాటలు కాని చదివితే ఇంగ్లీషు కవి John Milton గొప్ప కవిత గురించి వాడిన మాటలు జ్ఞాపకం వస్తయ్. simple, sensuous, impassioned. నండూరి వారి పాటలకు ఆధ్యాత్మిక గుణము కూడా వున్నది. ఎంకి జీవితము వెలుగు నీడల పొత్తు.

“తెరచాటు” గొప్ప గీతం:

లేపకే నాయెంకి లేపకే నిదరా
యీపాటి సుకము నేనింత వరకెరుగనే
లేపకే నా యెంకి…

ఈ గీతం “నిదర” తో మొదలవుతుంది. కలలోకి వెళ్తుంది. వాస్తవం, నిద్ర, కల, కళ, దర్శనం – సాహిత్య లేక కళాసృష్టిలో యివి ముఖ్యాంశాలు. కల, స్వప్నం ఒకటే. స్వప్నం – వాస్తవం: వీటిని ఇంగ్లీషులో dream-reality గా అనువాదం చేస్తారు. రవీంద్రనాథ్ టాగూర్ ఒక చోట ‘poetic consciousness is dream consciousness’ అని అంటాడు. అంటే, కవితా చైతన్యం స్వప్న చైతన్యం, అని. దాని గురించి టాగూర్ చేసిన వ్యాఖ్య, యిచ్చిన వివరణ చదివితే dream అంటే awareness of reality లేనిది అని అనిపించదు: “dream” అనే మాటను ఆయన కొంత vision అనే sense లో వాడుతున్నాడని అనిపిస్తుంది. Dream కి, vision కి మధ్య కొంత తేడా ఉంది. కలలో వాస్తవానికి, కలకి మధ్య తేడా, దూరము వున్నయ్. దర్శనము (vision) లో వాస్తవము భాగము: అది వాస్తవాన్ని అధిగమించి వుంటుంది. కవిని స్వాప్నికుడు (dreamer) అని అనటం కంటే దార్శనికుడు (visionary) అని అనటం సమంజసము. నాయుడుబావ కల వాస్తవానికి దూరంగా వుండి తనకు కొంత సుఖాన్ని (“యీ పాటి సుఖము”) యిస్తోంది గనుక ఎంకిని, నిద్ర లేపద్దంటాడు.

కలలో యెంకి “కతలు సెపుతున్నాది”, నాయుడుబావ “ఊ” కొడుతున్నాడు. వులికులికి పడుకొన్నా కూడా. ఎంకి యింకా ఎలా వుంది?

రెక్కలతో పైకెగిరి
సుక్కల్లే దిగుతాది
కొత్త నవ్వుల కులుకు
కొత్త మెరుపుల తళుకు

స్వప్నం ఒక తీరని కోరిక (unfulfilled desire లేక wishful thinking ). ఆ తీరని కోరికలో ఒక తీరిన కోరిక, రెండింటిని కలిపి తీసికొంటే యిక్కడ వ్యక్తమయిన దానిని ఒక రకమైన wishful longing గా గ్రహించవచ్చు. వాస్తవములో అసంభవమయినది స్వప్నంలో జరుగుతోంది. (“సుక్కల్లే దిగుతాది”). స్వప్నంలో జరిగినదాన్ని ఎరుకలో లేక ఊహలో పెట్టుకొని వాస్తవంలోకి వస్తే ఒక రకమైన అస్పష్టమైన దిగులు కలగవచ్చు. దానిని Englishలో Wishful Longing గా పేర్కొంటారు. ఇది హిందీలో “చాయా వాద్” అనబడే కవితలో వ్యక్తం చేయబడింది. జైశంకర్ ప్రసాద్ వంటి కవులు యిలాంటి కవిత్వం వ్రాసారు. గేయం చివరలో నండూరి గొప్ప మలుపు, మెరుపు,మెరుగు యిస్తారు :

తెలివి రానీయకే
కల కరిగి పోతాది…
ఒక్క నేనే నీకు
పెక్కు నీవులు నాకు! లేపకే…

మనలో చాలా మందికి కలిగే అనుభవం మొదటి రెండు చరణాల్లో వ్యక్తమయింది యిక్కడ. అప్పుడప్పుడు లేక తరచు మనం కలలో పొందే ఆనందాన్ని అట్లా అనుభవిస్తూ వుండాలని మనకి వుంటుంది. కాని అది జరగదు. సుఖాన్ని యిచ్చే కల కరిగిపోవటం నాయుడు బావకి ఇష్టం లేదు. ఎవరికిష్టం? ఒక్క కుదుపుతో వాస్తవంలోకి వచ్చి పడతాము. మానవ జీవిత సారాంశం యిది. ఒక విధంగా, ఆదిశంకరాచార్యులవారు యీ అంశాలను గొప్పగా ఉదహరిస్తూ, ఆలంకారికంగా, “విశ్వం దర్పణ మాన నగరీ తుల్యం” అంటూ, మాయా వాదపరంగా “దక్షిణామూర్తి స్తోత్రం” లో శ్లోకం గానం చేస్తారు. వాస్తవము, అందని వాటికి అర్రులు చాచటం, కల, ప్రణయం, ప్రేమ, వేదాంటం అన్నీ ఏకం కాగా యీ పాట పాడుతాడు నాయుడుబావ.

మామూలు మాటలతో, మామూలు మాటలలో నిగూఢమైన, ఉద్దాత్తమైన వేదాంతాన్ని, శృంగారాన్ని కవి వ్యక్తం చేశాడు. కాళిదాసువలె నండూరి శాక్తేయుడు. శక్తిని ఆరాధిస్తాడు. కనుకనే నాయుడుబావ పైవిధంగా పాడుతాడు. ఇక్కడ ఒక ప్రశ్న: నాయుడు బావకి ఎంకి (ఎంకిని నండూరి ఊహాసుందరిగానే గ్రహించుదాము) అనేక కోణాలలో, అనేక విధాలుగా అనుభవానికి వస్తుంది. పై చరణాలను ఎంకి నాయుడుబావతో అనగలదా? భారతీయులలో, తెలుగువాళ్ళలో శాక్తేయులు కొంతమంది అనలేదు, అనదు అంటారు. ఈ రచయిత, అనగలదు, అంటుంది, అని అంటాడు. సంస్కృత సాహిత్యంలో ఒక నాటకంలో కథానాయిక కథానాయకుడి గురించి అంటుంది : నాభర్తలో ప్రతి రోజూ (లేక ప్రతి రాత్రీ) నాకు క్రొత్త భర్త.

నాయుడు బావకి తీపి కల లేక కలలనిచ్చే నిదర అయితే, ఎంకికి కలత నిదర, ఎంకి నాయుడుబావని రాజుగా భావిస్తుంది. భావనను ఎవరు అడ్డగించగలరు? ఆపగలరు? శృంగారానికి, ప్రణయానికి రాత్రి అవకాశము, (“ఆకాశము” “అవకాశము” నుంచి వచ్చింది.) అదుపులో పెట్టుకొంటున్న బాధతో ఎంకి పాడుతుంది:

ఈ రేయి నన్నొల్ల నేరవా? రాజా!
ఎన్నెలల సొగసంత యేటి పాలేనటర!

రాత్రి విచిత్రంగా వుంది. ఆకాశం యేమూలనో వుంది. రాత్రి అణిగిపోయి వుంది. చంద్రుడు యేటు పాట్లకు గురవుతున్నాడు. ప్రకృతి, పరిసరాలు ప్రణయ భావాలను కలిగిస్తున్నయ్:

యెలుతురంతా మేసి
యేరు నెమరేసింది

ఏమిటి ఉపయోగం?
కలవరపు నా బతుకు
కలత నిదరయ్యింది –

అట్లా ఎందుకయింది? అట్లా ఎట్లా అయింది? జవాబు యెవరివ్వగలరు? కర్మ అంటే ఇదేనా? దీనిని పరిస్థితులు వక్రించటం అనటం కంటె యింకేమి అనగలం?

రవల వెలుగుల గంగ రమ్మంది. ఎంకి వెళ్తుంది. శివమెత్తి “తానాలు” చేసింది. ఆ అందాన్ని, ఆ చందాన్ని, ఆ ఆనందాన్ని తనకి తను తిలకిస్తూ, వాటిని అనుభవిస్తూ, పాట పాడుకొంటాడు, పాడుతాడు :

నీలలో మునిగింది
తేలింది వెలుగుతో
మబ్బు సెందురుడల్లె
మనిసిలో మనసల్లె

శృంగారం, ప్రణయం పొంగుగా ప్రవహిస్తయ్.

“మాట కోటలు” లో నండూరి భారతీయ సాహిత్యంలో చెప్పుకో తగిన వివరాన్ని ధర్మపధం చేశారు.

కందుటెరుగని మనసు
గాయమై పాయెరా
నీకె చేటని కంట
నీరు రానీనురా

శ్రీపాద గోపాలకృష్ణమూర్తి చెప్తారు : “మా నండూరి వారి ఎంకి వాల్మీకి సీతమ్మ కంటె గొప్పది. సీతమ్మ ఎప్పుడన్నా కన్నీరు కార్చింది గాని ఎంకి తన బావకి అశుభమవుతుందని కంట తడిపెట్టనంది.”

“సంద్రం” లో వేదాంతం అంతర్ దృష్టి ద్వారా అనుభవమవుతుంది:

యింతే నటే సంద్ర మెంతో యనుకొంటి
మనకూ సూరీడుకూ మద్దెనుండేనా!

ఈ మాటల్ని ఎంకి యింకొక్క పల్లెపిల్లతో అన్నట్లు మనం ఊహించుకోవచ్చు. తరువాత చరణాల్లొ “నా రాజె” అన్నది. అతడు నాయుడుబావ అయి ఉండాలి. విశేష ప్రేమంటే పల్లె పిల్ల సముద్రం గురించి అలా భావించటంలో ఒక ఆధ్యాత్మికత వుంది.

వ్యాసభాగవతంలో వామనుడు విశ్వాన్ని ఒక చిన్న బంతిని చేసి, దానితో ఆడుకొన్నాడని వుంది. ఋషి-కవి వ్యాసుడు వామనుడి పరంగా అట్లా ఊహించాడు. ఎంకి సంద్రం గురించి చెప్పిన రీతి వామనుడు చేసిన దానితో పోల్చదగినది.

“యెంకి రాణి” ధర్మప్రేమకు పరాకాష్ట, సంకేతం:

పూలతో యెంకి నే
పూజింప బోతి
యెంకి నిలువున మెరిసె
యెవ్వరో రాణి

పూలు, పూజ, మెరుపు అన్నీ నాయుడుబావకు యెంకి ద్వారానే. ఈ నాలుగు పాదాలలో ప్రేమ పరంగా లేనిదేమన్నా వున్నదా? ఇదే ప్రేమ తత్వం. ఆధ్యాత్మికంగా స్థాయీ భావం చేరుకొన్నప్పుడు, యివన్నీ ఒకటైనపుడు, వేరే జ్ఞానమున్నదా?

“నేను – తాను” ప్రకృతీపురుషుల అంతర్ ప్రవాహము. తనువు తపసుగా, మనసు మంతనముగా, బతుకు పాటగా, పాట యెంకి పల్లదనముగా, నిద్ర అంతా “నారాజు” నీడగా, కలలో కూడా యెంకి కిలకిలలుగా, జగమంత నాయుడుబావ సొగసుగా, అద్దములో కూడా యెంకితో “విద్దెములు” గా పాట పాడుకుంటారు.

“సరాగాలు” లోని రాగాలు ప్రేమ జగత్తుని అనేక రూపాలుగా, అనేక భావనలుగా గానం చేస్తాయి. అద్వైతం, విశిష్టాద్వైతం, ద్వైతం శృంగార – ప్రణయక్షేత్రంలో పరస్పరం దోబూచులాడుకొంటాయి. రెండక్షరాల మాటలతో పాటగా వచ్చింది. తుది రాగమవుతుంది. మంగళమవుతుంది:

నీవు నేనైతే !
నిను నీలోనె కందు!
నేను నేనుగ నుంటె!
నీలోనె యుందు!

“రాకపోకలు” లో తమ అరమరికలు లేని జీవితాన్ని, అన్యోన్యతను ఎంకి – నాయుడు బావలు సహజంగా, శ్రావ్యంగా నేల నుంచి నింగివరకు ఆలపిస్తారు. చేలు, చెట్లు; మోట నడుపుట, తోట నడుపుట; మాకు నవ్వాలని కోరిక; చేనులోనే నిద్రపోయే నాయుడుబావ ఎదురుగా వెలుగుతూ ఎంకి; స్వప్నం – స్వర్గం – అన్నింటిలోనూ వాళ్ళు యిద్దరు కారు, ఒక్కరే. ఇక్కడ శృంగారరసం, ప్రేమతత్వం అద్వైత స్థాయికి చేరుకుంటాయి.

తీర తీరాల పరిగిడే ఎంకి -నాయుడుబావలను గాలే ఎగతాళి చేస్తోందిట. తన పిల్లలను ప్రకృతి ఎలా తీసికొంటుంది? సరసులయిన వాళ్ళను చూసి ఆకాశమే వులికిపడిందట! వాళ్ళ ఊహకి, కవి ఊహకి, అందని వెలుగులున్నాయా?

రతనాల వేదికను
రవల చాందినీ కింద
ముత్తె తలంబ్రాలు
ముసి ముసుల పెళ్ళంట!

“ఒయ్యార”మే వూగగా ఎంకికి నాయుడుబావ ద్వారా ప్రకృతంతా నీరాజనం పడుతుంది:

తీగల నడుమ నూగె
దీపమై తిలకమై
పీఠమై – ఎంకికి – కి
రీటమై నేలవంక?

చివరి పాట (అసలు చివరి పాట వుందా?) “తపస్సు” లో ప్రణయ పరిణతి ప్రశ్నగా ప్రవహించినా అది ప్రశ్న కాదు :

“సాగరుని సల్లాపమేలా
చందురుని యుల్లాసమేలా
సైకతంపు విలాసమేలా
లోకమికనేలా?”

ఎంకి పాటలు, కొత్త పాటలు వాస్తవము, అనుభవము, భావన, భావము, ఊహ, దర్శనము, జానపదము, సంగీతము, సాహిత్యము, రసము, సంకేతము, భక్తి, జ్ఞానము (వేదాంతము) వీటన్నింటి రంగరింపు.

ఈ రంగరింపుని తెలుగు జాతి అంతా అనుభవించి, ఆవగాహన చేసికొని, ఆనందించి, నండూరి వెంకట సుబ్బారావుగారికి నమస్కరించగలదు, కృతజ్ఞతతో వుండగలదు.