సర్వం కాలకృతం మన్యే భవతాం చ యదప్రియం
సపాలో యద్వశే లోకో వాయోరివ ఘనావలిః
(శ్రీమద్భాగవతమ్ 1.9.14)

ఘనమైన మేఘాలను కనిపించని వాయువు నడిపించినట్టు, లోకంలో సర్వ జీవరాశిని కాలం నడిపిస్తుంది అని కాలం యొక్క విశిష్టతను భాగవతం, ప్రథమ స్కంధంలో భీష్ముడు ధర్మరాజాదులకు వివరిస్తాడు. ఈ శ్లోకాన్నే పోతన ఇలా తెనిగించాడు:

వాయు వశంబులై యెగసి వారిధరంబులు మింటఁ గూడుచుం
బాయుచు నుండు కైవడిఁ బ్రపంచము సర్వముఁ గాలతంత్రమై
పాయుచుఁ గూడుచుండు నొకభంగిఁ జరింపదు కాల మన్నియుం
జేయుచునుండుఁ గాలము విచిత్రము దుస్తర మెట్టివారికి.
(భాగవతం 1. 9. 209)

కాలాన్ని అగ్నిగాను, బలిష్టమైన శక్తిగానూ వర్ణించడం అథర్వ వేదంలోని కాలసూక్తం నుండీ మనకు కనిపిస్తుంది. “కాలోఽస్మి లోక క్షయకృత్ ప్రవృద్ధో (లోకంలో సర్వశక్తిమంతులను హరింపజేసే కాలస్వరూపుడను నేనే)” అన్న భగవద్గీతలోని ప్రసిద్ధమైన శ్లోకం అందరికీ తెలిసిందే. అయితే, ఋగ్వేదంలో కాలప్రస్తావన అంతగా కనిపించదు.

రాత్రి-పగళ్ళ రాకపోకలను, సూర్యచంద్రుల గమనాన్ని, ఏటా పునరావృత్తమయ్యే ఋతువుల క్రమాన్ని పరిశీలించిన ప్రతీ మానవ సమాజం కాలాన్ని కొలవడానికి అనువుగా తమదైన పదజాలాన్ని ఏర్పాటు చేసుకొన్నది. తెలుగులో మనం వాడుతున్న కాలమాన పదజాలాన్ని, వాటి వ్యుత్పత్తి చరిత్రలను చర్చించడం ఈ విడత పలుకుబడి వ్యాసం ముఖ్యోద్దేశ్యం.

చంద్రుడు, రాత్రి, నెల

సూర్యకాంతి కొంతకాలం ప్రసరించి ఆ తరువాత వెలుగు తొలగిపోవడం, ఆపై చీకటిగా మారటం అనాదికాలం నుండి మానవుడు గమనించాడు. సహజంగానే, ఈ చీకటి వేళలను ప్రమాదానికి, భయానికి సూచకమని భావించాడు. ఆ చీకటివేళలో వెలుగు ప్రసరింపజేసే చంద్రుని రూపం ప్రతిరోజూ మారిపోతుండడం కూడా మానవుడు గమనించాడు. ఒక్కోసారి నిండుగా కనిపించే చంద్రుడు, ఆపై పరిణామంలో తగ్గుతూ చివరకు కనిపించకుండా మాయమవ్వడం, ఆ తరువాత మళ్ళీ పెరుగుతూ నిండుగా రూపు సంతరించుకోవడం ఆదిమ మానవుడు గమనించే ఉంటాడు. దాదాపు 35,000 సంవత్సరాల క్రితమే చంద్రుని గమనం ప్రతి 29-30 పగళ్ళు-రాత్రుళ్ళ తరువాత మళ్ళీ పునరావృత్తమవుతుందని మానవుడు అర్థం చేసుకున్నాడనడానికి మనకు ఆధారాలు దొరుకుతున్నాయి. ఆఫ్రికాలో దొరికిన లెబోంబో ఎముకపై వరుసగా 29-గీతలు ఉండడం శాస్త్రజ్ఞులను ఆశ్చర్యపరిచింది. ఇది ఆ కాలంలో చంద్రుని గమనానికి, స్త్రీల ఋతుచక్రంలో రోజులను లెక్కించడానికి ఉపయోగించి ఉండవచ్చునని శాస్త్రజ్ఞుల ఊహ. నమీబియాలో ఆదిమవాసులు రోజులను లెక్క పెట్టుకోవడానికి ఇప్పటికీ ఇటువంటి ఎముకలనే ఉపయోగించడం ఈ రకమైన ఊహకు బలాన్నిస్తుంది. అంటే, చంద్రుని నెలలో ఇరవైతొమ్మది రోజులుంటాయని అన్ని వేల సంవత్సరాల క్రితమే మానవుడు ఊహించాడన్నమాట.

నెలకు, చంద్రుని గమనానికి సంబంధం ఉంది కాబట్టే పలు భాషలలో (పలు భాషా కుటుంబాలలో) నెలకు సమానార్థకాలైన పదాలు చంద్రుని పేరుతోనే కనిపించడం కద్దు. ఉదాహరణకు, ఇంగ్లీష్ భాషలో moon అంటే చంద్రుడు; moon-th > month అంటే నెల రోజులు. అలాగే, సంస్కృతంలో మాసం అంటే నెల అన్న అర్థమే కాక, చంద్రుడు అన్న అర్థం కూడా ఉంది. ద్రావిడ భాషలలో కూడా ‘నెల’ అంటే చంద్రుడు. ఇప్పటికీ తమిళ, కన్నడ భాషలలో నిల/నెల అన్న పదాలకు చంద్రుడు అన్న అర్థమే ఉంది. తెలుగులో నెలరాజు అన్న పదబంధంలో ఈ పదాన్ని అదే అర్థంలో వాడడం కూడా గమనించవచ్చు. తమిళ, కన్నడ భాషలలో ‘నెల రోజులు’ అన్న అర్థంలో వాడే తింగళు- అన్న పదానికి కూడ మొదటి అర్థం చంద్రుడే.

ద్రావిడ భాషలో ‘రాత్రి’ అన్న అర్థం వచ్చే పదాలు *చిర-వు-/చిరంక- అన్న మూల ధాతువుల నుండి వచ్చాయి. ఈ ధాతువుకు మూలార్థం చీకటి, అంధకారం. నిజానికి, చీఁకటి అన్న పదం చిరంకటి- అన్న ధాతువు నుండే వచ్చింది. అయితే, దక్షిణ ద్రావిడ భాషలలో పదాది చ-కారం లోపించడం తఱచుగా కనిపిస్తుంది. అందుకే, తమిళాది భాషలలో *చిరవు-, ‘ఇరవు’ గా ‘ఇరళు’ గా మారింది. తెలుగులో కూడా ఇరులు అంటే చీకటి. “అదృష్టవంతులు మీరు, వెలుగును ప్రేమిస్తారు, ఇరులను ద్వేషిస్తారు […] వెలుగు లేని చీకట్లే, ఇరుల లోని మిణుగురులే చూస్తాం [మేము]” అంటూ సాగే శ్రీశ్రీ కవిత చిన్నప్పటి నుండి నాకిష్టమైన కవితల్లో ఒకటి.

చాలా నిఘంటువులలో రేలు అన్న పదాన్ని రేయి అన్న పదానికి బహువచనంగా, రాత్రి అన్న సంస్కృత పదానికి వికృతిగా వివరిస్తారు. కానీ, *ఇరుళు- అన్న పదమే వర్ణవ్యత్యయం వల్ల రేలు-గా మారిందని, రేయి, రేలు రెండూ పూర్తిగా ద్రావిడ పదాలేనని నా అభిప్రాయం.

సూర్యుడు, పగలు, ప్రొద్దు

పగలు అన్న పదానికి, దాని పర్యాయ పదాలలో చాలా వాటికీ మొదటి అర్థం సూర్యుడు. తెలుగులో బాగా వాడే ప్రొద్దు అన్న పదానికి మూల ధాతువు *పొఴుత్తు. ఇది వర్ణవ్యత్యయం వల్ల ప్రొద్దు గానూ, ఆపై పొద్దు గానూ రూపాంతరం చెందింది. ఈ పదానికి కూడా ప్రాథమికార్థం సూర్యుడే. ‘ప్రొద్దుపొడుచు-’, ‘ప్రొద్దుపొడుపు’ అంటే సూర్యుడు ఉదయించడం అనే. ఇక్కడ ‘పొడుచు’ అంటే పొడచూపు, పొడకట్టు, కనిపించు అన్న అర్థాలే. ప్రొద్దుగూకు, ప్రొద్దుగూకులు, ప్రొద్దుగ్రుంకు, ప్రొద్దుపోకడ, ప్రొద్దుపోవు, ప్రొద్దుగడుచు అన్న పదాలన్నీ సూర్యాస్తమయాన్ని సూచిస్తాయి. అలాగే, ‘ప్రొద్దుజంట’, ‘ప్రొద్దుజోడు’ అంటే సూర్యుని జోడి అయిన చంద్రుడు. ‘ప్రొద్దురాయి’, ‘ప్రొద్దుకల్లు’, ‘ప్రొద్దుగల్లు’ అంటే సూర్యశిల. ‘ప్రొద్దుపట్టి’, ‘ప్రొద్దుగొడుకు’, ‘ప్రొద్దుకూన’, ‘ప్రొద్దుచూలి’ అంటే సూర్యుని కొడుకు — యముడు, శని, కర్ణుడు, సుగ్రీవుడు మొదలైన వారిలో ఎవరికైనా వాడవచ్చు. ‘ప్రొద్దుపట్టు’ అంటే సూర్య గ్రహణము.

అయితే, ‘ప్రొద్దులు’ అన్న పదాన్ని ప్రసూతి సమయాన్ని సూచించడానికి కూడా వాడిన ప్రయోగాలు ఉన్నాయి. ‘ప్రొద్దులుపడు’, ‘ప్రొద్దులవేళ’, ‘ప్రొద్దులనెల’, ‘ప్రొద్దునెల’ మొదలైన పదాలన్ని కానుపు అయ్యే సమయాన్ని సూచించడానికి వాడుతారు. అయితే, ఈ పదానికి, సూర్యుడు అన్న అర్థమున్న *పొఴుత్తు అన్న ధాతువుకు ఏ సంబంధం లేదు. కానుపుకు సంబంధించిన ఈ పదాలన్ని *పురుటు- అన్న ధాతువు సంబంధించినవి. ‘పురుడు’ అన్న పదం కూడా ఈ పదాలకు సోదర (cognate) పదమే.

నేడు, ఱేపు, ఎల్లుండి, నిన్న, మొన్న

నేడు: ద్రావిడ భాషలలో సమయాన్ని సూచించడానికి ఎక్కువగా వాడే పదాలకు మూల ధాతువు *ఞాన్ఱు-/నాన్ఱు-. ఈ ధాతువు తెలుగులో మొదట నాండుగా మారి, ఆపై నాఁడుగా రూపాంతరం చెందింది. ఈనాండు అంటే ప్రస్తుతపు దినం. అది వర్ణవ్యత్యయం చెండి నేండుగా, నేఁడుగా మారింది. తమిళ కన్నడాదులలో కనిపించే నాళ్- కూడా నాణ్డు-/నాండు- సంబంధించిందే కావచ్చు. అయితే కాలాన్ని సూచించే ధాతువు*ఞాన్ఱు- ధాతువు నుండి పుట్టన నాఁడుకు, ప్రాంతాన్ని సూచించే ధాతువు *నాట్టు- నుండి పుట్టన నాడుకు తెలుగులో అరసున్న మాత్రమే తేడా. ఇప్పుడు అరసున్నాలు రాయటం లేదు కాబట్టి సందర్భాన్ని బట్టి అది కాలాన్ని సూచిస్తుందా, ప్రాంతాన్ని సూచిస్తుందా తెలుసుకోవాలి. అంటే, తెలుగులో ప్రముఖ ప్రతిక అయిన ‘ఈనాడు’ పేరును కాలాన్ని సూచిస్తూ ‘ఇవ్వాళ’ అని అర్థం చేసుకోవచ్చు, లేదా స్థలాన్ని సూచించే ‘ఈ ప్రాంతం’ అని కూడా అర్థం చేసుకోవచ్చు.

నిన్న: నిఱ-/నెఱ- అంటే నిండిన. నిఱనాళ్/నిఱనాండు అంటే నిండిన రోజు, అంటే పూర్తి అయిన రోజు. నిఱనాళ్- అన్న పదమే తెలుగులో నిఱ్నగా నిన్న గా మారింది.

మొన్న: మును- అన్న ధాతువు -నాళ్/-నాఁడు అన్న ధాతువుతో కలిస్తే మున్నాళ్/మున్నాండు అవుతుంది. మును- అన్న పదానికి కడచిన, అంతకు ముందు జరిగిన విషయానికి సంబంధించింది అన్న అర్థాలు కూడా ఉన్నాయి కదా. మున్నాళ్/మున్నాండు నుండే మొన్న వచ్చిందని చెప్పడం అంత కష్టం కాదు. మొదటి అక్షరంలో ఉ-కారం తరువాతి అక్షరంలో అ-కారం ఉంటే తెలుగు, కన్నడ భాషలలో అది ఒ-కారంగా మారుతుందని నిరూపిస్తూ కృష్ణమూర్తి గారు రాసిన వ్యాసం ప్రసిద్ధమైనది (నిజానికి, అది ఆయన రాసిన మొట్టమొదటి పరిశోధనా పత్రం. అప్పటికి ఆయన వయస్సు 25 ఏళ్ళు మాత్రమే).

ఱేపు: మూల ద్రావిడ భాషలో పదాలు ర, ల, ఱ, ట, డ లతో మొదలుకావు, కాబట్టి తెలుగులో వర్ణవ్యత్యయం వల్ల రెండవ అక్షరమైన ఱ మొదటి అక్షరంగా మారి ఱేపు అన్న పదం ఏర్పడిందని మనం ఊహించవచ్చు. దీని మూలధాతువు *ఏఱు- అంటే (పైకి) లేచు. ఉదయించు అన్న అర్థంలో కూడా దీన్ని వాడినట్టు తమిళ ప్రయోగాల ద్వారా మనకు తెలుస్తుంది. అయితే, మహాభారతంలో ఱేప- అన్న పదం సూర్యోదయమన్న అర్థం లోనే వాడినట్టు మనకు కనిపిస్తుంది. ఉదాహరణకు, ఆదిపర్వంలోని ఈ వచనం (2-32) చూడండి:

అని యిట్లిద్దఱు నొండొరులకు దాసీత్వంబు పణంబుగా నొడివి పన్నిదంబు సఱచిన వినతి యయ్యశ్వంబు డాసి చూతము రమ్మనినఁ గద్రువయు నిప్పుడు ప్రొద్దులేదు పతి పరిచర్యాకాలంబు నయ్యె; ఱేపకడయ చూతమని యిద్దఱు మగుడి వచ్చితమ నివాసంబుల కుం బోయియున్నయప్పుడు.

వినతా కద్రువులిద్దరూ తెల్లని గుఱ్ఱంపై నల్లమచ్చ ఉందా, లేదా అన్న విషయంపై పందెం వేసుకొని, పరీక్షించడానికి ప్రొద్దు లేదు, కాబట్టి ఱేపకడ (పెందలకడ) చూద్దామని నిర్ణయించుకున్నారట.

ఇక్కడ ఇంకో ఆసక్తికరమైన పదం పెందలకడ. చాలా నిఘంటువులు దీన్ని పెన్ + తల + కడ అని వర్ణించారు. కానీ, పెన్- తల- కడ- తెల్లవారు సమయం ఎందుకవుతుందో నేను చూసిన ఏ నిఘంటువులోనూ వివరణ కనిపించలేదు. నా దృష్టిలో ఇది పెన్+ తెఱు + కడ అన్న పదాల కలయిక. తెఱు(వు) అంటే వేడి, సూర్యుని ఎండ అన్న అర్థాలు తమిళంలో ఉన్నాయి. (తెరువు అంటే దారి; తెఱువు అంటే వేడి). పెన్- అతిపెద్ద, ముఖ్యమైన అన్న అర్థాలతో అన్వయిస్తే పెందెఱకడ అన్న అర్థమే సబబని అనిపిస్తుంది. కొండ భాషలో పెందెఱ అంటే ఉదయకాలమన్న అర్థం ఈ ఊహకు ఊతమిస్తుంది.

ఎల్లి: ఱేపు అన్న పదానికి మహాభారత కాలంలో ‘ఆ మరుసటి రోజు’ అన్న అర్థం లేకపోతే, మరి మరునాడు అన్న అర్థం సూచించడానికి ఏ పదాన్ని వాడారు అన్న ప్రశ్న ఉదయించవచ్చు. మహాభారతంలో ఱేపు అన్న అర్థాన్ని సూచించడానికి ఎక్కువగా వాడిన పదం ఎల్లి. ఉదాహరణకు ద్రోణపర్వంలో అభిమన్యుని మరణవార్త తెలిసిన తరువాత, అర్జునుడు కోపంతో ఆ మరుసటిరోజు సైంధవుడిని చంపుతానని ధర్మరాజు, ఇతర రాజుల ఎదుట ప్రతిజ్ఞ చేసే ఈ పద్యం చూడండి:

వినుఁడీ నాదు ప్రతిజ్ఞ నీవు నిఖిలోర్వీనాథులున్ సింధురా
జు నవశ్యంబును నెల్లి సంపుదు భయస్థుండై నినుం జొచ్చినన్
వనజాక్షున్ శరణంబు వేఁడినను గర్వంబేది నన్నుం దగం
గనినం బోరు దొఱంగి పోయిన నెఱుంగం గాని సత్యవ్రతా. (ద్రో. ప. 2-277)

‘అవశ్యమునున్ ఎల్లి చంపెదను — తప్పకుండా ఎల్లి (మరుసటి రోజు) చంపుతాను’ అని అర్జునుడు ప్రతిజ్ఞ చేస్తాడు. తరువాత, శ్రీకృష్ణుడు ఈ ప్రతిన నేరవేర్చే విషయంలో తన సాయం తప్పకుండా ఉంటుందని దారకునికి చెప్పే పద్యంలో కూడా ఎల్లి ప్రయోగం కనిపిస్తుంది.

ఎల్లి సచరాచరములు నెల్ల భూత
ములును నాదగు నేర్పును బలముఁ బాండు
తనయులకు నేను గూర్చుటయును నెఱుంగ
వలయు దారక యేచెదఁ గలని లోన. (ద్రో. ప. 2-351)

రోజుకు సంబంధించిన మిగిలిన పదాలలాగే, ఎల్లి అన్న పదానికి కూడా మూలార్థం సూర్యుడు; సూర్యుని వెలుగు. అయితే, కవిత్రయ కాలంలో ఇది మరుసటి రోజును సూచించడానికి ప్రథానంగా వాడేవారని మనకు తెలుస్తుంది. పాండవోద్యోగ విజయాలు రాసిన తిరుపతి వేంకటకవులు కూడా ఇదే ఒరవడిని పాటిస్తూ, ఎల్లి అన్న పదాన్ని రేపటి రోజు, తదుపరి వచ్చే రోజులు అన్న అర్థంలో వాడారు. సుప్రసిద్ధమైన ఈ కింది పద్యంలో ‘ఎల్లి’ ప్రయోగం చూడండి.

చెల్లియొ చెల్లకో, తమకు చేసిన యెగ్గులు సైచిరందరున్
తొల్లి గతించె; నేడు నను దూతగ బంపిరి సంధిసేయ; నీ
పిల్లలు పాపలున్ బ్రజలు బెంపువహింపగ సంధి సేసెదో
ఎల్లి రణంబెగూర్చెదవొ ఏర్పడ జెప్పుము కౌరవేశ్వరా!

ఎల్లుండి: ఎల్లి + నాండు అన్న పదబంధం ‘ఎల్లుండి’గా మారిందని సులభంగానే వివరించవచ్చు (అయితే, కొన్ని నిఘంటువులు ఈ పదాన్ని ఎల్లి + ఉండి అని వివరిస్తున్నాయి). మఱునాడు అని అర్థం ఉన్న ఎల్లి పదానికి మారుగా, ఱేపు అన్న పదం వాడడం ఎప్పుడు మొదలైందో మనకు తెలియదు. అలాగే, ఎల్లి, ఎల్లుండి అన్న పదాలకు ‘ఱేపటికి మఱునాడు’ అన్న అర్థం ఎప్పుడు వాడుకలోకి వచ్చిందో కూడా తెలియదు. అయితే, వేమన కాలానికి ఈ రెండు మార్పులు పూర్తి అయ్యాయని అనుకోవడానికి ఆస్కారం కలుగజేస్తుంది ఈ కింది పద్యం.

ఎల్లి రేపు నేఁడు నేలాగునైనను
మనసునిల్పువాఁడు మంచివాఁడు
శివుఁడు భర్త కర్త చింతింపనేలరా
విశ్వదాభిరామ వినర వేమ!

వారం

ముప్ఫై రోజుల నెల లెక్కలకు ఆధారాలు పాతరాతి యుగం నుండి కనిపిస్తూ ఉంటే, వారానికి ఏడు రోజుల లెక్క మాత్రం అర్వాచీనంగానే కనిపిస్తుంది. వేద వాఙ్మయంలో తిథుల ప్రస్తావన ఉన్నా, ఏడు రోజుల వారం (వాసరం) ప్రస్తావన లేదు. వారానికి ఏడు రోజులుగా దినాలను లెక్కపెట్టే విధానం క్రీస్తు పూర్వం 3500 సంవత్సరాల కాలంలో మెసపొటోమియాలోని బాబిలోనియనులు పాటించేవారని మనకు దొరికిన పురాతత్వ ఆధారాల ద్వారా తెలుసుకోవచ్చు. సూర్యుడు, చంద్రుడు, ఇతర నక్షత్రాలు మనుష్యుల జీవితాలను శాసిస్తాయన్న నమ్మకం ఆ రోజుల్లోనే ఉండేది. సూర్యుడు, చంద్రుడు కాక ఆకాశంలో కనిపించే ఇతర నక్షత్రాలలో కుజుడు, బుధుడు, గురుడు, శుక్రుడు, శని గ్రహాలు మనకు దగ్గరిగా ఉన్నాయి కాబట్టి అవి మాత్రమే కదులుతున్నట్టుగా కనిపిస్తాయి. బాబిలోనియనులు సూర్యుడు, చంద్రుడు, ఈ కదిలే అయిదు గ్రహాలు కలిపి భూమి చుట్టూ మొత్తం ఏడు గ్రహాలు తిరుగుతున్నట్టుగా భావించారు. ఈ ఏడింటిలో ఒక్కొక్క గ్రహాన్ని ఒక్కొక్క రోజుకి అధిదేవతగా ఊహించి ఆయా రోజులకు వరుసగా పేర్లు పెట్టడంతో, మనకు ఏడు రోజుల వారాలు ఏర్పడ్డాయి. ఆనాటి బాబిలోనియనులు ఉపయోగించిన ఏడు రోజుల చక్రాన్నే యూదులు, గ్రీకులు, రోమనులు, హిందువులు, అరబ్బులు, క్రైస్తవులు యదాతథంగా పరిగ్రహించారని శాస్త్రజ్ఞుల ఊహ. బాబిలోనియనులు గ్రహాల ఆధారంగా ఏడు రోజులకు పెట్టిన పేర్లు, అదే క్రమంలో పలు ఆధునిక క్యాలెండర్లలో కనిపించడం ఆసక్తికరమైన విషయం.

వచ్చే పలుకుబడి సంచికలో కాలాలు, ఋతువులకు సంబంధించిన పదజాలం, రోజులో కాలాన్ని మరింతగా విభజించే గంటలు, నిమిషాలు, ఘడియలు, విఘడియల గురించి చర్చిద్దాం.