నగలొల్లని నాతిగలదె పరికింపంగన్ 

సాహిత్యానికి సాంఘిక ప్రయోజనం ఉందని నిర్దిష్ట అభిప్రాయాలతో రచనలు చేసి, వాటివలన తెలుగువాళ్ళలో కొందరికైనా మానసిక వికాసం కలగాలని గాఢంగా కోరుకున్న రచయితలలో ప్రముఖుడు కొడవగంటి కుటుంబరావు. ఆయన శత జయంతి దినోత్సవాల సందర్భంగా తన ఐశ్వర్యం¹ నవలని పరిచయం చెయ్యడం, ఒకేసారి నిరాశనీ ఉత్సాహాన్నీ కలిగిస్తుంది. ఎంత త్వరగా తన రచనల అవసరం తీరిపోతే తనకు అంత సంతోషమన్న కుటుంబరావుని తలచుకుంటే, అయ్యో, మన ఆలోచనలింకా వెనకబడిఉన్నాయే అన్న విచారమూ, ఆయన రచనలు ఇప్పటికీ వెలుగు చూపిస్తున్నాయన్న ఆనందమూ కలుగుతాయి.

ఐశ్వర్యం లో ప్రధాన పాత్రలు మూడు – ఆదర్శవంతుడైన డాక్టరు కనకసుందరం, ఆయన కూతురు నర్సు, డాక్టరుకి స్నేహితుడు, చివరకి అల్లుడైన కథకుడు సూర్యం. వీరిని కథాగమనంలో ముడివెయ్యడానికి సహకరించిన పాత్ర డాక్టరు తండ్రి లాయరు నరసింహం. ఈ నవల కథా కాలం 1940 ప్రాంతం, రచనా కాలం 1960 ప్రాంతం. కథకి కేంద్రం తెనాలి, గుంటూరు, విజయవాడ, వాటి పరిసరాలు. ఆ ప్రాంత వాతావరణం కళ్ళకి కట్టినట్లు నవలలో కనిపిస్తుంది. డాక్టరు పాత్రని ప్రవేశపెట్టి మలిచిన తీరు పాఠకులని బాగా ఆకట్టుకుంటుంది. స్టూడెంటుగా ఉన్న సూర్యానికి విరేచనాలవుతుంటే ఓ స్నేహితుడు డాక్టరు కనకసుందరం దగ్గరకెళ్ళు, ప్రాక్టీసు లేకపోయినా మంచి డాక్టరు, అని రికమెండ్ చేస్తాడు. మంచి డాక్టరుకి ప్రాక్టీసు లేకపోవడమేమిటి, అంటాడు సూర్యం. ప్రాక్టీసు బాగుండాలంటే, ప్రజలకి ఉండాల్సింది ముఖ్యంగా డాక్టరుపై గురి, రోగం నయం కావడం ప్రధానం కాదు, అని లోకజ్ఞానం పంచుతాడు స్నేహితుడు. మరి ఈ డాక్టరుపై జనానికి ఎందుకు గురి లేదు అంటే, ఆయనో వింత మనిషి, పోయి కలువు తెలుస్తుంది, అని చెప్తాడు.

డాక్టరుగారు ఉండే ఇంట్లోనే ఓ చిన్న గదిని ఆసుపత్రిగా వాడుతుంటారు. సూర్యం వెళ్ళేటప్పటికి డాక్టరు పేపరు చదువుకుంటూ ఉంటాడు. మందు కావాలంటాడు సూర్యం. ఎందుకంటాడు డాక్టరు. డిసెంటరీ కంటాడు. డిసెంటరీ అని మీకెలా తెలుసు, అంటాడు డాక్టరు. ఇద్దరి మధ్యా చిన్న వాదన జరిగింతర్వాత తరువాత డాక్టరు, తమ రోగాన్ని తమరే నిర్ణయించుకునే రోగులంటే తనకి అసహనం అని చెప్తాడు. డాక్టరు గారిది మాటల ప్రవాహమే. వైద్యం గురించి ఆయన దృష్టి వేరు: చాలా రోగాలు వాటికంతటే నయమవుతాయి. నిజానికి, రోగి మంచాన పడిందాకా డాక్టరుతో పని ఉండదు, పడిన తర్వాత డాక్టరు చెయ్యగలిగింది చాలా తక్కువ. అందువలన ఎథికల్గా చూస్తే వైద్యుడికి మించిన సంఘసేవకుడు లేడు, దీంట్లో డబ్బు సంపాదించిన వాడంతటి నికృష్టుడు లేడు, అంటూ డాక్టరు తన వృత్తి మీద అభిప్రాయం వెలిబుచ్చుతాడు. ఆ విధంగా మొదటి పరిచయంతోనే డాక్టరు ప్రత్యేకత అర్థమవుతుంది.

డాక్టరు ఇచ్చిన మందుతో సూర్యానికి రోగం నయమవుతుంది. డాక్టరుపై గురి కలిగి, పరిచయం పెరుగుతుంది. డాక్టరుకి ప్రాక్టీసు పెద్దగా లేకపోవడాన తీరికకి లోటు లేదు. మాట్లాడేవాళ్ళ కోసం మొహం వాచిపోయి ఉన్నాడు. క్రమంగా డాక్టరుకి ఉన్న అసలు వ్యసనం సాహిత్యమని తెలుస్తుంది. ఆయన జీవితాన్ని మరచిపోవడానికి సాహిత్యాన్ని అడ్డం పెట్టుకుంటున్నాడో, లేక జీవిత సత్యాలని సాహిత్యంలో చూసి ఆనందిస్తున్నాడో అర్థం కాదు. డాక్టరు మీద ఓ రకమైన సానుభూతి మాత్రం సూర్యానికి కలుగుతుంది; ఈయన దగ్గరకి ఇంకొందరు పేషంట్లు వచ్చి ఆదాయం పెరిగితే బాగుండనిపిస్తుంది. రోగులకి నచ్చే తీరున కాస్త సర్దుకుపోయి వైద్యం చేస్తే పోయేదేముంది, అంటాడు సూర్యం. ఎందుకు, నాలుగు డబ్బులు సంపాదించడానికా, అలాగయితే మా నాన్ననే హ్యూమర్ చేసి బోలెడంత డబ్బు సంపాదించలేకపోయానా అంటాడు డాక్టరు. అప్పటిదాకా సూర్యానికి వారి కుటుంబ వ్యవహారం తెలియదు.

డాక్టరు తండ్రి నరసింహం పేరున్న క్రిమినల్ లాయరు. బందరులో ప్రాక్టీసు పెట్టి బాగా డబ్బు సంపాదించి ప్రస్తుతం విజయవాడలో స్థిరపడ్డాడు. కొడుకు కూడా తనలాగా లా చదువుతాడని ఆశ పడ్డాడు. అతడేమో మానవ సేవ చేద్దామని మెడిసిన్ చదివాడు. మానవులెవరూ నా సేవ కోసం ఎదురు చూడరని నాకేం తెలుసు, అని డాక్టరు తనమీద తానే జోక్ వేస్కుంటాడు. లాయరు గారి దృష్టిలో మెడిసిన్ చదవడం కన్నా క్షమించరాని నేరం డాక్టరు చేసుకున్న పెళ్ళి. ప్రాక్టీసు పెట్టింతర్వాత వచ్చిన మొదటి పేషంట్ చనిపోవడంతో, పేషంట్ భార్య ఒంటరిదవుతుంది. డాక్టరు జాలిపడి, తనదగ్గరే ఉండనిస్తాడు. ఊళ్ళో ప్రజలు ఆవిడకీ, డాక్టరుకీ అక్రమ సంబంధం అంటగడతారు. వాళ్ళిద్దరూ రిజిస్టర్ మ్యారేజి చేసుకుంటారు. ఊరూ పేరు లేని దానిని, అందునా వితంతువుని చేసుకొని పరువు తీశాడని కొడుకుతో లాయరు తెగతెంపులు చేసుకుంటాడు. ఆడది రెండో పెళ్ళివాణ్ణీ, మూడో పెళ్ళివాణ్ణీ చేసుకుంటే తప్పు లేనిది, మగాడు రెండో పెళ్ళిదాన్ని చేసుకుంటే తప్పేమిటని డాక్టరు రాజీ పడరు.

డాక్టరు ఎంతో ఆత్మసంతృప్తితో మాట్లాడటం సూర్యానికి అంతుబట్టేది గాదు; పేషెంట్లు లేరు, ఎటుచూసినా దారిద్ర్య ఛాయలు. సాహిత్యం గురించి మాట్లాడినప్పుడు మాత్రం ఆయన కన్నా సంపన్నుడు లేడనిపించేది. భావలోకంలో ఉన్న ఆసక్తి డాక్టరు గారికి భౌతికజీవితంలో కూడా ఉంటే బావుండనుకుంటాడు సూర్యం. అందుకు డాక్టరు, “పుస్తకాలు చదివి నిజంగా ఆనందించదలచిన వాడికి జీవితం బాగా తెలియాలి. జీవితానుభవానికి అతీతంగా ఉండే కావ్యానందాన్ని నేనూ ఆమోదించను. అయితే పుస్తకాలు చదివి ఆనందించడానికి మూడూ పూటలా పెరుగన్నమూ, సిల్కు బట్టలూ, పెద్ద రాబడీ, పరువూ, హోదా, నౌకర్లూ, చాకళ్ళూ కావాలంటావా? అదీ ఒప్పుకోను,” అంటాడు. భాసుడి నాటకం ప్రతిమ² చదివి వినిపించి, దాంట్లో సైకిక్ రిప్రెషన్ చిత్రించిన తీరు సూర్యానికి మిరుమిట్లు కొలిపేలా వివరిస్తాడు.

గుంటూరులోనే డిగ్రీ చదువుకి చేరిన సూర్యం, డాక్టరు గారింట్లోనే పేయింగ్ గెస్టుగా చేరడంతో, వారి కుటుంబానికి దగ్గరవుతాడు. వాళ్ళింట్లో మతం, పూజా పునస్కారాలు లేవు. స్నానానికి సబ్బు వాడతారు కాని, అంతకు మించి పౌడర్లు, స్నోలు, క్రీముల్లాంటి సౌందర్య సామగ్రినేమీ వాడరు. పళ్ళు తోముకోడానికి మరీ పల్లెటూరు వాళ్ళలా కచ్చికా, వేపపుల్లా వాడతారు కాని టూత్ పేస్టు వాడరు. డాక్టరు భార్యకీ, కూతురుకీ సాదా బట్టలే. వీసమెత్తు బంగారమైనా లేదు. ఆహారం మాత్రం పౌష్టికమైనదీ రుచికరమైనదీ. కీ ఇచ్చినట్లు అందరూ ఎవరి పనులు వాళ్ళవి ఠంచన్గా చేసుకుంటారు. మనుషుల మధ్య మాటలు తక్కువ. మాట్లాడాలన్న కుతూహలం డాక్టరి గారికే ఎక్కువ. అదీ చాలా వరకు సూర్యంతోనే.

యుక్త వయసులో ఉన్న సూర్యం ఆడవాళ్ళు ఇంకాస్త అందంగా ఉంటే చూడాలనుకునేవాడు. ఓ రోజు క్రీమ్ కొని డాక్టరు కూతురు నర్సు కిస్తాడు. వద్దంటుందా అమ్మాయి. క్రీములు వాడకూడదని నియమమా, అని అడుగుతాడు సూర్యం. అనవసరమైన వస్తువుల క్రింద ఖర్చు చేసే అలవాటు లేదంటుంది. డాక్టరు గారు, ఫరవాలేదు తీసుకోమ్మా, అంటే తీసుకుంటుంది కాని వాడదని తెలిసిపోతుంది. సూర్యం మధన పడతాడు. సంఘ నియమాచారాలను తుస్కారంగా చూసే వీళ్ళకి, వేరే మడీ, మైలా ఉన్నాయి. కాస్త నాజూగ్గా ఉండాలనుకునే వాళ్ళని వీళ్ళు హీనంగా చూస్తారు అనుకొని, వీళ్ళ ప్రవర్తన మీద అసహ్యం కలిగి, క్షోభ పడతాడు సూర్యం. రెండు మూడు రోజులు ఇంట్లో స్తబ్ధత నెలకొంటుంది. అప్పుడు డాక్టరు గారు సూర్యాన్ని పాకలోకి పిలిచి భాసుడి నాటకం చారుదత్తం³ని విశ్లేషిస్తాడు.

కుటుంబరావు రాసిన విజ్ఞానపరమైన వ్యాసాలలోనే, పెద్ద పెద్ద వాళ్ళ పేర్లు వాడి, రచనల్ని ఉటంకించి, పాఠకులని అదరగొట్టడ. ఇక కల్పనా రచనలలో వాటికసలే చోటివ్వడు. కాని ఈ నవలలో బెర్నార్డ్ షా, షేక్స్పియర్, చలం, పదే పదే భాసుడు, సంభాషణలలో తటస్థపడతారు. డాక్టరు జీవితంలో సాహిత్యానికి పెద్ద పీట వెయ్యడాన అవి రచనకి శోభనిచ్చాయి. డాక్టరుకి భాసుడంటే ఎనలేని గౌరవం. ఇది కుటుంబరావుకీ వర్తిస్తుంది⁴.

మనిషిలో ఉన్న స్పిరిట్‌ని మైత్రేయుడు, వసంతసేన పాత్రలలో భాసుడు ఎంత అద్భుతంగా చిత్రించాడో డాక్టరు వివరిస్తాడు. అది విలువ లేని వజ్రం లాగా ధగధగ మెరుస్తుంది – ఒకరికి దిగ్భ్రమ కలిగించాలని కాదు, మెరవటం దాని స్వభావం; దాని ప్రభావం మనుషుల ప్రవర్తనలో, పాటించే నిగ్రహంలో ఉంటుందంటాడు. తన భార్యా కూతురూ, క్రీమూ పౌడర్లు వాడకపోవడంలో కూడా ఏదో వింత స్పిరిట్ ఉన్నది. ఆ స్పిరిట్ వారి స్వభావరీత్యా ఉన్నదే కాని, ఆయన ఆశయాలని వాళ్ళమీద రుద్దడం వలన వచ్చింది కాదు అని విశ్వసిస్తాడు. కూతురి విషయంలో మాత్రం డాక్టర్ గారి అంచనా తారుమారవుతుంది. లాయరు గారి ప్రవేశంతో కథ ఊహించని మలుపు తిరుగుతుంది.

డాక్టరు గారి తండ్రిని సూర్యం గుంటూరులోనే ఓ బంధువుల పెళ్ళిలో కలుస్తాడు. ముసలాయనకి కొడుకు మీద పట్టరాని కోపం – వితంతువుని పెళ్ళిచేసుకున్నాడనీ, పనికిమాలిన ఆదర్శాలతో జీవితాన్ని భ్రష్టుచేసుకున్నాడనీ. డాక్టరు గారి భార్య పట్ల కించిత్ గౌరవం కూడా లేకపోగా, పూచికపుల్లతో సమానంగా తేల్చి ఏహ్యంగా మాట్లాడతాడు. కాని ఒక్కగానొక్క మనమరాలిని చూడాలని మాత్రం తహతహ లాడతాడు. డాక్టరు గారింట్లోనే సూర్యం అద్దెకుంటున్నాడని తెలుసుకొని, నర్సు ఎలా ఉంటుందో అడుగుతాడు. బాగానే ఉంటుంది, స్నోలూ అవీ పూసుకోదు, నగా నట్రా ఏమీ లేదు, అంటాడు సూర్యం. అరతులం బంగారంతో కూతురుకి గాజులు చేయించలేని అప్రయోజకుడు, అని లాయరు కోప్పడతాడు. మీరు చేయించి ఇచ్చినా, నర్సు పెట్టుకోదు, అని సూర్యం అంటే, నగలొద్దన్న ఆడదెక్కడైనా ఉంటుందా, అని ముసలాయన ఎదురు ప్రశ్న వేసి, ఒకసారి నర్సుని తెచ్చి తనకు చూపమని వత్తిడి చేస్తాడు. సూర్యం డాక్టరు గారింటికి వచ్చి, జరిగింది చెప్పి, ముసలాయనకున్న ఆ చిన్న కోరిక తీర్చడం భావ్యమని నచ్చజెప్పి నర్సుని పెళ్ళింటికి తీసుకెళతాడు.

ముసలాయన నర్సుని అలంకరించమని ఓ ఆడమనిషిని పురమాయించి తన పెట్టెలో నుంచి ఖరీదయిన నగలూ, చీరలూ ఇస్తాడు. వాటినలంకరించుకున్న నర్సుని చూసి సూర్యం స్టన్నయిపోతాడు. మొహానికింత క్రీము పూసుకోటానికి కంపరమెత్తే అమ్మాయి, వళ్ళంతా నగలూ, తలనిండా పూలూ పెట్టి, కాళ్ళకి పసుపు పూసి పారాణి వేస్తే ఎలా సహించిందా అని. నర్సు మొహంలో విచారంగానీ సంతోషంగానీ చూపించదు. ఇది జరిగింతర్వాత నర్సులో కొన్ని మార్పులని సూర్యం గమనిస్తాడు. స్వేచ్ఛగా మాట్లాడటం, కాస్త పెద్దరికం చూపడం చేస్తోంది. సూర్యానికి కూడా, తాత సొమ్ములతో అలంకరించుకున్న నర్సు గుర్తుకొచ్చి, తాత దగ్గరకెళ్ళి సుఖంగా ఉండొచ్చు గదా అనుకుంటాడు.

తరువాత ఓసారి నర్సు అమ్మానాన్నలకి తెలియకుండా తాతని కలిసి, సూర్యంతో చెప్తుంది: ఆయన తన దగ్గరకొచ్చి ఉండమని ప్రాధేయపడ్డాడనీ, ముసలాయనపై జాలేస్తుందనీ. ఇంతలో డాక్టరు గారి ప్రాక్టీసు ఇంకా తగ్గిపోవడంతో, ఆయన గుంటూరు నుంచి మకాం ఎత్తివేసి ఓ పల్లెటూరు లోని రూరల్ డిస్పెన్సరీలో చేరతాడు. సూర్యం డాక్టరు గారి ప్రభావాన్నించి కాస్త బయటపడి, తెనాలిలో రచయితల స్పూర్తితో కొన్ని కథలు కూడా రాస్తాడు. చదువు కోసం మద్రాసు చేరతాడు. ఒకరోజు డాక్టరు గారు సూర్యం దగ్గరకొచ్చి చెప్తాడు: నర్సుని తన దగ్గరకి తక్షణమే పంపమని నర్సు తాత రాశాడట. నర్సు నడిగితే ఆ అమ్మాయి వెళ్ళడానికి అయిష్టత వెలిబుచ్చదు. తన మీద కత్తిగట్టిన మనిషి దగ్గరకి తన కూతురు వెళ్ళి ఉండటానికి ఏ మాత్రమూ సంకోచపడక పోవడం డాక్టరుకి బాధ కలిగిస్తుంది.

కుటుంబరావు నవలల్ని పరిశీలిస్తూ, అంపశయ్య నవీన్⁵, కుటుంబరావుది సైంటిస్టు దృష్టే కాని ఆర్టిస్టు దృష్టి కాదు, సమస్యలని శాస్త్రీయంగా విశ్లేషిస్తాడు కాని ఉద్రేకాలతో కొట్టుకొనిపోడు, అయినా పాఠకులకి సాహిత్యం కొంత ఉద్రేకాన్నివ్వాలి, అది లేకపోవడం కుటుంబరావు రచనల్లో ఒక లోపమని విమర్శించారు. ఇది స్థూలంగా నిజమే అయినా, కుటుంబరావు అలాంటి సంఘటనలని చిత్రించినప్పుడు, జీవితం గురించి ఏదో ఒక వ్యాఖ్యానం చేస్తాడు. ఆలోచించే కొలదీ, అది మన గుండెల్ని తాకుతుంది.

కన్నతండ్రి మీద ఏమాత్రం సానుభూతి చూపని కూతురి ప్రవర్తన ఏ తండ్రినైనా కలచివేసేదే. డాక్టరు తన బాధని వెలిబుచ్చే తీరు మన కంటితడి పెట్టిస్తుంది: “ఎడం ఎడంగా నాటిన మొక్కలు కూడా పెరిగిన కొద్దీ దగ్గిరపడి కలుసుకుంటాయి. మనుషులు పెరిగిన కొద్దీ దూరమవుతారు. నర్సు మనసు నాకు తెలియటం లేదన్నది కాస్త ఆందోళన కలిగిస్తున్నది.” అంతలోనే సర్దుకొని, తన ఆందోళన మాట దేవుడెరుగు, తనేం చేస్తే న్యాయమని అడుగుతాడు. నర్సుని కొన్నాళ్ళు తాత దగ్గరకి పంపడమే మంచిదని సూర్యం సలహా ఇస్తే, అదేదో తనే తీసుకెళ్ళి దింపి రమ్మని కోరతాడు. నర్సుని బెజవాడలో తాత దగ్గర చేరుస్తాడు సూర్యం. అక్కడ నాలుగు రోజులు ఉండి తిరిగి వస్తుందని ఆశించిన సూర్యానికి, ఆ అమ్మాయి మూడు నాలుగు నెలల పాటు అక్కడే తిష్ట వెయ్యాలనుకోవడం, అసలు వాళ్ళ అమ్మా నాన్నలని తలుచుకోకపోవడం చాలా ఆశ్చర్యాన్ని కలుగజేస్తుంది. ఇక ఉండబట్టలేక నర్సుని, మీ నాన్న గారింట్లో నువ్వు మెంటల్గా బాధపడ్డావా? అని అడుగుతాడు. అది ఒక జైలు అంటుంది నర్సు. ఎప్పటి నుంచి, తన తాతని మొదటిసారి చూసినప్పటి నుంచేమోనని అడుగుతాడు. అసలు బుద్ధెరిగినప్పటి నుంచీ అది జైలేనంటుంది నర్సు. సూర్యం నిర్ఘాంతపోతాడు.

వాళ్ళ నాన్న, అమ్మనీ తననీ పల్లెత్తుమాట కూడా అనకుండా సర్కసు చేయించాడనీ, అంతకన్నా తల్లీ తండ్రీ తరచుగా కీచులాడుకునే ఇంట్లో ఎక్కువ సుఖముంటుందనీ, డాక్టరు కుటుంబ సౌఖ్యమంతా ఆయన ఆదర్శపు పునాదులమీద ఆధారపడి ఉందనీ, తల్లీ కూతుళ్ళు పౌడరు రాసుకున్నా, ఓ సిల్కు చీర కట్టుకున్నా ఆయన నరకయాతన పడతాడని తెలిసి వాళ్ళిద్దరూ ఆ చెర అనుభవించారనీ నర్సు చెప్తుంది. తాత నగలతో మొదటిసారి అలంకరించినప్పుడు, తనలో ఇంత అందముంది, తనూ అందరిలా ఎందుకుండకూడదని తనలో తాను కుమిలిపోయానంటుంది.

సూర్యం నర్సుకి డాక్టరు గారెంత నిస్వార్థపరుడో, విశాల దృక్పథం కలవాడో, కూతురు లేని ఇంట్లో ఉండటానికి ఎంత జంకాడో చెప్పి ఆయనని నిందించవద్దంటాడు. ఆయన ఆదర్శాల మీద నమ్మకం లేకపోయినా తెలిసీ తెలియని వయసులో వాటిని అరువు తెచ్చుకోవడాన నర్సుకి తన జీవితం జైలు లాగా అనిపించిందనీ, దానికి ఆమే కారకురాలనీ చెప్తాడు. నర్సుకిది అంతగా రుచించదు. కాని నర్సు, సూర్యం ప్రేమించుకుంటారు, దగ్గరవుతారు. క్రమంగా నర్సు తాత ఐశ్వర్య ప్రపంచంలో కూరుకుపోతుంది. కుటుంబ బాంధవ్యాలని కూడా ఆర్థికదృష్టి నుండే చూస్తుంది. డాక్టరు భార్య మళ్ళీ గర్భవతి అని తెలుసుకున్న వెంటనే ఈ వయసులో వాళ్ళకి పిల్లలేంటి, అని హేళన చేస్తుంది. అంతకన్నా ముఖ్యంగా, నీచంగా, ఆ పుట్టేది అబ్బాయి అయితే, తాత ఆస్తి తనకి సంక్రమించదేమోనని భయపడుతుంది. ఈ విషయం తాతకి తెలియకముందే, ఆస్తినంతా తన పేర రాయించుకోవడం మంచిది కదా అంటుంది.

తోబుట్టువుకి కూడా తాత ఆస్తిలో హక్కు ఉంటుంది కదా అని సూర్యం అంటే, తనేమైనా పిశాచా, ఆస్తి తన పేర ఉంటే తాత అనుమతితో అవసరం లేకుండా తన వాళ్ళని బాగా చూసుకోడానికి వీలుంటుందని సమర్థించుకుంటుంది. డాక్టరు ఎప్పుడూ బయటకి వెళ్ళని కూతురు వెళ్ళి ఎలా ఉంటోందో, ఉత్తరమైనా రాయలేదే అని మధనపడతాడు. సూర్యం హెచ్చరిస్తే, ఎన్నో సార్లనుకున్నాను రాయాలని, ఏం రాయాలో ఎట్లా రాయాలో తెలియటం లేదంటుంది నర్సు. చివరకి నర్సుకీ సూర్యానికీ పెళ్ళవుతుంది – డాక్టరే రిజిస్టరు మ్యారేజి చేయిస్తారు. మరి కొద్దిరోజులకే లాయరు మంచానపడి మరణిస్తాడు; డాక్టరే తండ్రి తలకు కొరివి పెడతాడు. తాత ఆస్తికంతా నర్సే వారసురాలవుతుంది. డాక్టరు వేరే వాళ్ళ దగ్గర అసిస్టెంటుగా చేరి, తర్వాత మళ్ళీ తనే ప్రాక్టీసు పెట్టీ బాగా రాణిస్తారు. అయితే ఆయన ఇంటి వాతావరణంలో పెద్ద మార్పేమీ ఉండదు – ఇంకొంచం ఫర్నీచరు, చాలా పెద్ద లైబ్రరీ. నర్సు ఇంట్లో ఖరీదైన వస్తువులకేమీ లోటు లేదు, సంస్కృతి మాత్రం శూన్యం. తనని, అంటే సూర్యాన్ని, చాలా మంది మిస్టర్ నర్సు అంటారని తనకు తెలుసు అనడంతో నవల ముగుస్తుంది.

నర్సు లోలోన మధనపడ్డా, పాఠకులకి అది నవల మధ్యదాకా తెలియదు. తన లోపల రగులుతున్న అసంతృప్తిని నిగూఢంగా ఉంచడంలో కుటుంబరావు మంచి శిల్పాన్ని చూపించారని అంపశయ్య నవీన్ అన్నారు. ఆ తరువాత ఆమె ప్రవర్తనని అర్థం చేసుకోవడం అంత కష్టం కాదు. డాక్టరు గారి ఆదర్శమైన వ్యక్తిత్వంలోనూ అర్థం కానిది లేదు. పిల్లల పెంపకంలో ఎంతటి విద్యావంతులైనా పొరబాటు పడొచ్చని మనకి కనువిప్పు కలిగిస్తాడు. సూర్యం చివరిదాకా చాలా మార్పులకి గురవుతాడు. ముందర డాక్టరు వలన అబ్బిన సాహిత్యాభిమానమూ, ఉన్నత భావాలూ, సంస్కారవంతుణ్ణి చేస్తాయి. కాని డాక్టరు జీవితం పరిమితమైనదని, తను వేరే అనుభవాలని కోరుకుంటాడు. నర్సుకి దగ్గర కాకముందు కొంత చవకబారు ప్రేమాయణం సాగిస్తాడు. నర్సుని ప్రేమించిన తర్వాత కూడా, మంచీ చెడూ విచక్షణ చూపిస్తాడు. చివరకి అతను నర్సుకి వశమయిపోవడం మనల్ని ఆశ్చర్యపరుస్తుంది. అంపశయ్య నవీన్, సూర్యం పాత్ర ఇలా హఠాత్తుగా పతనమై పోవడాన్ని అంగీకరించడం కష్టమన్నారు. అంగీకరించడం కష్టమేమో కాని, పాత్ర చిత్రణ అనుచితంగా లేదు, వచ్చిన మార్పు హఠాత్తుగా జరిగినదీ కాదు. నర్సు మనసు వక్రంగా పని చేసినా, ఆమె సూర్యం దగ్గర ఏదీ దాచలేదు; అతనికి ఆమె పట్ల అసహ్యమూ, జాలీ కూడా ఒకేసారి కలిగాయి. ఈ కర్ణ-దుర్యోధన సంబంధం అప్పటి నుండి, ఇప్పటికీ (సూర్యం కథ చెప్పేనాటికి నలభై ఏళ్ళ వయసు వాడు) నడుస్తుందంటాడు. అలా ఆ సంబంధాన్ని ఎందుకు నడవనిచ్చాడు? దానికి అతనిలా సమాధానం చెప్పుకున్నాడు: ప్రేమించినవాడికి రెండే మార్గాలు – ఉన్న మనిషిని ఉన్నట్లుగా ప్రేమించాలి, లేదా ప్రేమపాత్ర గుణాలుంటే వాటిని సంస్కరించుకోవాలి. వేరే మనిషిని సంస్కరించడం అసంభవమంటాడు సూర్యం. అందుచేత నర్సుని ఉన్నపళంగానే ప్రేమించాడు. అంతమాత్రాన నర్సుకి పూర్తిగా లోబడి ఉండాలా, తనకో వ్యక్తిత్వమంటూ లేని జీవితం గడపాలా, అన్నదానికి సరయిన సమాధానం దొరకదు – నర్సు అంటే మోహం, ఆమె ప్రభావం, మోతాదుకి మించి ఉండి ఉండాలి.

కుటుంబరావు చాలా రచనల్లో నాకు కొట్టొచ్చినట్లు కనిపించే విషయం – ఆయన పాత్రలు వయసుకి మించి ఎదిగి ఉంటాయని. నర్సు పదో తరగతి చదివే వయసొచ్చేటప్పటికే ఆస్తిపాస్తుల గురించి చేసే వక్రమైన ఆలోచనలూ, సూర్యం డిగ్రీ చదువు పూర్తి కాకముందే జీవిత సమస్యలకి డాక్టరుగారికిచ్చే సలహాలూ, వయసుకి మించిన పరిపక్వతని చూపిస్తాయి. ఇవి వాస్తవమా అన్న సందేహాన్ని కలుగజేస్తాయి. కుటుంబరావు పుంఖాను పుంఖంగా రాసిన కథల్లో, నవలల్లో, మనసుకి హత్తుకుపోయి గుర్తుండే పాత్రలు లేవని ఆయన అభిమానులు కూడా అసంతృప్తి పడతారు. తనకి పాత్రలకన్నా పాత్రల మధ్య ఉండే సంబంధాలంటే యావ జాస్తి, అని చెప్పుకున్నాడు. ఈ నవలలో డాక్టరు, నర్సు, సూర్యం, గుర్తుండే పాత్రలే నని నా అభిప్రాయం. కాని ఈ నవల ఇప్పటికీ నిలిచి పోవడానికి ముఖ్య కారణం, ఆ పాత్రల మధ్య సంబంధాల ఛాయలు మన సమకాలీన బాంధవ్యాలలో ఉండటమే. అది కొంత విచారంతో పాటు మరికొంత వికాసాన్ని కూడా ఇస్తుందని నా నమ్మకం.

(ఈ వ్యాసానికి ఆధారం, శ్రీశ్రీ, కొకు, గోపీచంద్ శత దినోత్సవాల సందర్భంగా సెప్టెంబరు 26, 2009 న డెట్రాయిట్ తెలుగు లిటరరీ క్లబ్ ఆధ్వర్యాన జరిగిన సభలో నేను చేసిన ప్రసంగం.)

సంప్రదించిన పుస్తకాలు

1. “కుటుంబరావు సాహిత్యం – మొదటి సంపుటం,” లో ఐశ్వర్యం నవల. సంపాదకుడు కేతు విశ్వనాథరెడ్డి. విశాలాంధ్ర, ద్వితీయ ముద్రణ, 1990.
2. “జి. వి. కృష్ణారావు రచనలు, ఐదో సంపుటం – నాటికలు, నాటకాలు,” లో భాసుని ప్రతిమ కి తెలుగు అనువాదం. ప్రభాస పబ్లికేషన్స్, తెనాలి, 1999.
3. భాసుని చారుదత్తం కోసం వెతికితే నాకు Woolner, Sarup ల ఇంగ్లీషు అనువాదం దొరికింది.
4. “లేఖలు, కొడవటిగంటి కుటుంబరావు వ్యాస ప్రపంచం – 8,” విరసం, 2002. పేజీ 36. (కవిగా కాళిదాసు అఖండుడే కాని, నాటకాలలో మాత్రం భాసునిదే పై చెయ్యి, భాసుడి నాటకాలు చదివి కాళిదాసు నాటకాలు చదివితే చక్కెర తిని దంటు నమిలినట్లుంటుందని, కృష్ణాబాయికి రాసిన ఉత్తరంలో ఉంది).
5. “నవీన్ సాహిత్య వ్యాసాలు,” లో కొడవటిగంటి కుటుంబరావు నవలలు – ఒక పరిశీలన అన్నఅధ్యాయం. ప్రత్యూష ప్రచురణలు, 2001.