చిన్నప్పుడు మనందరం direct speech, indirect speech గురించి చదువుకునే ఉంటాం. వీటిని తెలుగులో ప్రత్యక్ష అనుకృతి, పరోక్ష అనుకృతి అంటారు. సుబ్బారావు సుజాతని రమ్మని పిలిచాడు – ఇలా రాస్తే అది పరోక్ష అనుకృతి. దీన్ని ప్రత్యక్ష అనుకృతిలోకి ఎలా మార్చడం?

“సుజాతా రా”, అని సుబ్బారావు పిలిచాడు – ఇలా మారిస్తే వ్యాకరణరీత్యా సరిపోతుంది. అయితే దీన్ని రకరకాలుగా రాయవచ్చు.

“ఒసేయ్ సుజాతా ! ఇలా రా” అని సుబ్బారావు పిలిచాడు.

“సుజాతా! ఓసారిలా రావా” అని సుబ్బారావు పిలిచాడు.

“సుజాతగారూ! ఒకసారిక్కడి వస్తారా” అని సుబ్బారావు పిలిచాడు. ఇలా రకరకాల పిలుపులు. సుబ్బారావనే పాత్ర వ్యక్తిత్వం, సుబ్బారావు సుజాతల మధ్యనున్న సంబంధం, పిలిచే సందర్భం – ఇలా ఎన్ని విషయాలనైనా ఆ పిలుపులో ధ్వనించవచ్చు.

కథనం ప్రధానమైన శ్రవ్య కావ్యాలకీ, నాటకీయత ప్రధానమైన దృశ్య కావ్యాలకీ ఉన్న ఒక ముఖ్యమైన తేడా, సరిగ్గా ఇదే! పాత్రలని కళ్ళముందు కదిలించడమే కాకుండా సంభాషణల ద్వారా ఆయా పాత్రల స్వభావాలని, అంతరంగాలని ధ్వనింపజెయ్యడం నాటకీయత సాధించే మహత్తర ప్రయోజనం. సమర్థమైన సంభాషణల ద్వారా కవి తనని తాను మరుగుపరచుకొని పాత్రలని పాఠకులముందు నిలబెట్టగలుగుతాడు. ఇలాంటి నాటకీయతకి పెట్టింది పేరు తిక్కన్న. అందులోనూ విరాట, ఉద్యోగ పర్వాలు అయితే అచ్చమైన నాటకాలుగానే అనిపిస్తాయి. తిక్కన్న తర్వాత అంతగా చెప్పుకోదగ్గ కవి నాచన సోమన. ఎందుకో, ఈ వ్యాసంలో వివరించడానికి ప్రయత్నిస్తాను.

పాత్రలకి జీవం సంభాషణలు

పురాణ పాత్రలకి జీవం పోసి, వాటికొక విశిష్టమైన వ్యక్తిత్వాన్ని కలిగించడానికి సోమన సంభాషణలని సమర్థవంతంగా వాడుకున్నాడు. రుక్మిణి కృష్ణుణ్ణి తనకొక కొడుకుని ప్రసాదించమని కోరుకునే సన్నివేశం దీనికొక మంచి ఉదాహరణ. ఆ సందర్భంలో రుక్మిణి కృష్ణునితో ఇలా అంటుంది:

అఖిల లోకైకనాథ! నీ యట్టి రూప
విక్ర మౌదార్య శౌర్య వివేక నిలయు
నొక కుమారుని దయజేసి యుర్విలోన
గడుపు చల్లని కాంతల గలుపు నన్ను

రుక్మిణి కోరుకుంటున్నది మామూలు కొడుకుని కాదు. రూపంలో, విక్రమంలో, ఔదార్యంలో, శౌర్యంలో, వివేకంలో శ్రీకృష్ణుడిని పోలే కొడుకుని! పైగా ‘కడుపు చల్లని కాంతల’లో తనని ఒకదానిగా చెయ్యమని ముద్దుగా కోరింది. ఇలా అడిగి ఊరుకుంటే అందులో పెద్ద నాటకీయత ఉండదు. పాత్ర సజీవమవ్వదు. అందుకే సోమన రుక్మిణి చేత మరొక రెండు మాటలు పలికించాడు:

మును రుక్మిణి తన్నడిగిన
దనుజాంతకుడే వరంబు దప్పక యిచ్చుం
దనయుని నడిగిన నీడని
జనులాడగ జెవులు నేడు సంకట పడవే

“ఒకవేళ నువ్వు ఇవ్వకపోతే, ఇంతకుముందు రుక్మిణి ఏమడిగినా ఇచ్చే కృష్ణుడు, ఒక కొడుకునిమ్మంటే ఇవ్వలేదని జనాలు అనుకుంటారు. అలాటి మాటలు వినడానికి నా చెవులు బాధపడవా” – అని ముందరికాళ్ళకి బంధం వేస్తుంది. అక్కడితో ఆగకుండా,

కాచికొని కొడుకు నడిగెన
టే చనవున నాలు, మగడటే వరమిచ్చెన్!
జూచెద మను సవతులచే
నీ చులుకదనంబు చేరనీకుము కృష్ణా!

“సమయంచూసి భార్య ఒక కొడుకుని అడిగిందట, దానికా భర్త సరేనని వరమిచ్చాట్ట. ఇప్పుడేమిటవుతుందో చూద్దాం” అనుకునే సవతులముందు తను చులకనవ్వకుండా, తను కోరినదిమ్మని మరో నొక్కు నొక్కింది రుక్మిణి. ఇవి మానవ స్వభావ సహజమైన మాటలు. అయితే, కొడుకు కోసం భార్య ఇంతలా తన భర్తని అడగాల్సిన అవసరం ఏముంది అనే అనుమానం రావచ్చు. రుక్మిణి కృష్ణుని అడుగుతున్నది సామాన్యమైన కుమారుని కాదు. కృష్ణునివంటి కుమారుని, అంటే మారుని. మన్మథుడిని కొడుకుగా పొందడం అంత సులభం కాదు, దానికొక తిరకాసుంది. అదేమిటంటే శివుడు మన్మథుణ్ణి కాల్చి బూడిద చేసేశాడు. అతనికి తిరిగి రూపం కలగాలంటే శివుని అనుగ్రహం కావాలి. అది శ్రీకృష్ణుడు సంపాదించాలి. దానికీ ఒక పెద్ద తతంగం ఉంది. అందుకే రుక్మిణి కృష్ణుడిని అంతలా అడగటం. కృష్ణుడేమైనా తక్కువ తిన్నాడా! శృంగార కళాభిరాముడు గోముగా అడిగిన భార్యకి అంతకంటే ముద్దుగా సమాధానమిస్తాడు:

తన వలచు కాంత యే పని
మనమున దలచినను జేయు మగవానికి న
వ్వనిత బిగియారు కౌగిలి
దినదినమును మదన కామధేనువు గాదే

“తను ప్రేమించే భార్య కోరిక తీర్చే భర్తకి ఆ వనిత రోజూ ఇచ్చే బిగి కౌగిలి మదన కామధేనువే కదా”! ఈ సంభాషణలో సౌకుమార్యం ఉంది, శృంగారం ఉంది, చతురత ఉంది. మన్మధుని పుత్రునిగా పొందే సందర్భంలో ‘మదన కామధేనువు’ అన్న పదం ఎంతటి సాభిప్రాయమో గమనించండి!

సంభాషణల ద్వారా పాత్రల తారతమ్యం

సంభాషణల నిర్వహణ ద్వారా పాత్రల తారతమ్యాలని అతి సూక్ష్మంగా చిత్రీకరించడంలో సోమన సిద్ధహస్తుడు. శ్రీకృష్ణుడు శత్రువులతో యుద్ధం చేసి వాళ్ళని సంహరించే సన్నివేశాలు మూడున్నాయి ఉత్తరహరివంశంలో. అవి ఒకటి నరకునితో, మరొకటి పౌండ్రకునితో, ఇంకొకటి హంసడిభకులతో. నరకునితో యుద్ధం చేసే సన్నివేశంలో శ్రీకృష్ణ నరకుల మధ్య ఎలాటి సంభాషణా పెట్టలేదు సోమన. ఇక్కడ నరకుడొక రాక్షసుడు, కృష్ణుడు నారాయణ స్వరూపుడు. కాబట్టి వారి మధ్య సంభాషణ అనవసరం. కానీ, కృష్ణుడు పౌండ్రకునితో యుద్ధం చేసేటప్పుడు వారిరువురి మధ్య చిన్న మాటల యుద్ధం జరుగుతుంది. పౌండ్రకుడు మూర్ఖుడు, వాచాలుడు కూడా. అందుకు వాడు కృష్ణుని కించపరుస్తూ ప్రేలాపనలు పేలుతాడు. దానికి కృష్ణుడు దీటుగా సమాధానం చెపుతాడు. హంసడిభకులతో చేసే యుద్ధంలో హంసడిభకులకి మాటలు లేవు. కృష్ణుడే హంసునిపై కోపంతో:

ఏమిర హంస! కంస నరకేంధన బంధుర మచ్ఛరానలం
బామిషముం గొనం గలదురా విడిపింపగ నిన్ను నేడు సం
గ్రామము చేసి నన్నడుగు కప్పము దర్పము నీకు నేల నా
నా ముని బాధలం గమరినాడవు కాలిన త్రాటి చందమై

అని అంటాడు. ఇక్కడ శ్రీకృష్ణుడు అచ్చమైన రాజు. తనని కప్పం కట్టమని అవమానించిన శత్రువుపై పగ తీర్చుకునే సందర్భం. అతని రాజసమంతా ఆ మాటల్లో ప్రతిధ్వనిస్తోంది.
ఇలా సంభాషణల్లో తేడా చూపటం ద్వారా, పాత్రల స్వభావాల్లోని తారతమ్యాన్ని స్పష్టంగా చిత్రించే నేర్పు ఉత్తరహరివంశంలో చాలా చోట్ల కనిపిస్తుంది. దీనికే మరొక చక్కని ఉదాహరణ నరకుడు చేసిన దుర్మార్గాన్ని కృష్ణునికి చెప్పుకోడానికి వచ్చిన మునుల మాటలు.

నారాయణ! నీ మన్నన
కారణముగ నేము బదరికావన భూమిం
జేరితిమి నరకు డిమ్మెయి
గారించెం దనకు జేటు గాలంబునకున్

నీతో చెప్పిన యంతకు
మా తలపులు దుఃఖ జలధి మగ్నంబులు గా
కాతల నా తల కేలా
దైతేయాంతకుడ వెల్ల తగవు దెలియవే!

నువ్వు ఆదరించడం వల్లనే మేము బదరికావనంలో ఉన్నాం అనడంలో, మా బాధలని తొలగించాల్సిన బాధ్యత నీదే అని చెప్పకనే చెప్పడం ఉంది. తనకి చేటు కాలం వచ్చింది కాబట్టే నరకుడిలా చేసాడనడంలో నరకుని పనిపట్టమన్న కోరిక దాగుంది. పైగా, “నీతో ఈ విషయం చెప్పేదాకా మా మనసులు దుఃఖంలో మునిగి ఉన్నాయి. నీకు మా బాధ చెప్పుకున్నాక మాకింక కంగారెందుకు. రాక్షస సంహారివి నీకు న్యాయం తెలీకుండా ఉంటుందా” అనడంలో ఎంతటి గడుసుదనం ఉంది!