అనుడు నవ్వామలోచన యతని జూచి
చిరుత నగవుల రెప్పల సిగ్గు దేర్చి
నీవు రాజవు! మాటలు నిన్ను గడవ
నాడ నేర్తునె, విన్నప మవధరింపు

మళ్ళీ అతన్ని పొగుడుతోంది. మామూలుగా కాదు, సన్నగా నవ్వుతూ రెప్పలలో సిగ్గులు కనపరుస్తూ “నువ్వు రాజువి. మాటల్లో నిన్ను గెలవగలమా?” అని అంటూనే తనకొక చిన్న కోరిక ఉంది వినమని వినమ్రంగా అడుగుతుంది.

శతమఖు డోడె నీ వతని సంపద కంతకు రాజ వైతి త
చ్చతుర విలాసినీ గణము సంతత సేవ యొనర్చు నీ మనో
హితముగ నింక నే ననగ నెంతటిదాన మహిన్ మహామునుల్
క్రతువులు సేయు చోటి కధికారివి గాని కొరంత యేటికిన్?

యాజకులు యజ్ఞ భాగ
భ్రాజిష్ణుని జేయ నిన్ను భావజ సౌఖ్యా
వ్యాజ పద రాజు జేసెద
దేజముసూ వలపు దెలుపు దెఱవల కెందున్

ఈ మాటల చదరంగంలో చివరి పావుని కదిపింది ఊర్వశి. “దేవేంద్రుని గెలిచి అతని సర్వసంపదలకూ రాజువయ్యావు. అప్సర గణమంతా నీకు సేవ చేస్తోంది. ఇంక నేననగా ఎంత! కాని ఒక్క కొరత మిగిలిపోయింది. భూలోకంలో మునులు చేసే యజ్ఞాలకి నువ్వింకా అధికారివి అవ్వలేదు. ఆ కొరత మాత్రం ఎందుకు? యజ్ఞ భాగాలకి నువ్వు అధికారివి అయిన తక్షణమే నిన్ను మన్మథ సామ్రాజ్యానికి రాజుని చేస్తాను. ఆడవాళ్ళపైనున్న వలపు తెలిపేది మగవారి తేజమే కదా!” అంటుంది. “అవును సుమా!” అని బుఱ్ఱూపి వెళిపోతాడు నరకుడు.

ఇదీ ఊర్వశీ నరకుల సంభాషణ, అందులో సోమన చూపిన చతుర వచో విలాసం! సంస్కృత మూలంలో కాని, ఎఱ్ఱన హరివంశంలో కాని ఈ సంభాషణ లేదు. నరకుడు ఊర్వశిని పిలిపించి తన కోరిక చెప్తాడు. యజ్ఞ భాగాలకి నరకుడు అధిపతి అయితేనే అతని కోరిక తీరుస్తానని ఊర్వశి చెప్తుంది. దానికి నరకుడు సరేనంటాడు. ఈ సన్నివేశాన్ని తీసుకొని సోమన తన నాటకీయ ప్రజ్ఞంతా కలబోసి ఇంతటి సంభాషణ సాగించాడు. ఇందులోని ఔచిత్యమేమిటి? అవసరమేమిటి? నరకుడు యజ్ఞ భాగాలకి అధికారి కావాలనుకోవడం అన్నది కథలో చాలా కీలకమైన విషయం. ఎందుకంటే, అలా అతడు అనుకోడం వల్లనే మునుల జోలికి వెళ్ళడం జరుగుతుంది, వాళ్ళు వెళ్ళి కృష్ణునికి మొరపెట్టుకోవడం జరుగుతుంది. అదే నరకాసుర వధకి దారితీస్తుంది. ఇంతటి కీలకమైన విషయానికి ఎంతటి నేపథ్యం ఉండాలి? ఊరికే ఊర్వశి అడిగితే నరకుడు సరేననేస్తే అందులో సారస్యం ఏముంది? ఊర్వశి ఎందుకలా కోరింది అన్న ప్రశ్నకి సమాధానం కావాలి. ఊర్వశి కోరితే మాత్రం నరకుడు ఎలా అంగీకరించాడు అన్నదానికి సమర్థన కావాలి. దీని కోసం ఇంత సంభాషణా అవసరమైంది. ఊర్వశి నరకుడినుండి తప్పించుకోడానికే ఆ కోరిక కోరింది. అయితే సూటిగా అడిగేస్తే నరకుడు ఒప్పుకుంటాడన్న నమ్మకం లేదు. ఆ నమ్మకం ఊర్వశికి కలగాలి. అలా ఒప్పుకొనే మనఃస్థితిని నరకుడికి కలిగించాలి. దాన్ని సాధించిన నెరజాణగా ఊర్వశిని సాక్షాత్కరింప జేశాడు సోమన. కన్యాశుల్కంలో మధురవాణి సంభాషణల వెనుక ఈ ఊర్వశి మాటల ప్రేరణకూడా ఉండి ఉంటుందని నా బలమైన ఊహ.

మాటల కత్తి(పై)సాము – జనార్దన రాయబారం

సోమన నాటకీయ శైలీ నైపుణ్యం ప్రస్ఫుటంగా కనిపించే మరో ఘట్టం జనార్దన రాయబారం. దీని గురించి బేతవోలు రామబ్రహ్మంగారు ‘పద్య కవితా పరిచయం’ అనే పుస్తకంలో చాలా అద్భుతంగా వివరించారు. కాబట్టి నేనిక్కడ వీలైనంత క్లుప్తంగా చెపుతాను. శివుని దగ్గర సంపాదించిన వరాల గర్వంతో హంస డిభకులు రాజసూయాన్ని తలపెడతారు. వాళ్ళ మిత్రుడు, మంత్రి జనార్దనుడు. ఈ రాజసూయం వాళ్ళకి చేటు కలిగిస్తుందని అతనికి తెలుసు. కానీ వాళ్ళు రాజులు. అంచేత చాలా జాగ్రత్తగా చెప్పాలి. అందుకిలా అంటాడు:

రాజసూయంబు చేయ నే రాజు దలచు
నాతనికి రాజు లరిగాపులైన గాని
నిర్వహింపదు మన మెల్లి నేడు సేయు
లావు మెరయునె ధర యింగలాలపుట్ట

రాజసూయం చెయ్యాలంటే అతనికి మిగతా రాజులంతా ‘అరిగాపులు’ కావాలి. అంటే కప్పం చెల్లించే సామంతులు కావాలి. ఇవాళ రేపు మనం సంపాదించిన బలం అంత గొప్పదా? ఈ భూమి అంతా ఇంగలాల పుట్ట, అంటే ఎక్కడపడితే అక్కడ నిప్పు రవ్వలే! అంచేత రాజులందరినీ ఓడించడం తేలిక కాదు సుమా అని. ఇక్కడ ఉన్న చతురతంతా ‘మనము’ అన్న మాటలో ఉంది. ‘మీరు’ అని అంటే వాళ్ళని వేరుచేసి తక్కువ చేస్తున్నట్టవుతుంది. మనం అన్న పదం ఆత్మీయతని ధ్వనిస్తుంది. ‘లావు మెరయునె’ అని కాకు స్వరం ప్రయోగించడం – మీరే ఆలోచించండని నిర్ణయం వాళ్ళకే వదిలివేయడం. ఆ తర్వాత జనార్దనుడు వివిధ రాజుల వీర శౌర్యాలని వర్ణిస్తాడు. ముఖ్యంగా కృష్ణుని వల్ల తమకి పొంచి ఉన్న ఆపదని వివరిస్తాడు. అంతా చెప్పి:

ఒప్పగునో తప్పగునో
ఇప్పటికిం దోచు కార్యమిది నృపతులకుం
జెప్పవలె నాప్త మంత్రులు
చొప్పగునే మనకు రాజసూయము చేయన్

అని అంటాడు. ఈ పద్యాన్ని పై పద్యంతో పోల్చండి. సరిగ్గా అదే ‘మనము’ అన్న ప్రయోగం, ‘చొప్పగునే’ అని అదే కాకుస్వరం! ‘ఆప్త మంత్రులు’ అనడంలో ఇది రాజ ధిక్కారం కాదని, ఆప్తవాక్యాలనీ వ్యంగ్యంగా అంటున్నాడు. జనార్దనుడి మాటల నేర్పుకి ఇది నాంది! అయితే హంస డిభకులు గర్వాంధులు. ఈ మాటలు వాళ్ళ చెవులకెక్కవు. జనార్దనుడు చెప్పిన రాజులందరినీ కరివేపాకులా తీసిపారేస్తారు.

కలు ద్రావం బనిపూని యాదవులు ఖడ్గాఖడ్గి వాదింతురే
కలగం బారుటగాక పంతములకుం గంసారి సైరించినం
గలనం బ్రాణముతోన పట్టువడు నింకన్ సాత్యకిం గీత్యకిన్
బలభద్రున్ గిలభద్రు నా యెదుర జెప్పం జొప్పు దప్పుం జుమీ

“కల్లు త్రాగే యాదవులు మనతో కత్తికి కత్తి పెట్టి యుద్ధం చేస్తారా, పారిపోతారు కాని! ఒకవేళ కృష్ణుడు ఎదిరించినా యుద్ధంలో ప్రాణాలతో పట్టుబడతాడు. ఇక సాత్యకీ గీత్యకీ, బలభద్రుడు గిలభద్రుడు ఎదిరిస్తారనుకోడం శుద్ధ తప్పు”.ఈ వ్యావహారిక వాక్య విన్యాస శైలితో, అవధులు లేని గర్వమూ, యాదవులంటే వాళ్ళకున్న తూష్ణీంభావమూ అచ్చంగా ధ్వనింపజేస్తాడు సోమన. ఇలా జనార్దనుని అనుమానాలకి జవాబు చెప్పి చివరికి అతడినే కృష్ణుని వద్దకు రాయబారిగా వెళ్ళమంటారు. ఉప్పుని కప్పంగా అడగమని చెప్తారు. స్వామి కార్యం ఎలా ఉన్నా, స్వకార్యం కోసం జనార్దనుడు ఆనందంగా శ్రీకృష్ణుని వద్దకు వెళతాడు. అక్కడ సభలో శ్రీకృష్ణుడు జనార్దనుని పలకరించిన తీరు కృష్ణుని రాజనీతికి అద్దం పడుతుంది.

అనఘ మీరాజు బ్రహ్మదత్తునకు గుశల
మా? నరేంద్ర కుమారులు హంసడిభకు
లధిక భవ్యులె? వరములు హరుని చేత
గొన్నవారట కుశలంబు గొఱత గలదె!

‘మీ రాజు బ్రహ్మదత్తునకు’ అని అనడం, మీ రాజు బ్రహ్మదత్తుడు కాని హంసడిభకులు కాదు సుమా అని గుర్తుచెయ్యడం. హంసడిభకులకి అధిక కుశలమా అని అడగడంలోని ఎకసెక్కం, ‘అవును శివుడి చేత వరాలు పొందారట కదా, ఇక కుశలమునకి కఱువేముంది’ అనడంలోని వ్యంగ్య వైభవం చదివే వాళ్ళకి అనుభవైకవేద్యం! “మీ జనకుడు శుభయుతుడే రాజులు మిము గారవింతురా” అని కూడా కృష్ణుడు అడుగుతాడు. ఇది కృష్ణుని భేద నీతికి తార్కాణం! ఆ తర్వాత వచ్చిన పని గురించి అడుగుతాడు. జనార్దనుడు శ్రీకృష్ణుని భక్తుడు. ఇక్కడకి రావడంలో అతని స్వార్థం శ్రీకృష్ణుని దర్శించటమే. అలాటి కృష్ణుణ్ణి తన రాజుకి కప్పం కట్టమని ఎలా అడుగుతాడు? “ఇందే వచ్చిన పని, గోవింద! ఎఱింగింప కెఱుగవే?” అని మొదలుపెడతాడు.