పరిచయము

సంస్కృతభాష ఛందస్సులో ఎన్నో వృత్తములు ఉన్నాయి. అందులో కొన్ని రెండువేల సంవత్సరాలనుండి వాడబడుతున్నాయి. ఇంద్రవజ్ర, ఉపేంద్రవజ్ర, వీటితో ఉపజాతులు, ఇంద్రవంశ, వంశస్థ, వీటితో ఉపజాతులు, రథోద్ధత, భుజంగప్రయాతము, శార్దూలవిక్రీడితము, స్రగ్ధర, వసంతతిలకము, ఇత్యాదులు. ఇందులో పురాతనకవులు వసంతతిలకమును స్తోత్రాదులలో విరివిగా వాడినారు. వసంతతిలకమునకు ఎన్నియో నామములు గలవు. అవి – ఉద్ధర్షిణీ (పింగళ, వృత్తరత్నాకరము), కర్ణోత్పలా లేక మధుమాధవీ లేక శోభావతీ (వృత్తరత్నాకరము), వసంతతిలక (భరతుని నాట్యశాస్త్రము, హేమచంద్రుడు, జయకీర్తి, పింగళ, ప్రాకృతపైంగళము, రత్నమంజూష, వృత్తరత్నాకరము, జయదేవ, స్వయంభూ), సింహోన్నతా లేక సింహోద్ధతా (పింగళ, విరహాంక, హేమచంద్ర), ఇందుముఖీ (జానాశ్రయి), చేతోహితా (మందారమరందచంపూ), మదన (సులక్షణసారము). ఈ వృత్తము పాదమునకు 14 అక్షరములు ఉండే శక్వరి ఛందములో 2933వ వృత్తము.

లక్షణ లక్ష్యములు

ఈ వృత్తమునకు పింగళసూత్రము వసంతతిలకా త్భౌ జౌ గౌ అనగా వసంతతిలకమునకు గణములు త/భ/జ/జ/గగ (UUIUIIIUIIUIUU). పైన చెప్పిన కొన్ని పేరులు లక్ష్య పద్యములో ఉన్నాయి, ఆ పద్యము –

ఉద్ధర్షిణీ జనదృశాం స్తనభారగుర్వీ
నీలోత్పలద్యుతిమలిమ్లుచలోచనా చ
సింహోన్నతత్రికకటీ కుటిలాలకాంతా
కాంతా వసంతతిలకా నృపవల్లభా౽సౌ

(ఉత్సాహవంతులైన జనులచే చూడబడిన, గొప్ప స్తనములు గలిగిన, నల్ల కలువల కాంతిచే నిండిన కన్నులు గలిగిన, సింహమువంటి నడుము గలిగిన, కుటిల కుంతలములు గలిగిన కాంత, వసంతతిలకమైన ఆ మహారాణి.)

ఆదౌ ద్వే చతుర్థ చైవ చాఽష్టమేకాదశే గురూ
అంత్యోపాంత్యేచ శక్వర్యా వసంతతిలక యథా

అని నాట్యశాస్త్రములో ఈ వృత్తపు లక్షణములు చెప్పబడినవి. అనగా శక్వరిలోని ఈ వృత్తమునకు1,2,4,8,11,13,14 అక్షరములు గురువులు. నాట్యశాస్త్రములో త్రిక గణముల పేరులు చెప్పబడవు. ఏ అక్షరములు గురు లఘువులో అన్న విషయము మాత్రమే తెలుపబడుతుంది. నాట్యశాస్త్రమునందలి ఉదాహరణము –

చిత్రైర్వసంతకుసుమైః కృతకేశహస్తా
స్రగ్దామమాల్యరచనా సువిభూషితాంగీ
నానావతంసక విభూషిత కర్ణపాశా
సాక్షాద్వసంతతిలకేవ విభాతి నారీ

(చిత్రములైన ఆమని విరులతో తన కురులను నింపుకొన్నది. తన తనువును పూలదండలతో అలంకరించుకొన్నది. చెవులలో అందమైన కమ్మలను ధరించుకొన్నది. నిజముగా ఈ స్త్రీ వసంతతిలకములా ప్రకాశించుచున్నది.)

జానాశ్రయిలో వసంతతిలకపు సూత్రము – బాకిస్ (బ్ ఆ క్ ఇ స్; బ్ = UUI, ఆ = UII, క్ = IUI, ఇ = IUI, స్ = UU). రత్నమంజూషలో వసంతతిలకపు సూత్రము – మౌని(నీ)పే (మ ఔ న ఈ ప్ ఏ; మ = U, ఔ = UIU, న = I, ఈ = IIU, ప్ = IIU, ఏ = IUU).

యతి వివరములు

వసంతతిలకమునకు యతి ఉన్నదా లేదా? వసంతతిలకమునకు అందఱు లాక్షణికులు పాదాంతయతిని తప్ప విరామయతిని పాటించలేదు. కవులు కూడ పాటించలేదు. ఉదాహరణమునకు కవికులతిలకుని క్రింది పద్యము-

తత్ర స్వయంవరసమాహృతరాజలోకం
కన్యాలలామ కమనీయమజస్య లిప్సోః
భావావబోధకలుషా దయితేవ రాత్రౌ
నిద్రా చిరేణ నయనాభిముఖీ బభూవ – రఘువంశము 5.64

(మరునాడు జరుగబోతున్న స్వయంవరమునకు వచ్చిన రాజలోకమునకు కారణము ఉత్తమకన్యయైన ఇందుమతి అందమే. ఆమె తన్ను వరించునో వరించదో అనే తలపుతో అజమహారాజునకు రాత్రి చాల కాలము నిద్ర పట్టలేదు.)

ఇందులో అన్ని పాదములలో పదచ్ఛేదము ఒకే విధముగా లేదు. కాబట్టి ఒక ప్రత్యేకమైన విధములో యతి పాటించబడలేదు. మందారమరందచంపువులో వసంతతిలకపు లక్షణాలు ఈ విధముగా చెప్పబడినవి –

వసంతతిలకా ప్రోక్తా / తభజాజగగా యది
న వా పాదో౽పి విరతిః / సప్తసప్తాక్షరైర్మతా

ఇందులో పాదము ఏడు ఏడు అక్షరాలకు విఱుగుతుంది అని చెప్పబడినది. ఇది వికల్పమని వ్యాఖ్యానించబడినది. శ్రుతబోధలోని ఒక ప్రతిలో పాదము 8, 6 అక్షరాలుగా విఱుగుతుందని వ్రాయబడినది –

ఆద్యాం ద్వితీయమపిచేద్గురు తచ్చతుర్థం
తత్రాష్టమంచ దశమాంత్యముపాంత్యమంత్యమ్
అష్టాభిరిందువదనే విరతిశ్చ షడ్భిః
కాంతే వసంతతిలకం కిల తం వదంతి

కొన్ని ప్రతులలో మూడవపాదము కామాంకుశాం కుశితకామిమతం గజేంద్రే అని ఉన్నది. ఇక్కడ గజేంద్రే అంటే ఎనిమిదికి (దిగ్గజములు) సంకేతమా?

వసంతతిలకము ఇంద్రవజ్ర నుండి పుట్టినదా?

– నా ఉద్దేశములో వసంతతిలకమునకు యతి విఱుపు 8, 6 సరియైనదని భావన. అందులకు కారణములను ఇప్పుడు వివరిస్తాను. వసంతతిలకము ఏ విధముగా జనించినది అనే ప్రశ్నకు ముందు జవాబును వెదకుట మంచిది. ఇంద్రవజ్ర కూడ పురాతన ఛందస్సే. శ్లోకము తఱువాత ఇంద్రవజ్ర, ఉపేంద్రవజ్ర ఎక్కువగా వాడబడినవి. ఇంద్రవజ్రకు గురు లఘువులు – UUI UU – IIUI UU. ఇంద్రవజ్రలోని మొదటి గగమును UII గా చేసినప్పుడు మనకు దొరికే అమరిక – UUI UII – IIUI UU. దీని లయ, ఇంద్రవజ్రపు లయ ఒక్కటే. జయకీర్తి ఛందోనుశాసనములో ఈ అమరికతో ఉండే వృత్తమును శ్రుతి అని పిలిచెను. ఇప్పుడు ఈ అమరికకు భ-గణము తఱువాత ఒక లగమును (IU) కలిపితే మనకు వసంతతిలకపు అమరిక లభిస్తుంది.

UUI UU – IIUI UU ఇంద్రవజ్ర
UUI UII – IIUI UU శ్రుతి
UUI UII IU – IIUI UU వసంతతిలకము

ఇక్కడ ఒక విషయమును మనము మఱువరాదు. రెండువేల సంవత్సరాలకు ముందు శ్రుతి వృత్తము వాడుకలో లేదు. జయకీర్తి కాలము సుమారు క్రీ.శ. 1000 నాటిది. కాని క్రొత్త వృత్తముల జననమునకు కారణములు వాడుకలో ఉండే వృత్తములకు చేసే మార్పులు, కూర్పులు మాత్రమే. ఇంద్రవజ్రకు చేసిన ఒక మార్పు (UU => UII), అదనముగా ఒక కూడిక (IU) వసంతతిలకమునకు దారి తీసినది.

అమూల్యధన్ ముఖర్జీ తాను వ్రాసిన Sanskrit Prosody: Its evolution (సారస్వత్ లైబ్రరి, కలకత్తా) పుస్తకములో వసంతతిలకపు ఉత్పత్తిని గుఱించి ఇలా వివరించాడు – వసంతతిలకము త్రిష్టుప్పు ఛందములోని ఇంద్రవజ్రను internal compounding చేయడము వలన లభించినది. ఇది అందులోని నాలుగవ అక్షరము తఱువాత (అనగా UUIU తఱువాత) ఒక న-గణమును (tribrach) ఉంచుట వలన సిద్ధిస్తుంది, అనగా UUIU III UII UIUU మనకు దొఱుకుతుంది. ఇలా చేయడము ద్వారా స-గణము (anapest) పునరావృతము (IIU IIU) అవుతుంది. ఇట్టివి గ్రీకు ఛందస్సులో కనిపిస్తాయి. త్రిష్టుప్పు మూసతో ఏడవ అక్షరము పిదప ఒక భ-గణమును (dactyl) కలిపినట్లు కూడ దీనిని భావించ వీలగును. నేను చెప్పినట్లు వసంతతిలకపు జననము ఇంద్రవజ్ర వృత్తమునుండి అనియే మఱొక విధముగా ముఖర్జీ వివరించినాడు.

ఇంద్రవజ్రకు పాదమధ్యములో యతి లేదు. కాని ప్రతి పాదములో వరుసగా 5,4 – 5,4 మాత్రలు ఉన్నాయి. యతి అనే నియమము ఉంటే ఇట్టి విఱుపు సరిపోతుంది. కాబట్టి వసంతతిలకమునకు కూడ ఇట్టి విఱుపు సరియనియే నా భావన. ఏడక్షరాలకు పాదమును విఱిచినప్పుడు మాత్రాగణముల అమరిక సరిగా నుండదు. కాబట్టి నా ఉద్దేశములో వసంత తిలకమునకు అక్షరసామ్య యతి తొమ్మిదవ అక్షరముగా ఉండాలి, కాని తెలుగులో దీనిని ఎనిమిదవ అక్షరముగా నెన్నుకొన్నారు. నా ఈ ఊహను ఉదాహరణ రూపములో తెలుపుతాను-

ఇంద్రవజ్ర – త/త/జ/గగ UUI UU – IIUI UU 11 త్రిష్టుప్పు 357

దేవాధిదేవా – దినమెల్ల గొల్తున్
శ్రీవేంకటేశా – సిరియంచు దల్తున్
నావైపు చూపన్ – నగుమోము కాంతుల్
భావింతు నే నిన్ – భవసార మంచున్

ఈవేళ సొంపై – హృదయమ్ము పూచెన్
రావేల దేవా – రసగంగవోలెన్
నావైపు చూడా – నగుమోముతోడన్
జీవమ్ము నిండెన్ – జెలువమ్ము పండెన్

శ్రుతి – త/భ/స/య UUI UII – IIUI UU 12 జగతి 757

దేవాధిదేవుని – దినమెల్ల గొల్తున్
శ్రీవేంకటేశుని – సిరియంచు దల్తున్
నావైపు చూపుమ – నగుమోము కాంతుల్
భావింతు నే నిను – భవసార మంచున్

ఈవేళ సొంపుల – హృదయమ్ము పూచెన్
రావేల దేవర – రసగంగవోలెన్
నావైపు చూడవు – నగుమోముతోడన్
జీవమ్ము నిండెను – జెలువమ్ము పండెన్

వసంతతిలకము – త/భ/జ/జ/గగ UUI UII IU – IIUI UU 14 శక్వరి 2933

దేవాధిదేవుని మదిన్ – దినమెల్ల గొల్తున్
శ్రీవేంకటేశుని హృదిన్ – సిరియంచు దల్తున్
నావైపు చూపుమ హరీ – నగుమోము కాంతుల్
భావింతు నే నిను సదా – భవసార మంచున్

ఈవేళ సొంపుల వనిన్ – హృదయమ్ము పూచెన్
రావేల దేవర హరీ – రసగంగవోలెన్
నావైపు చూడవు గదా – నగుమోముతోడన్
జీవమ్ము నిండెను సదా – చెలువమ్ము పండెన్

వసంతతిలకములో కొన్ని ఉదాహరణములు

1) పతంజలి మహాభాష్యములో ఎన్నో వృత్తములకు మూసలు ఉన్నాయి. వసంతతిలకపు మూసను ఇక్కడ గమనించవచ్చును –

ఆత్మంభరిస్చరతి యూథమసేవమానః – పతంజలి మహాభాష్యము, 3-2-26

(సంఘమును గుఱించి చింతించక తన్ను గుఱించి తలచువాడు.)

2) ఋగ్వేదములోని మంత్ర తంత్ర విధానములు తెలుపబడిన ఋగ్విధానములో వసంతతిలకములు గలవు. కాని వీటిని శౌనకుడు వ్రాసినాడో లేక ఆ సారాంశములను తఱువాత మఱెవ్వరైనా వ్రాసినారో తెలియదు. వాటిలో ఒకటి –

ధ్యేయః సదా సవితృమండల మధ్యవర్తీ
నారాయణః సరసిజాసన సంనివిష్టః
కేయూరవాన్ మకరకుండలవాన్ కిరీటీ
హారీ హిరణ్మయవపుర్ధృత శంఖచక్రః – ఋగ్విధాన, 3-224.

(సూర్యమండలపు కేంద్రములో ఉండే నారాయణుని, పద్మాసనముపై అమరినవానిని, కేయూరములను, మకరకుండలములను, కిరీటమును ధరించిన వానిని, దండను దాల్చినవానిని, బంగారువన్నెల శరీరమువానిని, శంఖచక్రములను ధరించినవానిని ధ్యానించవలయును.)

3) రామాయణములో ఉత్తరకాండలో వసంతతిలకములు గలవు. కాని ఈ ఉత్తరకాండము వాల్మీకి రచించినదా, వేఱెవ్వరైనా వ్రాసినారా అన్నది ప్రశ్నయే! ఏది యేమైనా అందులోని ఒక వసంతతిలక వృత్తము –

ఏషామయా తవ నరాధిప రాక్షసాణా
ముత్పత్తిరద్య కథితా సకలా యథావత్
భూయోనిబోధ రఘుసత్తమ రావణస్య
జన్మప్రభావమతులం ససుతస్య సర్వమ్ – ఉత్తరకాండ, 8.28

(ఓ రఘూత్తమా, రాక్షసుల జననము, ఉత్పత్తి గుఱించి చెప్పుతాను. రావణుడు వాని కుమారులు వారి అతులితమైన శక్తిని నీవు అర్థము చేసికోవాలి.)

4) మహాభారతములో కూడ అక్కడక్కడ వసంతతిలకములో 12 పద్యములు కనిపిస్తాయి. వీటిని కూడ తఱువాత మఱెవ్వరైనా చేర్చినారా అనే విషయము తెలియదు. ఒక పద్యము అనుశాసనిక పర్వములో ఉన్నదని, అదే పద్యము స్వర్గారోహణ పర్వములో ఉన్నదని అంటారు. ఆ పద్యము –

యో గోషతం కనకశృంగమయం దదాతి
విప్రాయ వేదవిదుషే సుబహుశ్రుతాయ
పుణ్యంచ భారతకథాం సతతం శ్రుణోతి
తుల్యం ఫలం భవతి తస్య చ తస్య చై౽వ – మహాభారతము, స్వర్గా. 18-5-80

(బంగారు కొమ్ములతో ఉండే ఎన్నో ఆవులను వేదవేద్యులైన బ్రాహ్మణులకు దానము చేయగా లభించిన పుణ్యము ఈ భారతకథను వింటే లభిస్తుంది.)