పిఠాపురం – వెంకట్రావుల ప్రపంచ పర్యటన

తెలుగు సాహిత్యంతో పరిచయం ఉన్న పాత తరం వారిలో కొద్దిమందికైనా కురుమెళ్ళ వెంకట్రావుగారి పేరు తెలిసే ఉంటుంది. దేవులపల్లి కృష్ణశాస్త్రిగారి కవితాపరివారంలో ఆయనకి ఒక ముఖ్య అనుయాయుడిగా, బ్రహ్మసామాజికుడిగా ఈయన ప్రసిద్ధుడు. అంతకు మించి చాలా మందికి తెలియని విషయం – చలంగారి జీవితంలో, ఆదర్శ స్త్రీ అన్వేషణ అనే అధ్యాయంలో – ఓ రకమైన లాంగ్ సాగా – ప్రముఖ పాత్ర పోషించిన లీలగారికి చలం రచనలు పరిచయం చేసిన వారు ఈయనే. ఈయన లీలగారికి బాల్యమిత్రుడు. చలం రచనలు చదివి వినిపించి – ఇలాంటి రచనలు చేసే వ్యక్తి భూమ్మీద ఒకడు నిజంగా ఉంటాడా అన్న భావాలు ఆమెకి కలగడానికి దోహదపడినవారు. ఒక రకంగా చలం జీవితంలో ఈవిడ ప్రవేశించడానికి ఈయనే కారకులు.

సాహిత్య, విద్యా రంగాలలో పిఠాపురం రాజా (సూర్యారావు బహద్దూర్) గారి కృషి, వితరణ గురించి చాలా మంది వినే ఉండవచ్చు. సూర్యరాయాంధ్ర నిఘంటువు నిర్మాణంలో, మొట్టమొదటి తెలుగు టైపురైటర్‌ని కమిషన్ చేయించడంలో, కాకినాడలో వీరి నాన్నగారు (గంగాధర రామారావు బహద్దూర్) స్థాపించిన కళాశాలను అభివృద్ధి చేయడంలో ఈయన ప్రధానపాత్ర పోషించారు. (19వ శతాబ్దంలో ప్రచురింపబడిన అనేక అరుదైన ప్రతులతో సహా ఈ కాలేజీ లైబ్రరీలో ఎనభైవేలకి పైగా పుస్తకాలు ఉన్నాయనీ, నిర్వహణ చాలా బాగుంటుందనీ ఈ మధ్యనే చదివాను).

కురుమెళ్ళ వెంకట్రావుగారు 1930లో జరిపిన ప్రపంచయాత్ర గురించిన, మా మహారాజుతో దూరతీరాలు లేఖల పుస్తకాన్ని పరిచయం చేయడం ఈ వ్యాసం ఉద్దేశం.

తెలుగు సాహిత్యంలో ట్రావెలాగ్స్, లేఖాసాహిత్యం చాలానే ఉన్నా ఈ పుస్తకానికి కొంత ప్రత్యేకత ఉంది. అప్పుడప్పుడే మన తెలుగు సమాజంలో వేళ్ళూనుకుంటున్న ఇంగ్లీషు చదువులూ, పాశ్చాత్య సంస్కృతుల (సినిమాలు, అలవాట్లు, సౌకర్యాలు వగైరా) ప్రభావం ఉన్న విద్యావిధానంలో చదువుకున్న ఒక యువకుడు (బహుశా ఎగువ మధ్యతరగతికి చెందినవారు) కురుమెళ్ళ వెంకట్రావుగారు. ఈయనకి హఠాత్తుగా ప్రపంచం చుట్టే అవకాశం లభించడం, యాత్రలో జరిగిన అనుభవాలనన్నింటినీ ఆయన సరళమైన తెలుగులో పిఠాపురంలో ఉన్న తన మిత్రుడు పెమ్మరాజు వెంకట్రావుగారికి ఆయా దేశాల నుండే లేఖలుగా రాయడం – ఇవన్నీ చెప్పుకోదగ్గ విశేషాలు. పెమ్మరాజుగారు వాటినన్నింటినీ భద్రంగా దాచి పెట్టడం వలన మూడున్నర దశాబ్దాల తర్వాత ఆ లేఖలన్నింటినీ కురుమెళ్ళవారు పుస్తకంగా ప్రచురించారు.

పిఠాపురం మహారాజావారు తమ కుటుంబ సమేతంగా ప్రపంచయాత్రకి వెళుతూ, మహారాణి, యువరాజావార్లు సిఫారసు చేయడం వల్ల కురుమెళ్ళ వెంకట్రావుగారిని కూడా తమతో పాటు 1930 మే నుంచి నవంబరు దాకా ప్రపంచయాత్రకి తీసుకువెళ్ళారు. ఇంగ్లాండు, ఐర్లాండు, స్కాట్లాండు, అమెరికా ఇంకా యూరప్ లోని ఇతర ముఖ్య దేశాలనన్నింటినీ చూసి వచ్చారు. తను గమనించిన ఆనాటి సంగతులన్నీ కురుమెళ్ళ వెంకట్రావుగారు ఆసక్తికరంగా, కొండొకచో సాహితీ విలువలు కలిగిన వర్ణనలతో రికార్డు చేసి పెట్టారు. ఈ లేఖలు అందుకున్న మిత్రుడు పెమ్మరాజు వెంకట్రావుగారు ఈ పుస్తకం లోని ముందుమాటలో వ్రాసినట్లు, మనమూ ఇవి చదువుతూ ప్రపంచ ప్రదక్షిణ చేస్తున్నట్లు భావిస్తాము. ‘ఇవి కేవలం ఉబుసుపోకకు వ్రాసుకున్న లేఖలు కావు; సాహిత్యపు విలువలిందులో ఇమిడి ఉన్నాయనే అభిప్రాయంతోనే వీటిని భద్రంగా దాచి ఉంచి ఇచ్చాను,’ అన్న పెమ్మరాజుగారి పాత్ర కూడా ఈ పుస్తకం వెనక ఉంది.

ఈనాటి ఆధునిక (ప్రపంచంలోని అన్ని దేశాల విశేషాలూ ఒక్క క్లిక్‌తో మనముందు నిలబెట్టే సాంకేతికత ఉన్న) సమాజంలో పెరిగిన ఈ తరం తెలుగు వాళ్ళకి ఈ పుస్తకం చదవడం ఆసక్తికరంగా ఉంటుంది. వృత్తి రీత్యా ఎన్నో దేశాలు తిరుగుతూ ఎంతోకొంత ఎక్స్‌పోజర్ ఉన్న వాళ్ళు కూడా తెలుసుకోదగిన విషయాలూ ఉన్నట్టున్నాయి ఈ పుస్తకంలో. సరే, చారిత్రిక విలువ – ఆనాటి వ్యావహారికభాషాధోరణి, ప్రదేశ విశేషాలు వగైరా – ఎలానూ ఉంది.

తను చూసిన విశేషాలన్నింటినీ ఆసక్తికరంగా, కొంత చమత్కారంతో వర్ణిస్తారు కురుమెళ్ళవారు – ఆనాటి తెలుగు సమాజపు మధ్యతరగతి యువకుడికి కలిగిన అద్భుతాశ్చర్యభావాలను మేళవిస్తూ. తను 1930 మే 2న బొంబాయిలో, వైస్రాయ్ ఆఫ్ ఇండియా అనే స్టీమర్ ఎక్కి ప్రయాణం ప్రారంభించి, ప్రయాణంలోనే ఉత్తరాలు వ్రాయనారంభించారు. మొదటి ఉత్తరంలో – ఓడలో జీవితాన్నీ, అక్కడి వినోదాలూ కాలక్షేపాల గురించీ – వివరంగా చెప్పారు. పంతొమ్మిదివేల టన్నుల బరువు, ఎనిమిది అంతస్తులు, ఇంకా తను ఉంటున్న ఫస్ట్ క్లాస్ క్యాబిన్ లోని స్ప్రింగ్ మంచాలు, మెత్తని పరుపులు, తూలికలతో నింపిన తలదిండ్లు, రగ్గులు – ఆ సౌకర్యాలు, శుభ్రత, అందం, వైభవం ‘ఇంద్రుడి వైజయంతానికైనా’ ఉంటాయా అనిపించిందిట. తన సీ సిక్‌నెస్ గురించి వ్రాస్తూ మగవాళ్ళు వేవిళ్ళు పడటం లాగుందన్నారు. ఓడలో ఉండే లైఫ్ బోట్లూ, ఇన్ఫర్మేషన్ బ్యూరో, పోస్టాఫీసూ, రోజు రోజుకీ పశ్చిమానికి ప్రయాణిస్తూ ఉండటం వల్ల ఎంత టైమ్ మార్చుకోవాలో ఓడలో బోర్డు మీద నోటీసు పెట్టడం, ముఖ్య వార్తలన్నీ వైర్లెస్ ద్వారా తెలుసుకోవడం (ఉప్పు సత్యాగ్రహం వార్తలు రోజూ చూస్తూనే ఉన్నాం) – ఇలా అన్నీ వివరంగా వ్రాశారు.

సూయజ్ కెనాల్ని దాటుతున్నప్పుడు చిన్నప్పుడు బడిలో చదువుకున్న పాఠాలను స్నేహితుడికి గుర్తు చేస్తూ తను ఇప్పుడు చూస్తున్న దానిని వర్ణించారు. పక్కనే ఆఫ్రికా తీరంలో కనబడే పెద్ద మేడలు, ఇసక ఎడారులు, రోడ్డు మీద అక్కడక్కడా కనపడే మోటారు కార్లు, నీటి అలల తాకిడికి గట్లు కోసుకుపోతాయని ఓడలు వేగం తగ్గించుకోవడం, కాలువ పొడవు వంద మైళ్ళు అయినా కొన్ని చోట్ల వెడల్పు రెండు వందల అడుగులకి తక్కువగా ఉండటం (మన నిడదవోలు కాలువ అంత ఉంటుంది), వెడల్పు తక్కువ కావడం వల్ల పెద్ద నౌకలు ఎదురుపడితే పక్కనే కాలువతో కలుపుతూ తవ్విన ఉప్పునీటి సరస్సుల దగ్గర క్రాసింగ్ చెయ్యడం లాంటి వివరాలన్నీ ఎంతో ఆసక్తికరంగా పొందుపరిచారు.

ఓడలో డెక్ మీదకు వెళ్ళి చూసిన దృశ్యాలని – నల్లటి నీటి నుంచి లేచి తెల్లగా విరిగిపడే కెరటాల మీద సూర్యకిరణాలు పడినప్పుడు బంగారం పొంగినట్లుండడం, చుట్టూ ఆకాశం వంగిపోయి సముద్రంలో దూరంగా కలిసిపోవడం, విశాలమైన సముద్రం మీద బ్రహ్మాండమైన వెండి కప్పు బోర్లించినట్లుండడం, రాత్రుళ్ళు చంద్రకిరణాలు పడినచోట నీటిలోని వెలుతురు బాట, సముద్రాన్ని చీల్చుకుని వేగంగా పోతున్న స్టీమరు నీటి మధ్యలో తెల్లని రోడ్డు వేస్తున్నట్లుండటం – లాంటి వాక్యాలతో వర్ణించారు.

బొంబాయి నుంచి పది రోజులకి పైగా ప్రయాణించి మార్సేల్సు చేరి అక్కడ నుంచి ‘ఫ్రాన్స్ దేశానికి అడ్డంబడి’ ఇంగ్లాండుని చేరి లండన్లో సెవాయ్ హోటల్లో బస చేశారట. ఇది కోటీశ్వరులైన అరిస్టోక్రాట్స్, భారతదేశంలో ఉన్న చిన్న స్వతంత్ర రాజ్యాల మహారాజులలాంటి వారు మాత్రమే బస చేయగల ఖరీదైన విడిదిట. ఆ వైభవానికి మరీ ‘అదిరిపడిపోకుండా’ లండన్ బొటానికల్ గార్డెన్స్‌లో తను చూసిన గులాబీల సౌందర్యం, ఆక్స్‌ఫర్డ్ కాలేజీలో రవీంద్రనాథ్ ఠాగూర్ గారి లెక్చర్ వినడం, ఆండ్రూస్ ఇంకా సర్ రాధాకృష్ణన్ గార్ల దర్శనం చేయడం లాంటి విశేషాలు వ్రాశారు.

కొన్నాళ్ళు సెవాయ్ హోటల్లో ఉన్నాక లండన్‌కి పదిహేను మైళ్ళ దూరంలో ఉన్న మోర్డన్ అనే ఊళ్ళో ప్రత్యేకంగా ఒక బంగళా అద్డెకి తీసుకున్నారట పిఠాపురం రాజావారు. చెల్డెన్‌హామ్ లోని వింటర్ గార్డెన్స్‌లో జరిగిన ఒక పోటీలో (ప్రపంచంలో ఉన్న స్మూత్ ఫాక్స్ టెరియర్ అనే జాతి కుక్కల్లో మేలిమి కుక్కని నిర్ణయించడానికి జరిగిందట ఈ పోటీ!) పిఠాపురం మహారాజా వారి కుక్కకి ప్రపంచ ప్రధమ బహుమతి – బంగారు కప్పు లభించిందట! అక్కడ ఉన్నప్పుడే బ్రిటీష్ చక్రవర్తి కొందరు అతిథులను పిలిచి వాళ్ళకి దర్శనం ఇచ్చాట్ట. దీని పేరు కింగ్స్ లెవీ. మహారాజావారు, యువరాజావారు వెళ్ళారు. కురుమెళ్ళ వెంకట్రావుగారు కూడా వెళ్ళారు – కాని గేటుదాకా మాత్రమే!

ఇలా స్వాతంత్ర్యానికి పూర్వం మన దేశంలో ఉన్న బుల్లి రాజుల వైభవం, వారి సంగతులూ పరోక్షంగా కొంత తెలుసుకోవచ్చు ఈ పుస్తకం వల్ల.

లండన్ నగరాన్ని గురించి వ్రాస్తూ – ఒక దరీదాపూ లేని మేడల సముద్రం లాగా ఉండడం, సిటీలో పొగచూరి పాతబడినట్లున్న మేడలూ గోడలూ, ప్రతి పనీ తొందరగా జరుగుతున్నట్లుండడం, నడిచేవాళ్ళు సావకాశంగా నెమ్మదిగా పదిలంగా నడవకుండా అవతల ఏదో మించిపోతున్నట్లు పరుగులెత్తడం – లాంటి వర్ణనలు చేశారు. అయితే ఒక్కటి మాత్రం ఉందిట; ఎవరైనా మాట్లాడిస్తే మాత్రం ఎంతో సొగసుగా, మర్యాదగా, ఆదరంగా మాట్లాడతారుట అందరూ.

మాడమ్ టుస్సాడ్స్ ఎగ్జిబిషన్‌లో ‘ప్రిన్సెస్ ఇన్ ద డార్క్ ఛాంబర్’ టాబ్లోని చూసినప్పుడు, తాము థర్డ్ ఫారమ్‌లో హిస్టరీ పుస్తకంలో చదువుకున్నవిషయాలు గుర్తొచ్చి కలిగిన దుఃఖం, జీవం ఉట్టిపడే అనేక మైనపు బొమ్మలని చూసినప్పుడు కలిగిన విభ్రమం గురించి ఎంతో హృద్యంగా వ్రాశారు. బ్రిటీష్ మ్యూజియంలోకి ప్రవేశించడం తోనే ఆయన కంటబడినవి మన గుంటూరు జిల్లాలోని అమరావతి నుంచి తెచ్చిన అపురూప పాలరాతి శిల్పాలు. వీటిని చూసి ‘కొంచెం గర్వపడ్డాను. కాని అమూల్యమైన వీటిని మన దేశం ఎప్పటికైనా వెనక్కి రప్పించుకుంటుందా?’ అని వేదన పడ్డారు.

టవర్ ఆఫ్ లండన్‌ని చూస్తూ – ఎందరో రాజుల్ని, వారి అనుయాయుల్నీ చంపేసిన పాత చరిత్ర జ్ఞాపకాల్లో పడి మహారాజావారి పార్టీ నుంచి కురుమెళ్ళవారు తప్పిపోయారట. జనం రద్దీ వల్ల వాళ్ళని కలుసుకోలేకపోయారు. తన దగ్గర కొంచెం డబ్బు ఉండటం వలన ఓ పోలీస్ కానిస్టేబుల్ సహాయంతో దగ్గరలో ఉన్న అండర్ గ్రౌండ్ ట్రైన్ స్టేషన్‌కి వెళ్ళడమూ, ఆ స్టేషన్ లో ఉన్న విశేషాలు, దాని ‘శృంగారము’ అంతా వర్ణించారు. కానిస్టేబుల్ గురించి చెప్తూ, ‘వీళ్ళు మనవాళ్ళలాగా కాదులే, ఎంతో మర్యాదగా మాట్లాడమే కాక చాలా సహాయకారులుగా కూడా ఉంటారు,’ అని వ్రాసుకొచ్చారు – చదువుతున్న వాళ్ళకి ‘కన్యాశుల్కం’ గుర్తొచ్చేలా… లండన్ భూగర్భంలో వల లాగా ఈ ట్యూబ్ రైళ్ళు అల్లుకుపోవడమూ, రైలు కమ్మీలకే కరెంట్ ఉండటమూ, రైలు పెట్టెల తలుపులు వాటంతట అవే తెరుచుకుని మూసుకుపోవడమూ వగైరాలన్నీ సంభ్రమాశ్చర్యాలతో వివరించారు.

పిఠాపురం రాజావారు తన మిత్రుడైన ఒక పార్లమెంట్ మెంబర్‌కి ఏదో కబురు పంపవలసిన అవసరం వచ్చి కురుమెళ్ళగారిని ఆయన దగ్గరకి పంపారట. అప్పుడా పార్లమెంట్ మెంబరు కురుమెళ్ళగారికి హౌస్ ఆఫ్ కామన్స్‌నూ, లార్డ్స్‌నూ స్వయంగా చూపించారట. (అప్పుడు సమావేశాలు జరగడం లేదు.) ‘ఏమండీ, ఈ సీట్లు చాలా పాతబడి మాసిపోయినట్లు, సావకాశంగా కూర్చోవడానికి వీలు లేనట్లు ఉన్నాయే! కొత్తవి చేయించరా?’ అని అడిగితే ‘ఏవో చిన్న చిన్న రిపేర్లు చేయిస్తాం కాని మేం పూర్వ సంప్రదాయాలని పాటించే వాళ్ళమని తెలియదా!?’ అన్నాట్టాయన. మూఢాచారాలలో, సంప్రదాయాలను పట్టుకుని వ్రేళ్ళాడటంలో వీళ్ళూ మనకి దగ్గర వాళ్ళే అంటూ వ్యాఖ్యానించారు కురుమెళ్ళవారు.

లండన్ షాపుల్లో అసలు సరుకు కన్నా వెలుపలి ప్యాకేజింగ్ ఎక్కువ ఆకర్షణీయంగా ఉండటం, డిస్కౌంట్ బేరాలు, టిప్స్ (సంభావన అన్న పదం వాడారిక్కడ) కోసం వంగి వంగి సలాములు కొట్టడం ఇవన్నీ చాలా వివరంగా తమ లేఖల్లో వారు వ్రాశారు.

రాచరికపు మనుషులతో వెళ్ళినా కొద్దో గొప్పో కురుమెళ్ళ వారికున్న సామాజిక పరిశీలన కూడా అక్కడక్కడా ఈ లేఖల్లో కనిపిస్తుంది. లండన్‌లో సాధారణ జనజీవనం ఎలా ఉంటుందో చూద్దామని అక్కడ రాజావారు ఏర్పాటు చేసుకున్న మోటారు కారు డ్రైవరు ఇంటికి వెళ్ళి ఆ కుటుంబ వాతావరణం గురించి వ్రాశారు. నెలకి పది పౌనులు – అంటే ఆనాటి భారతీయ కరెన్సీలో నూటయాభై రూపాయలు – తెచ్చుకునే వాడు కూడా లండన్లో ఎలా దారిద్ర్యం అనుభవించాలో – అక్కడున్న బీదరికం, చాలీచాలకపోవడం, పేద ప్రజల ఇళ్ళూ ఒళ్ళూ అపరిశుభ్రంగా ఉండటం మొదలైనవన్నీ వ్రాశారు.

ఈ లేఖలలో గాంధీగారి ప్రభావం, 1930ల లోని స్వాతంత్ర్యోద్యమపు ప్రస్తావనలు కూడా కనిపిస్తాయి. ఎడిన్బరోకి దగ్గరగా ఉన్న గ్లాస్గో పట్టణానికి మహారాజావారు వెళుతున్నా- ‘గ్లాస్గో బట్టలని బహిష్కరించమని గాంధీగారు చెబుతున్నప్పుడు ఆ ఊరు మనం వెళ్ళడం భావ్యం కాదని మానేశా’రట కురుమెళ్ళవారు! అలాగే వాళ్ళు జాతీయ జెండాకి ఇచ్చే గౌరవాన్ని చూసి ‘మనకీ ఒక జాతీయ పతాకం ఉండకూడదా, మహాత్ముడి కాంగ్రెస్ జెండా మన జాతీయజెండాగా ఎప్పటికైనా మారుతుందా’ అన్న భావం కలిగిందట. ఎడిన్బరోని దర్శిస్తూ బారిష్టర్ పార్వతీశం రాసిన మొక్కపాటి వారినీ, ఇంకా పిఠాపురంలో ఉన్న ఎవరో ఒక ‘పప్పు వారినీ’ గుర్తుచేసుకున్నారు – వారిద్దరూ ఇక్కడే చదువుకున్నారు కదా! అని రాస్తూ…

ప్రముఖ వ్యక్తులు తనకి తారసపడిన సందర్భాల గురించి కూడా వ్రాశారు. లండన్‌లో ఉంటున్న బారిష్టర్ నరసింహంగారు వాళ్ళింటికి పిల్చి పీట వేసి కూర్చోపెట్టి ఉసిరి ఆవకాయతో అన్నం వడ్డించడం, రైట్ ఆనరబుల్ శ్రీనివాసశాస్త్రి కనపడితే ఆటోగ్రాఫ్ తీసుకోవడం, తాము ఇంగ్లండ్ నుంచి న్యూయార్క్‌కి వెళ్ళే ఓడ ప్రయాణీకుల లిస్ట్‌లో హెన్రీ ఫోర్డ్ పేరు చూసి కుతూహలపడడం లాంటివి అందులో ఉన్నాయి. (ఓడలో అందరితోనూ హెన్రీ ఫోర్డ్ కలివిడి గానే తిరిగాడట)

అమితాశ్చర్యం కొలిపే ఇంకో విషయం ఏమిటంటే పిఠాపురం రాజావారు వారి పరివారంతో కాలిఫోర్నియాలో దిగ్గానే ఒక స్వామీజీ, వారి భక్తులు వీరికి స్వాగతం పల్కడం! (‘మన తోటపల్లి శాంతి ఆశ్రమం ఓంకార స్వాములవారే!’) దీనివల్ల మన లోకల్ స్వామీజీలు అప్పటికే విదేశీ భక్తులని సంపాదించుకోవడమే కాకుండా, అమెరికా పర్యటనలు చేయడం కూడా ప్రారంభమైందని తెలుస్తుంది, 1930 ల్లోనే! స్వామీజీ, ఆయన శిష్యులు, శిష్యురాళ్ళు కాలిఫోర్నియాలో ఉన్నన్ని రోజులూ మహారాజావారిని విడవకుండా ఉండటం, ప్యాలస్ లని తలదన్నే ఒక ఇంట్లో (బెవర్లీ హిల్స్ లోని ఒక భక్తురాలి ఇల్లట) ఊదువత్తుల మధ్యలో సిల్కు దిండుల మీద ఆశీనులై ఉన్న ఈ స్వాముల వారిని అక్కడి వాళ్ళంతా ఒక దేవుడిని చూసినట్లు చూడటం, ఆ భక్తురాలి ఇంట్లో పని చేసే ఒక నల్ల అమ్మాయి చేత స్వామీజీ హరేరామ హరేకృష్ణ భజన పలికించడం, ‘కృష్ణ’ అనడానికి ఆ అమ్మాయి సతమతమైపోవడం లాంటి విషయాలని ఆసక్తికరంగా వ్రాశారు.

న్యూయార్క్‌లో వీళ్ళు ఉన్న హోటల్లో క్లర్క్‌గా పనిచేసే అమ్మాయి కురుమెళ్ళవారికి ఒక వీడ్కోలు బహుమతి ఇచ్చిందిట. అది ఒక ఉప్పు పొట్లం. ‘ఇండియాలో మీరు ఇప్పుడు ఉప్పు కోసమే కదా పోరాటం చేస్తున్నారు! మీ దేశంలో ఉప్పు కరువు కదా, అందుకే ఇచ్చా’నందట ఆ అమ్మాయి. ఈ ఉద్యమం వెనక ఉన్న పన్నుల వ్యవహారాన్నంతా వివరించి, ఉప్పు సత్యాగ్రహం గురించి ఆమెలో ఉన్న తప్పు అభిప్రాయాలని కొంతవరకూ తగ్గించగలిగారట కురుమెళ్ళవారు.

న్యూయార్క్ నగరాన్ని గురించి వర్ణిస్తూ: ‘ఒక తుఫాను లాంటిది, ఉరుముతుంది, మెరుస్తుంది, హింస పెడుతుంది. చూడటానికి కళ్ళు నెప్పెడతాయి. అయినా చూడకుండా ఉండలేం. అసాధ్యం,’ అని కురుమెళ్ళ వారు వ్రాసిందాన్ని మెచ్చుకోకుండా ఉండలేం. రోడ్లు, బిల్డింగులు, 70 లక్షల జనాభాతో ఇసుక వేస్తే రాలకుండా నిరంతరం రద్దీగా ఉన్న ఆ నగరం ఒక మహా అరణ్యం లాగా కనిపించిందట. అంతా అయోమయం, చెవులు బద్దలయ్యే గోల. ఎలక్ట్రిక్టక్ లిఫ్ట్ లను, ఎస్కలేటర్లని చూసి అమితాశ్చర్యపడ్డారట. అమెరికన్ల జీవితాల్ని చూసి వీళ్ళ జీవితాల్లో స్పీడ్ తప్ప స్థిమితత్వం లేదనీ, అమెరికా వెళ్ళి ఏం చూశావు అని అడిగితే తక్షణం వచ్చే జవాబు – అడ్వర్టైజ్మెంట్లు అనీ – కళ్ళు తెరిచినా మూసినా, ప్రతి పత్రికలోనూ మూడు వంతుల పైగా, నివసించే గదిలో వస్తువుల పైనా, గోడల మీదా, రోడ్ల మీదా, స్తంభాల మీదా, బస్సుల్లో, రైళ్ళల్లో అవి లేని స్థలం ఒక్క అంగుళం కూడా ఉండదనీ; పగలు రంగురంగుల అడ్వర్టైజ్మెంట్లు ‘కళ్ళకి గుచ్చుకుంటాయ’నీ వింతపడుతూ వ్రాశారు.

నయాగరా జలపాతం పైన ఇనుముతో కట్టిన ఒక అరప (మంచె) మీద నిలబడి చూసినప్పటి అనుభూతిని, సముద్రాన్ని తలపించే మిషిగాన్ సరస్సుకి పైగట్టు మీద ఇంకో సముద్రంలా కనిపించే కార్ల సముదాయాన్ని చూసినప్పుడు కలిగిన విభ్రమాన్ని వర్ణించారు. చికాగో నుంచి శాన్ ఫ్రాన్సిస్కోకి రైల్లో మూడు రోజులు, మూడు రాత్రుళ్ళు ‘ఏకటాకీన’ చేసిన ప్రయాణాన్ని – రైల్లో రాత్రి పక్కకోసం వేసిన చక్కటి పరుపులన్నీ తెల్లారి కాలకృత్యాలు తీర్చుకునే సమయంలో మాయమైపోయి మెత్తని సోఫాలు ప్రత్యక్షమవడం లాంటి వాటిని – ఉత్సాహంగా వర్ణించారు. అలాగే ఇంకొక వింత ఏమిటంటే శాన్ ఫ్రాన్సిస్కో చేరే ముందు ఓక్‌లాండ్‌లో రైలు మార్గం అంతమైపోవడం వల్ల తాము ప్రయాణం చేస్తున్న రైలు ఆ పళంగా ఒక స్టీమరు మీదకు ఎక్కిపోవడం, ఓక్‌లాండ్‌కీ శాన్ ఫ్రాన్సిస్కోకి మధ్య ఉన్న గల్ఫ్ దాటి అవతల గట్టుకు చేరగానే మళ్ళీ స్టీమర్ లోంచి రైలు బండిని భూమి మీదకి లాగించెయ్యడం – ఇదంతా ప్రయాణీకులకి ఏ మాత్రమూ కుదుపూ శ్రమా లేకుండా జరగడమూ – అమిత అబ్బురంగా రాసుకొచ్చారు. డెన్మార్క్ నుంచి స్టాక్‌హోంకి పోయేటప్పుడు కూడా మళ్ళీ ఇలాగే జరిగిందట.

మహాసముద్ర గర్భాలలో, ధ్రువప్రాంతాలలో కూడా రైలు మార్గాలు వేసుకోగలిగే పరిజ్ఞానం ఉన్న ఈ కాలంలో ఇలాంటి అనుభవం ఎక్కడైనా దొరుకుతుందేమో తెలియదు.

న్యూయార్క్‌కీ, శాన్ ఫ్రాన్సిస్కోకీ హస్తిమశకాంతరమనీ, అక్కడక్కడా కొంచెం పెద్ద భవనాలు కనపడుతున్నా న్యూయార్క్‌లో మాదిరి ‘స్కైస్క్రేపర్లు గానీ, వెర్రిజనం గానీ’ శాన్ ఫ్రాన్సిస్కోలో కనపడలేదని రాసుకొచ్చారు కురిమెళ్ళవారు. ఇంగ్లీషు సినిమాల గురించి, హాలీవుడ్ గురించి, కురుమెళ్ళ వారికీ, లేఖలు అందుకున్న పెమ్మరాజుగారికీ చాలా అసక్తీ, పరిజ్ఞానం ఉన్నాయని తెలుస్తుంది. తను కాలిఫోర్నియాలో ఉండగా నార్మాషేరర్ ప్రసవించడమూ, మాన్ ఆఫ్ తౌజండ్ ఫేసెస్ అన్న పేరున్న లోన్ షేనీ (Lon Chaney) మరణించడమూ, అతని అంతిమ యాత్రకు కలలో కూడా ఊహించనంత పెద్ద ఊరేగింపు జరగడమూ, శవం మీద కప్పిన పూలచక్రాలు మోయడానికి పది లారీలు, వెనక మూడు వరసలలో అభిమానుల మోటారు కార్ల బారులు కొన్ని మైళ్ళ పొడవున నడవడమూ, ఏ మహారాజుకీ, ఏ చక్రవర్తికీ జరగని గౌరవం ఒక సినిమా స్టార్ పొందడమూ – మొదలైన విషయాలూ, ఇంకా అక్కడి సినిమా రంగపు విశేషాలూ వివరంగా, ఆసక్తికరంగా వర్ణించారు. మిత్రులిద్దరికీ సినిమా పిచ్చి తగుమాత్రం కంటే ఎక్కువే ఉందని తెలుస్తుంది దీనివల్ల.

క్రిస్టీ స్టుడియోలో తిరుగుతూ, మేకప్‌లో లేకపోయినా ముఖంలోని ఫీచర్స్ చూసి ఒక వ్యక్తిని ‘హెరాల్డ్ లాయిడ్’ అని గుర్తుపట్టి అతనితో మాట్లాడారట. ఆయన, నా పిక్చర్స్ ఏం చూశావు? అని అడిగితే తను చూసిన ఆయన సినిమాలు ఏకరువు పెట్టారట. చార్లీ చాప్లిన్ పిఠాపురం రాజావారితో మాట్లాడేటప్పుడు జోక్స్ విసరడం, విరగబడి నవ్వడం, వాళ్ళిద్దరూ కలిసి ఫోటో తీసుకోవడం లాంటి విషయాలని కూడా ఆయన తన లేఖల్లో వ్రాశారు. అలానే యూనివర్సల్ స్టుడియోలో ఒక కారు, ఫైర్ ఇంజన్ ఢీకొని ఒక బహుళ అంతస్తు భవనం కూలిపోయే సీన్ షూటింగ్‌ని నిబిడాశ్చర్యంతో రాసుకొచ్చారు. ఆ రోజుల్లోనే హాలీవుడ్‌లో ఇండియన్స్ కూడా కనిపించారట. ఒకాయన సినేరియో రైటర్ననీ, ఇంకొకాయన టెక్నీషియన్ననీ చెప్పుకున్నారట.

ఇక్కడ ఇంకో చిన్న విశేషం ఉంది. బొంబాయిలో ఓడ ఎక్కడానికి ముందే కురుమెళ్ళవారు పెమ్మరాజువారికి ఒక ఉత్తరం రాస్తూ, ఊహించని విధంగా ప్రపంచపర్యటనకి మహారాజువారి పార్టీతో కలిసి తను వెళుతున్నాననీ, పాస్పోర్ట్, వీసాల కోసం హడావుడిగా వెళ్ళిపోయొచ్చేయాల్సిందనీ, స్నేహితులెవరికీ చెప్పకుండా వచ్చేసినందుకు క్షమించమనీ వ్రాశారు. లండన్ హోటల్లో దిగీదిగిన వెంటనే వ్రాసిన ఉత్తరంలో తన అడ్రస్‌ (కేరాఫ్ థామస్ కుక్ అండ్ సన్స్ వారిది) పెమ్మరాజు వారికి ఇచ్చారు. దాని వల్ల పిఠాపురం నుంచి పెమ్మరాజుగారు రాసిన ఉత్తరాలు కురుమెళ్ళవారు ఏ దేశంలో ఉన్నా (ప్రపంచ పర్యటన చేస్తుండగానే) అందుకోవడానికి వీలు కలిగింది. అంటే ఇ-మెయిల్ లాంటిది కాకపోయినా ఒక మాదిరి ‘ఇంటరాక్టివ్ మెయిల్’ నడిచిందన్నమాట మిత్రుల మధ్య ఈ ఆరు నెలల కాలంలో.

లండన్‌కి రెండు వందల మైళ్ళ దూరం లోని లీడ్సు అనే పట్టణంలో ఉన్న పెమ్మరాజు వెంకట్రావుగారి ‘కలం స్నేహితురాలిని’ కురుమెళ్ళవారు కలుసుకోవడం, ఆమెతో టీ త్రాగిన కొంచెం సేపట్లోనే ఆమె పెమ్మరాజువారి గురించి ‘ఓ యాభై ప్రశ్నలు’ వేయడం – వీటి గురించి స్నేహితుడికి వ్రాశారు. అలానే కురుమెళ్ళవారు హాలీవుడ్ వెళ్ళబోతున్నారని తెలిసి పెమ్మరాజుగారు తన అభిమాన హాలివుడ్ తారలు మారీ పిక్‌ఫర్డ్, లారెటా యంగ్ లని తప్పక చూడమని రాశారట. ప్రపంచయాత్ర చేస్తున్న సమయంలోనే మిత్రులిద్దరూ కమ్యూనికేట్ చేసుకోగలగడం వల్ల ఇవి సాధ్యపడ్డాయి.

అటు అమెరికాలో లాగా బ్రహ్మాండమైన భవనాలు, ఇటు ఇంగ్లండ్‌లో లాగా చక్కని అందమైన బంగళాలూ లేకుండా ఎక్కడ చూసినా ఇళ్ళన్నీ పెద్ద పెద్ద గోడౌన్ల లాగా ఉన్నాయని జర్మనీ గురించి వ్రాశారు. మొదటి ప్రపంచ యుద్ధంలో (అప్పటికది ఇంకా ‘పెద్దయుద్ధ’మే వ్యావహారికంలో) మద్రాసు రేవు గుండా ప్రవేశించి హైకోర్టు మీదకి గుండు పేల్చిన ఎమ్డన్ సబ్‌మెరైన్ ని తయారు చేసిన జర్మనీని గురించి ముందు ఎంతో గొప్పగా ఊహించుకున్నా, చూసిన తర్వాత అంత మంచి అభిప్రాయం కలగలేదట. అలానే బెర్లిన్ లోని ఒక ఇండియన్ రెస్టారెంటులో కొంతమంది భారతీయ విద్యార్థుల అసభ్య ప్రవర్తన, వియన్నాలో, ప్యారిస్‌లో వ్యభిచారుల విచ్చలవిడితనాన్ని గురించి వ్రాసి బాధపడ్డారు.

తను చూసిన వాటిని మిత్రునితో పంచుకోవాలన్న ఉబలాటం, కొన్ని సంగతులు వ్రాస్తున్నప్పుడు తాము చిన్నప్పుడు స్కూల్లో చదువుకున్న వాటితో కలుపుకుని గుర్తు చేసుకోవడం, కృష్ణశాస్త్రి కవిత్వపు ప్రభావంతో వచ్చిన భావుకత కూడా ఈ లేఖల్లో అక్కడక్కడా కనిపిస్తాయి.

స్విట్జర్లాండులో బంగారు జలతారు తలపాగాలూ వెండి టోపీలు ధరించిన కొండలనీ, ఆకాశాన్నంటే పైన్ వృక్షాల మహారణ్యాలనీ చూసి – ఆకులో ఆకునై పువ్వులో పువ్వునై అన్న వాళ్ళ మాష్టారి (దేవులపల్లి) గీతాన్ని గుర్తు చేసుకున్నారు. పెద్దయుద్ధంలో తటస్థంగా ఉండిపోయి ఒక్క ఆకైనా రాలకుండా తన సౌందర్యమంతా తనే ఉంచేసుకున్న స్విట్జర్లాండ్ గురించీ, జెనీవాలోని లీగ్ ఆఫ్ నేషన్స్ కార్యాలయ భవనాన్ని దర్శించడాన్ని గురించీ వ్రాసుకున్నారు.

‘ఇటలీలో ఎక్కడికైనా వెళ్ళు, ముస్సోలినీ అనే నియంత ఫోటో లేని ఇల్లు గాని, హోటలు గాని, గది గాని లేదు. అయితే ఆయన పేరుని బయటికి ఎవరూ ఉచ్చరించకూడదట!’ అని వ్రాశారు ఇటలీ గురించి చెప్తూ. వాటికన్‌లో పోప్ నివాసం చూసేటప్పుడు – పోప్ వద్ద రెండు పెద్ద తాళంచేతులు ఉంటాయనీ, ఒకటి స్వర్గానికీ రెండోది నరకానికీ అని వాటిని చూపించి చక్రవర్తులతో సహా అందరినీ భయపెట్టేవాడనీ – పిఠాపురంలోని వాళ్ళ హిస్టరీ మాష్టారు చిన్నప్పుడు బడిలో చెప్పడం గుర్తుకు వచ్చిందట.

ఈయన రోమ్‌లో ఉన్నప్పుడే అక్కడ ఇంటర్నేషనల్ అగ్రికల్చర్ కాన్ఫరెన్స్ జరిగింది. దానికి ప్రపంచ రాజ్యాలన్నింటినించీ ప్రతినిధులు వచ్చారనీ, భారతదేశం నుంచి విజయరాఘవాచారి అనే ఆయన వచ్చారనీ, ఆ సందర్భంగా జరిగిన విందుకి విచ్చేసిన అతిథులని ముస్సోలినీయే స్వయంగా రిసీవ్ చేసుకున్నాడనీ – కనీసం ఓ వెయ్యిమందితోనేనా కరచాలనం చేయడం చూశానని వ్రాశారు.

ఫ్రాన్స్‌లో షాంపేన్ గురించీ, ఐఫిల్ టవర్ ఎక్కినప్పుడు కలిగిన అనుభూతుల గురించీ, ఫాలీస్ బెర్ జేర్ ప్రదర్శనశాలలో బాలే డాన్స్, స్టేజి మీదే సరోవరాలు, అలలు, తుఫానులు సృష్టించబడటం వల్ల కలిగిన సంభ్రమాన్ని వర్ణించారు.

పువ్వుల ప్రదర్శనలు, ఆహారపుటలవాట్లు, వస్త్రధారణ, ఫ్యాషన్లు, పుస్తక భాండాగారాలు, పొలాలూ గొర్రెలకాపరులతో కూడిన జానపద జీవితం, జేబులో పెట్టుకునేంత చిన్నవీ, పెద్ద గాడిదలంత పెద్దవీ అయిన కుక్కలు పాల్గొన్న డాగ్ షోలు, ఎండ నెత్తి మీదకి రాకుండా సూర్యుడు ఒక ప్రక్కగా ఉదయించి ఇంకో ప్రక్కగా అస్తమించేయడం లాంటి వాతావరణపు విచిత్రాలు, టాక్సీ డ్రైవర్లగా పనిచేసే ఆడవాళ్ళు, అంతర్జాతీయ పౌల్ట్రీ కాంగ్రెస్ అనే బ్రహ్మాండమైన కోళ్ళ షోలు, పిచ్చిగా జూదం ఆడే క్యాసినోలు, క్యాబరేలు – ఇలా తను చూసిన ప్రతి విశేషాన్నీ – కొన్నింటిని క్లుప్తంగా కొన్నింటిని వివరంగా- మిత్రుడికి తెలియచేశారు.

ఆఖరి ఉత్తరంలో విదేశీయుల నించి నేర్చుకోదగినవి చాలానే ఉన్నా (కాలం వృథా పుచ్చక ఎవరి పనులు వాళ్ళు చేసుకోవడం, నిజాయితీ, స్త్రీలు మన దేశంలో లాగ బానిసల్లా దుర్భరమైన జీవితం గడపక కొంతవరకూ మెరుగుగా ఉండడం మొదలైనవి) మన సంప్రదాయాలు, సంస్కృతులు, సంస్కారాలు, అక్కడి వాటికన్నా ఉత్తమమైనవనే నమ్మకం కలుగుతోందని రాశారు. విదేశాలలో అక్షరాస్యుల సంఖ్య ఎక్కువగానే ఉన్నా ‘అక్కడ ఉన్న ఒక మధ్య తరగతి సామాన్యుడిని మన దేశంలో ఉన్న వాడితో పోలిస్తే మనవాడే మెరుగనిపిస్తాడు చాలా రకాలుగా’ అని నిదానించారు. ‘ఎంత సంపద ఉన్నప్పటికీ కుటుంబంలోను, సంసార జీవితంలోను మనవాళ్ళ కంటే వాళ్ళు ఎక్కువ సుఖం అనుభవిస్తున్నారనే నమ్మకం కలగదు’ అని ముక్తాయించారు. రకరకాల యాత్రాస్థలాలు పైపైన చూసేసి సంగతులు ఏకరువు పెట్టేయకుండా, కొంత లోతైన పరిశీలనా శక్తితో అవగాహనతో వ్రాసిన ఉత్తరాలివి అని అనిపిస్తుంది – ఇలాంటి వ్యాఖ్యలు చూస్తే.

మనకి స్వరాజ్యం వస్తే మనం కూడా సైన్సెస్ లో కృషి చేసి, ఫ్యాక్టరీలు కట్టుకుని – మాంచెస్టర్ నుంచి గుడ్డలు, జర్మనీ నుంచి లోహాలు, చైనా నుంచి సిల్కులు దిగుమతి చేసుకోనవసరం లేకుండా – సకల సంపదలతో తులతూగుతాం అన్న ఆశాభావాన్ని చివరి లేఖలో వెలిబుచ్చారు. ఇంకో వారంలో బయల్దేరుతున్నానని రాస్తూ, జగతి యందు కలదె నాదు జన్మభూమి వంటిది – అన్న పాటని గుర్తు చేసుకుని – మళ్ళీ మన జన్మస్థలం పిఠాపురం, మన కుక్కుటేశ్వర స్వామి దేవాలయం, మన కుంతీ మాధవస్వామి కోవెల, మన సూర్యారాయ పుస్తక భాండాగారమున్నూ, మనమున్నూ – అన్న వాక్యాలతో ముగించారు.

ఈ పుస్తకంలోని ఇంకో విశేషం – సంప్రదాయ వాతావరణంలో పెరిగి కవిత్వంలో, సాహిత్యంలో అంతో ఇంతో ప్రవేశం సంపాదించిన 1920-30 ల నాటి మధ్యతరగతి తెలుగువారిలో సాధారణంగా కనిపించే ‘పాతకాలపు చాదస్తం’ ఈ లేఖల్లో అసలు కనిపించకపోవడం. చూసిన ప్రదేశాలలోని సాంఘిక పరిస్థితులను వీలైనంతవరకూ చక్కటి వ్యాఖ్యానంతో కలిపి వర్ణించారు. అప్పుడప్పుడూ అక్కడి పరిస్థితులతో మన దేశంలోని వాటిని పోల్చి – ఎక్కువ ఆవేశకావేషాలకూ, సెంటిమెంట్లకూ లోను కాకుండా నిదానించారు. బ్రహ్మసమాజ స్థాపకుడైన రాజారామమోహన్ రాయ్ (రాయల వారు అని ప్రస్తావించారు) సమాధిని ఇంగ్లండ్ లోని బ్రిస్టల్ నగరంలో దర్శించినప్పుడు మాత్రం కొంత సెంటిమెంటుకి లోనయినట్లు అనిపిస్తుంది – ఈయన బ్రహ్మసామాజికుడు కాబట్టి. లేఖలలో జాగ్రఫీ, హిస్టరీల ప్రస్తావన కొంచెం ఎక్కువగానే ఉన్నా, మొత్తం మీద చాలా ఆసక్తికరమైన పుస్తకం.

ముక్తాయింపు: నాకు ఈ పుస్తకం గురించి చెప్పి దాన్ని సంపాయించి పెట్టమని సతాయించిన మా అమ్మ (ఈ లేఖలు అందుకున్న పెమ్మరాజు వెంకటా్రవుగారి కూతురు) శ్రీమతి పిడూరి సీతమ్మగారి వల్ల నాకు ఈ పుస్తకం గురించి తెలిసింది. రాచపాళెం చంద్రశేఖరరెడ్డి గారి పుణ్యమా అని ఆయన దయ వల్ల 2013లో కడప లో సి.పి. బ్రౌన్ గ్రంథాలయం పట్టునే నేను ఓ పదిహేను రోజుల పాటు ఉండి, అక్కడ ఉన్న చాలా పుస్తకాలని ఆవురావురుమంటూ చూడగలిగాను. ఆ చూసిన వాటిల్లో కొన్నింటిని చదవగలిగాను. వాటిల్లో ఇదొకటి. వేరే ఎక్కడైనా ఈ పుస్తకం లభిస్తుందేమో తెలియదు.