ఉపోద్ఘాతము: కొన్ని వర్ణనలు
పొద్దు. నీలాంబరము మనోహరంగా కనిపిస్తోంది. దిక్చక్రము సుదీప్తమై భాసిస్తోంది. భావుకుడైన ఒక ప్రాకృతకవి ఆ ప్రకృతిలో శుభకరుడు, సర్వభూతక్షేమంకరుడు అయిన శివుని దర్శించి ప్రార్థిస్తున్నాడు.
ణమహ అ జస్స ఫుడరవం కణ్ఠచ్ఛాఆ ఘడన్త ణఅణగ్గిసిహమ్|
ఫురఇ ఫురిఅట్టహాసం ఉద్ధపడిత్తతిమిరం విఅ దిసాఅక్కమ్||సంస్కృతఛాయ:
నమత చ యస్య స్ఫుటరవం కణ్ఠచ్ఛాయాఘటమాన నయనాగ్నిశిఖమ్|
స్ఫురతి స్ఫురితాట్టహాసమూర్ధప్రదీప్త తిమిరమివ దిక్చక్రమ్||
ఎవని నయనాగ్ని శిఖలతో కూడిన కంఠపు నీలి కాంతి, ఎవని అట్టహాసముచేత శిరమున దగ్ధమైన చీకటి, ఆ అట్టహాసముతో రగిలిన నిప్పు రవ్వలునూ, దిక్చక్రమును స్ఫురింపజేయుచున్నదో అట్టి శివునకు జోత.
విచిత్రమైన భావన యిది. కళ్ళెదుట కనిపించే ఆకాశము, దిక్చక్రమనే కవిత్త్వ వస్తువులను ఒక దేవతామూర్తి యొక్క విలాసములతో ఉత్ప్రేక్షించినాడు. కానీ, ఆ మూర్తి విలాసములతో ప్రతీయమానమయ్యే వస్తువు అనంతంగా, అత్యంత సుందరంగా ఉంది. శివుని కంఠచ్ఛాయ నీలము. ఆ నీలము దిగంతాలలో వ్యాపించింది. అంటే భవుడు నటరాజమూర్తిగా ఆనందతాండవము చేస్తున్నట్టుగా, (మండల) నృత్యసమయములో వేగంగా భ్రమిస్తున్న కారణాన ఆ మహేశ్వరుని కంఠవర్ణమైన నీలము సర్వదిశావ్యాప్తమైనదని, విశాలాంబరమైనదనిన్నీ వ్యంగ్యము. ఈశ్వరుని తలపై తిమిరము దగ్ధమై – మహేశ్వరుడు భాస్కరుడై భాసించుట మరొక చమత్కారము.
శివేతర క్షతము (అమంగళ వినాశము) కొఱకై శివుని ప్రార్థించిన ప్రాకృతకావ్యశ్లోకమిది.
అనంతమై, అపరిమితమైన వస్తువును మూర్తిమంతమైన పరిమితమైన వస్తువుతో నుత్ప్రేక్షించుట, నిశ్చలమైన, నిర్జీవమైన వస్తువును జీవన్తమైన వస్తువుతో సమన్వయించుట, ఒక్క శ్లోకమున నొక్క గాథను యిముడ్చుట, సౌందర్యనిధిని పోలిన వస్తువుకు సామాన్యవస్తువుతో నుపమించి ఒప్పించుట, సూక్ష్మమైన వస్తుశకలమును దిగంతరముల వ్యాపించిన మహోన్నతవస్తువుతో కల్పించుట, భావగంభీర్యము, కొండొకచో భావనాऽగమ్యములు (Abstract ideas), నిశితదృష్టి, ఆధునికత, స్వతంత్రమైన భావనాబలము, దానికి తగిన ఊహ, ఊహను కట్టెదుట నిలుపగల కవనచాతుర్యము, అడుగడుగునా రసపరిపోషణ, అనాయాసమైన భాష, సునాయాసమైన ఛందస్సు – ఇవన్నీ ప్రాకృతకవిత్త్వ లక్షణాలు.
పొద్దు వర్ణన అది. పొద్దు క్రుంగే సమయములో రవిమండల వర్ణన ఇది.
దీసఇ విద్దుమఅమ్వం సిన్దూరాహఅగఇన్దకుమ్భచ్చాఅమ్|
మన్దరధాఉకలఙ్కిఅవాసుఇమన్డలనిఅక్కలం రఇవిమ్వమ్||ఛాయ:
దృశ్యతే విద్రుమాతామ్రం సిన్దూరాహతగజేన్ద్రకుంభచ్ఛాయామ్|
మన్దరధాతుకలఙ్కితవాసుకిమండలనిశ్చక్రలం రవిబిమ్బమ్||
పడమర దిక్కు అంబరాన అస్తమించే రవిబింబము పగడము వలె ఎఱ్ఱగా ప్రకాశిస్తోంది. ఆ సూర్యబింబము సిందూరము దాల్చిన గజేంద్రుని కుంభచ్ఛాయ వలె కనిపిస్తోంది. మందరపర్వతమును రాపాడి, ఆ పర్వతపు ధాతువులవలన ఎర్రబారిన వాసుకి, తనను వలయముగా చుట్టుకుందా అన్నట్టు ఆ గోళం మెరుస్తోంది.
రవిబింబము పగడంలా కనిపించుట – సాధారణంగా సంస్కృతకవుల వర్ణనాసామాగ్రి లోని వస్తువే. పెద్ద విశేషము కాకపోవచ్చును. ఏనుగు కుంభమునలంకరించిన నాగసంభవ ద్రవ్యవిశేషమైన సిన్దూరము విడ్డూరము కాదు. భారవి కిరాతార్జునీయ కావ్యంలో దేవగజములను “సిన్దూరైః కృతరుచయః…” (కి. 7-8) అని వర్ణించినాడు. అసలైన విశేషము ఆ తర్వాతి సమాసములో – మన్దరధాఉకలఙ్కిఅవాసుఇమన్డలనిఅక్కలం – (మన్దరధాతుకలఙ్కితవాసుకిమండలనిశ్చక్రలం) ఉన్నది.
మన్దర = మందరపర్వతము యొక్క; ధాతు = మూలికల చేత; కలంకిత = మలినమైన; వాసుకి మండల = వాసుకి అను దేవసర్పముచేత వలయముగా; నిశ్చక్రిలం = చుట్టుకొనబడినది.
సాగరమథనమున సర్పరాజు వాసుకిని కవ్వంగా చేసి, మందరపర్వతాన్ని ఊతముగా పెట్టి పాలకడలిని చిలికిన పురాణకథ నిచ్చట అన్వయించుకోవాలి. నిఅక్కలం అన్న ప్రయోగంలో యున్నది ఆసక్తికరమైన, బలీయమైన భావనాబలం మొత్తమున్నూ. పగడంలా మెరిసిపోతున్న సూర్యగోళాన్ని ఎర్రటిచర్మము గల వాసుకి సర్పం వలయముగా చుట్టుకుందట! వాసుకి చర్మమెందుకు ఎఱ్ఱబారింది? మందరపర్వతానికి కవ్వముగా చేసిన శ్రమకి లభించిన ఫలితమది. ఆ పనిలో భాగంగా గైరికాది ధాతువులను రాచుకుని సర్పము తాలూకు చర్మము ఎఱ్ఱబడిపోయిందట!
రవిబింబం చూశాం కదా, శశిబింబాన్ని చూద్దాం. ఇందాక ఏనుగు తిలకపు ఉపమతో రవిబింబాన్ని తీర్చిన కవి, ఈ సారి ఏనుగు పదచిహ్నంతో అస్తమిస్తున్న శశిబింబాన్ని ఉత్ప్రేక్షిస్తున్నాడు.
తావ అ అత్థణిఅమ్వం ణవసలిలాఉణ్ణగఅపఅచ్ఛవికలుసో|
పత్తో అరుణుణ్ణామిఅపాసల్లన్తగఅణోసరన్తో వ్వ ససీ||ఛాయ:
తావచ్చాస్తనితమ్బం నవసలిలాపూర్ణగజపదచ్ఛవికలుషః|
ప్రాప్తో అరుణోన్నమిత పార్శ్వాయమానగగనాపసరన్నివ శశీ||
చంద్రుడు పశ్చిమాద్రిని క్రుంగిపోతున్నాడు. ఆ బింబము ఒక చిన్న కొత్తనీటి కుంటపై యేనుగు కాలు మోపితే ఏర్పడిన గుండ్రని ముద్రలాగా, తూర్పున ఉదయిస్తోన్న బాలభానుని అరుణరేఖలు తనను దూరముగా పశ్చిమము వైపుకు నెట్టేసినట్టుందని ఉత్ప్రేక్ష.
అడుసులో ఏర్పడిన ఏనుగు కాలిముద్ర – ఇది ప్రాకృతకవన ముద్ర. ఇది విలక్షణం, విచిత్రం, అసాధారణమున్నూ. ఈ ముద్ర స్వతంత్రము, కానీ యే మూలనో పై వర్ణన వెనక ఆదికవి వాల్మీకి ప్రేరణము ఉందా అనిపిస్తుంది.
సంధ్యారాగోత్థితైస్తామ్రై రన్తేష్వధికపాణ్డరైః |
స్నిగ్ధైరభ్రపటచ్ఛేదైః బద్ధవ్రణమివాంబరమ్|| (వాల్మీకిరామాయణము, కిష్కింధాకాండ. 28.5)
వర్షము వెలసిన తర్వాత అల్పజలసంచయంతో తెల్లగా నున్న మేఘాలతో కూడిన యంబరము సంధ్యారాగాంచితమై – శరీరంపై ఏర్పడిన పుండుకు బట్టతో కట్టిన తెల్లటి కట్టులాగా, మధ్యభాగంలో ఎఱ్ఱగా. చివరల లేతరంగులోనూ ఉందట. మేఘము ‘పుండు’లా ఉందనేది ఈ శ్లోకలో ఉన్న అసాధారణత్త్వము, విలక్షణత్త్వమున్నూ. ప్రాకృత కవులైనా, సంస్కృతకవులైనా నాటి కాలంలో ఏ కవిత్త్వమైనా ఆదికవి వాల్మీకి కవిత్త్వంలో ఏదో ఒక్క పార్శ్వంలో సంగతము కావలసినదే. ఆ మహర్షి కవిత్త్వ మహత్త్వమది. మహర్షిని ప్రేరణ స్వీకరించటం మరే కవికైననూ గౌరవమే కదా.
సంస్కృతప్రబంధసాహిత్యంలో యిలాంటి విపరీత, అసాధారణమైన వర్ణలు ఎక్కడో తప్ప కనబడవు. తెలుగులో ఆముక్తమాల్యదకారుడి ధోరణి ఇలాంటిదే. కొంతలో కొంత నంది తిమ్మనగారు. అస్తమిస్తున్న నిశాకరుని ‘బాగా యెండకు కాలిన కామధేనువు పేడముక్క’గా ఊహించి, ఆ భావాన్ని సంస్కృతీకరించి, చరమాద్రి దావాగ్ని సంప్లుష్ట సురసౌరభేయీ కరీషైకపిండమని, తెలుగు ప్రబంధం పారిజాతాపహరణంలో చంద్రుణ్ణి అందంగా తిట్టేడు.
ఇంకా – అంబరాన్ని ఆర్ణవంగా దర్శించి, తారకలను ఆర్ణవగర్బములో పగిలి పైకి తేలిన ముత్యముల రాశితో ప్రాకృతకవి ఉత్ప్రేక్షిస్తాడు. ఒక్క ముత్యము ఏర్పడాలంటేనే అపురూపమైన స్వాతిచినుకొక్కటి అవసరం. ఐతే సముద్రగర్భములో ఏదో ఒక్క విపరీతం ఘటించి శుక్తిసంపుటములు (ముత్యపు చిప్పలు) విచ్ఛిన్నమయినవని ఊహించడం అసాధారణమైన, అసంబద్ధమైన ఊహ (Absurd/Weird thought).
అంత పెద్ద ఆకాశం మహాపద్మములా ఉందని మరొక ఊహ. శరత్కాలంలో యేర్పడిన ఇంద్రధనువో? దినమణి అయిన సూర్యుని కిరణాలతో ప్రకాశితమై, జారిన ఘనలక్ష్మి వడ్డాణమట ఇంద్రధనువు! ఆకాశాన వికసించిన మందారపువ్వు తాలూకు పుప్పొడి అట!
భారవి కిరాతార్జునీయంలో బంగారు రంగులో ఉన్న పుప్పొడి ఆకాశంలో గొడుగులా పేరుకుందంటాడు. బహుశా ప్రాకృతకవి దర్శించిన పద్మం తాలూకు పుప్పొడి సంస్కృతకవి కవనవిలాసానికి గొడుగుపట్టిందా?
వర్షాకాలము దాటిపోయినది. జనసామాన్యం రాచకార్యాలకూ, దండయాత్రలకూ వెళుతున్నారు. శరత్కాలారంభంలో ప్రయాణము మొదలెట్టటం ఆనవాయితీ. ఆ సన్నివేశములో ప్రాకృతకవిత్త్వంలో ఇంద్రచాపాన్ని శృంగారచిహ్నముగా మార్చి, ’దిశాకన్య పయోధరాలపైన అంతరిక్షము చిత్రించిన నఖచిత్రము వలె హరివిల్లు’ న్నదని కవి వర్ణిస్తాడు. అదే శరత్కాలంలో –
ధుఅమేహమహుఅరాఓ ఘణసమఆఅడ్డిఓ ణ అవిముక్కాఓ|
ణ హపాఅవసాహాఓ ణి అఅట్టాణాం వ పడితాఆఓ దిసాఓ||ఛాయ:
ధుతమేఘమధుకరాః ఘనసమయాకృష్టావనతముక్తాః|
నభః పాదపశాఖాః నిజకస్థానమివ ప్రతిగతా దిశః||
ఆకాశమనేది ఒక వృక్షము. ఆ చెట్టు కొమ్మలు – దిశలు. వర్షాకాలము అన్న పురుషుడు ఆ కొమ్మలను వంచినాడు. అప్పుడు ధవళమేఘశకలముల పోలిన తుమ్మెదలు ఒక్కచోటున చేరినాయి. ఆపై అతని పట్టు వీడగానే అవి ఎగిరిపోయి, తిరిగి యథాస్థానములను పొందినాయి.
ఈ శ్లోకములో చెప్పిన కవిత్త్వపు భావము వెనుక చెప్పని (ప్రతీయమానమయ్యే) భావసంపద ఎంతో ఉంది. ధవళమేఘతతి తుమ్మెదలబారు. వర్షాకాలమునకు ముందు తుమ్మెదలు దిశలను శాఖలపై అనేకమైన తేనెపట్టుల నేర్పరిచినాయి. ఆ తేనెపట్టులే ఘనమేఘములు. ఆ తేనెపట్టులను కాలపురుషుడు భూమికి సమాంతరంగా క్రిందకు వంచి, విదల్చి ప్రాణికోటి జీవికకై (మకరంద) వర్షమును కురిపించాడు. ఆపై ఆతడు శరత్కాలంలో కొమ్మను వదిలివేస్తే, తుమ్మెదలు (వెలిమబ్బులు) తమ నిజస్థానములకు చేరినాయి. ఇదంతా పాఠకుడు తనకు తాను ఊహించుకోవాలి. ఇక్కడ పాఠకుడూ ఒక కవి!
సంక్లిష్టమైన భావం కదూ. ఈ సంక్లిష్టత పద్యంలో లేదు. మనలో ఉంది. ఆధునిక యంత్రయుగంలో ఉన్నాం కాబట్టి ఈ సంక్లిష్టత. మేఘాలు, నక్షత్రాలు, తారకలు, చంద్రుడు – ఆధునిక యుగంలో ఇవన్నీ భోగాలు మనకు!
పైని శ్లోకములో మరొక విశిష్టత ఉన్నది. కేవలమొక వర్ణనామాత్రంగా కాక ఈ శ్లోకము తనంతట తానుగా ఒక ప్రత్యేకమైన ‘కథ’ను వినిపిస్తోంది. ప్రాకృత కవనలక్షణమిది. దీనికి గాథాసప్తశతి అంతా ఉదాహరణమే. ఈ లక్షణము కారణాన ఆలంకారికులు ప్రాకృతగాథలనేక పట్టుల ఉదాహరణముగా స్వీకరించినారు.
వివరమైన గాథకే కాక, నిశితమైన పరిశీలనమునూ ప్రాకృతమున కద్దు. శరచ్చంద్రోద్భవ వర్ణనను వివరముగా పరిశీలిద్దాము.
పజ్జత్తసలిలదోఏ దూరాలోక్కన్తణిమ్మలే గఅణఅలే|
అచ్చాసణ్ణం వ ఠిఅం విముక్కపరభాఅపాఅడం ససిబిమ్బమ్||ఛాయ:
పర్యాప్తసలిలధోతే దూరాలోక్యమాననిర్మలే గగనతలే|
అత్యాసన్నమివ స్థితం విముక్తపరభాగప్రకటం శశిబింబమ్||
వర్షాకాలము నింగిని పూర్తిగా కడిగివేసి, నిర్మలముగా చేసింది. ఆపైని సుదూరపర్యంతము గగనమున విస్పష్టముగ గోచరమగు శరచ్చంద్రబింబము – గగనతలము నుండి ముందుకు వచ్చి, కనులకు దగ్గరగా కన్పట్టుచున్నది. చంద్రబింబము ముందునకొచ్చియున్నది. వెనుకనెక్కడో గగనతలమున్నది.
[ముదురునీలపు రంగు శీతల వర్ణజాలానికి చెందిన రంగు (Cool Color). లోతైన ఆలోచనలకూ, భావజాలానికి ముదురునీలపు రంగు ప్రతీక. ముదురు నీలి/నీలి/నలుపు వర్ణపు తలముపై తెలుపు రంగుతో కూర్చిన అక్షరజాలాన్ని/తెల్లని బొమ్మను జాగ్రత్తగా గమనిస్తే, ఆ అక్షరాలు/బొమ్మ కలిగిన ధవళతలము ముందుకు వచ్చినట్టు, అంటే వెనుకటి నీలి తలంపై నుండి ‘ప్రొజెక్ట్’ చేసినట్టు అనిపిస్తుంది. ఇది ఆధునిక కాలంలో వర్చ్యువల్ రియాలిటీ సిమ్యులేటర్లలో, వెండింగ్ మిషన్, ఇతర టచ్ స్క్రీన్ ఇంటర్‌ఫేస్‌ల తెరల రూపకల్పనలోనూ ఉపయోగిస్తున్నారు. ఈ ప్రొజెక్షన్ ఎఫెక్ట్‌ను వేల యేళ్ళ క్రితం అదే రంగుల సమన్వయంలో ప్రాకృతకవి దర్శించడం అబ్బురం కాదూ!]
దృష్టిని దిగంతాలకు సారించే అనూహ్యమైన కల్పనలనే కాక ప్రాకృతకవి సూక్ష్మమైన పరిశీలనలను కూడా కవిత్వములో దర్శింపజేస్తాడు.
మఅరన్దగరుఅవఖ్కం పాసోఅల్లంత వణలఆవిచ్ఛూఢమ్|
ణ ముఅఇ కుసుమగ్గోచ్ఛం ఆసాఇఅమహురసం పి మహుఅరమిహుణమ్||ఛాయ:
మకరన్దగురుకపక్షం పార్శ్వాయమానవనలతావిక్షిప్తమ్|
న ముఙ్చతి కుసుమగుచ్ఛమాస్వాదిత మధురసమపి మధుకరమిథునమ్||
సుగ్రీవుని కపిసేన సేతువు నిర్మాణము కొఱకు పర్వతములను పెళ్ళగిస్తున్నారు. కొండరాళ్ళు, చెట్లూ అల్లల్లాడిపోతున్నవి. ఆ కొండల మధ్యన ఒక కుసుమగుచ్ఛము. ఆ పూలలో మకరందం కోసం ఓ తుమ్మెదజంట వచ్చి వ్రాలినది. తనివితీరా ఆ జంట మధువు గ్రోలింది. అప్పుడు సరిగ్గా వానరులు కొండను పెకలించేరు. దానితో పూలగుబురు కదిలింది. దానితోబాటు ఆ పైని అడవి తీవె. అంత కోలాహలము జరుగుతున్నా కూడా భ్రమరమిథునము పూలపై జారిన దట్టమైన మకరందానికి రెక్కలు అంటుకున్న కారణమున ఆ చోటి నుండి కదలలేక పోయింది!
ఉత్కంఠగా కథను నిర్వహిస్తూ, కాస్త యెడంగా వచ్చి చేసిన కొంటెకల్పన ఇది. కథాక్రమాన్ని చెరుపక, కథలో అంతర్భాగంగా కథకు చెందని విషయాన్ని చెప్పుట. మకరందానికి రెక్కలు అంటుకుని ఎగురలేకపోయిన మధుకరమిథునము కళ్ళల్లో మెదలటమే గాక, కొండరాళ్ళు పెకలిస్తున్న నేపథ్యంలో భ్రమరముల జంట పాఠకుని మదిని ఒక చిత్రమైన, సున్నితమైన ’అనుకంప’ను రేకెత్తించుట సహృదయులకు తెలియవస్తుంది.
కావ్యపరిచయము
పైని వర్ణనలన్నీ సేతుబంధము అన్న ప్రాకృతకావ్యం లోనివి. ఈ కావ్యానికి దసముహవధ మని మరొక పేరు. ఈ కావ్యకర్త వాకాటకవంశ ప్రభువైన ప్రవరసేనుడు. ఈతడు కాళిదాసు కాలమునకు దగ్గరివాడు. సేతుబంధ కావ్యానికి ఒకానొక వ్యాఖ్య వ్రాసిన రామదాసు – కాళిదేసే ప్రవరసేనుడంటారు. అది విపరీతమైన ఊహ. ఈ కవులిద్దరి శైలిలో భేదమే అందుకు ఋజువు. ప్రవరసేనుడు రచించిన గాథలు కొన్ని గాథాసప్తశతిలో ఉన్నవి. ఈ సేతుబంధమును గూర్చిన వివరాలు, ప్రవరసేనకవి కవిహృదయమునూ ఆవిష్కరించే ప్రయత్నం ఈ వ్యాసం.
కావ్యమంటే కేవలము వర్ణనలేనా? కాదు. కావ్యమంటే ఇతివృత్తనిర్వహణము, ఔచిత్యవంతమైన పాత్రల కూర్పు. రసప్రవిష్టమైన సన్నివేశముల తీర్పు. ఈ విషయపోషకములైన గుణములను, ఇతర అలంకారములను, శైలిని, శయ్యను, నిర్వహించుట. ఇవన్నీ రంగరించినది కావ్యము. ఇంతమాత్రమే కాదు. ఈ నిర్వహణ కావ్యము మొత్తమంతటా కనిపించాలి. నిష్పక్షపాతంగా చూస్తే, ఇది ఎంతటి కవికైనా సులభసాధ్యం కాని విషయం. ఈ విషయమునే సేతుబంధకవి కావ్యారంభమున సవినయముగ మనవి చేసి కావ్యము నారంభించినాడు.
బంధము – అనగా కూర్పు. సేతుబంధమనగా, సేతువు నిర్మాణము, లేదా సేతువు కూర్పు. మరియొక విధమున సేతువనెడి కావ్యపు కూర్పు. కావ్యపరిభాషలో బంధము అన్న శబ్దానికి మరొక అర్థమున్నది. కుంతకుడను ఆలంకారికుని నిర్వచనమిది.
వాచ్యవాచక సౌభాగ్య లావణ్య పరిపోషకః|
వ్యాపారశాలీ వాక్యస్య విన్యాసో బన్ధ ఉచ్యతే||(వక్రోక్తి జీవితము – 1.22)
శబ్దార్థముల సౌభాగ్య, లావణ్యములను పుష్టినొందించు వాక్యము యొక్క విన్యాసము బంధమని చెప్పబడుచున్నది.
శబ్దము, అర్థము – ఈ రెంటిని అలంకారములతో, రమణీయముగ నిర్వహించి వాక్యమును కూర్చుట బంధము. ఈ బంధ నిర్వహణమును నవనవోన్మేషముగా నిర్వహించటాన్ని బంధచ్ఛాయ అన్నారు. అది యెంత దుష్కరమో కవి చెప్పుచున్నాడు.
ఇచ్ఛాఇ వ ధణరిద్ధీ జోవ్వణలద్ధ వ్వ ఆహిఆఈఅ సిరీ|
దుక్ఖం సంభావిజ్జఇ బంధచ్చాఆఇ అఇణవా అత్థగఈ||ఛాయ:
ఇచ్ఛయేవ ధనవృద్ధిః యౌవనలబ్ధేవాభిజాత్యా శ్రీః|
దుఃఖం సంభావ్యతే అభినవార్థచ్ఛాయార్థగతిః||
యౌవనంలో ఒక్కనికీ తలయొగ్గకుండా, అభిజాత్యము చెడక కోరుకున్న వ్యాపకం ద్వారా సంపాదించిన ధనము లాగా బంధచ్ఛాయయందు అభినవమైన అర్థమును సాధించుట దుష్కరము.
విచిత్రమేమంటే, ఇంత అద్భుతంగా, ఇంత ఆర్ద్రంగా, ఇంత ఆధునికంగా, ఇంత నవనవోన్మేషంగా, బంధచ్ఛాయ దుష్కరత్త్వమును అభినవంగా చెప్పిన కవి మనకు కానరాడు. అంతేకాక, ఇంత దుష్కరకార్యమైన అభినవార్థసహితబంధచ్ఛాయను సేతుబంధకవి ఈ శ్లోకము లోనే గాక దాదాపు కావ్యమంతటనూ సుకరముగానే నిర్వహించినాడు. కావ్యారంభమున వినయమును, స్వాతిశయమును, సమర్థతను, ప్రకటించిన కవులు కనిపిస్తారు. సిరి ప్రవరసేనుడు పైని శ్లోకముచేత వినయమును, విస్మయమును, విచికిత్సను ఏకకాలమున ప్రకటించినాడు. ఈ భావము దక్షిణసముద్రపు కొసన నిల్చి, ఏమీ తోచకుండా, సముద్రతరణమునకై మార్గమేదని మథనపడు కపిసేన మానసిక యవస్థను ఛాయామాత్రముగ చూపటం ఒక చమత్కారము.
సేతుబంధ కావ్యపు ఇతివృత్తము వాల్మీకి రామాయణకావ్యము లోని యుద్ధకాండము. రామలక్ష్మణులు, సుగ్రీవుడు, ఆతని కపిసైన్యమును కూడి దక్షిణసముద్రమునకు చేరుట, మలయ సువేల పర్వతముల నడుమ వారధి నిర్మించి దశకంఠుని ముట్టడించుట మొదలు ఆ దనుజుని వధించుట వరకూ గల ఇతివృత్తమును ప్రాకృతకవి, పదునైదు ఆశ్వాసములలో నిమంత్రించినాడు. సేతుబంధములో భాష మహారాష్ట్రి ప్రాకృతమని దండి ఆచార్యుడు స్పష్టీకరించినాడు.
మహారాష్ట్రాశ్రయం భాషాం ప్రకృష్టం ప్రాకృతం విదుః|
సాగరః సూక్తిరత్నానాం సేతుబన్ధాది యన్మయమ్|| (కావ్యాదర్శము – 1.34)
ఏ ప్రాకృత భాషలో రచించిన సూక్తిరత్నములకు సాగరములైన సేతుబన్ధాది కావ్యములు కలవో, అట్టి ప్రాకృతమును ఉత్తమమైన మహారాష్ట్ర ప్రాకృతమని చెప్పుదురు.
ఆచార్యుడు జెప్పినట్టు సేతుబంధము సూక్తిరత్నములకు సాగరము. ఈ కావ్యములో సూక్తులు పనిగట్టుకుని చెప్పిన సూక్తులుగా కాక, సందర్భవశమున చెప్పినట్టు, కథాంతర్భాగములుగా తెలియటం విశేషం.
కావ్యఘట్టములు
కపిసైన్యము దక్షిణసముద్రమును చేరినది. అక్కడ, బడబానలమును గర్భమున ధరించి, కల్లోలతరంగిత క్షుభితమై, మహావిశాలమైన సముద్రమును జూచి కపిసేన తల్లడిల్లిపోయింది. ఇది వాల్మీకి రామాయణ యుద్ధకాండలో లేదు కాని వాల్మీకి కిష్కింధాకాండమందు వానరులు సముద్రాన్ని చూసి మథనపడటం ఉన్నది. ఆ కిష్కింధాకాండ సారమును గ్రహించి సేతుబంధకావ్యములో సుగ్రీవుని పాత్ర ఉదాత్తతను, ఔచిత్యమును కవి ఈ ఘట్టంలో పొందు పర్చినాడు. సుగ్రీవుడు వానరసేనలను కార్యోన్ముఖులను జేయుటకై వారినుద్దేశించి ప్రసంగిస్తాడు. ఆ ఘట్టంలో ఒక ప్రముఖ శ్లోకమిది.
తే విరలా సప్పురిసా జే అభణన్తా ఘడేన్తి కజ్జాలావే|
తోఅ జిఅ తేవి దుమా జే అముణిఅకుసుమణిగ్గమా దేన్తి ఫలమ్||ఛాయ:
తే విరలాః సత్పురుషాః యేऽభణ్యమానా ఘటయన్తి కార్యాలాపన్|
స్తోకా ఏవ తేऽపి ద్రుమాః యేऽజ్ఞాతకుసుమనిర్గమా దదతి ఫలమ్||
విరిసీ విరియని కుసుమోద్గమముతో ఫలములనిచ్చు వృక్షము అరుదు. అదే విధమున యజమాని చెప్పకయే, మౌనముగా కార్యములను పూరించు సత్పురుషులు ఘనులు.
ఈ కావ్య మేనాటిది? నేటికి వేల వత్సరముల మునుపటిది. మౌనముగా, సందడి చేయకుండా పనులు పూర్తి చేయటం తాలూకు విలువ ఈ తరానికి కొత్తగా వివరింప నవసరము లేదు. ఈ శ్లోకమున సుగ్రీవుడు తడవినది కపిశ్రేష్టుడైన హనుమంతుని గుణగణములే. ఈ శ్లోకమున సత్పురుషుడు హనుమంతుడే. ఈ విషయమును ప్రత్యక్షంగా హనుమంతుని చూపి, సీతాన్వేషణ ఘట్టమును దృష్టాంతీకరించి జెప్పవచ్చు కదా? అలా చెప్పటానికి వీలులేదు. ఎందుకంటే మహాసత్త్వుడైన హనుమంతుడికి ఈ మెరమెచ్చులు నచ్చవు. అతడు అవికత్థనుడు (పొగడ్తలు కిట్టని వాడు.) అంతే గాక ఇతరులు ఊహించి తెలుసుకొనదగిన విషయముల ప్రస్తావించేప్పుడు గాంభీర్యము చక్కని పద్ధతి. కావ్యనిర్వహణలో కూడా ఇది ఆదికవి వాల్మీకి చూపిన బాట. పరాక్రమాతిశయమును ‘గురించి’ వర్ణించినప్పుడు గాంభీర్యము, పరాక్రమాతిశయమును ‘చిత్రించు’నప్పుడు ఉపమా/ఉత్ప్రేక్షలు ఉత్తమ కవిత్త్వమున సాధారణముగా కనిపిస్తాయి. శివధనుర్భంగము ఘట్టములో ఆదికవి రామచంద్రుని పరాక్రమాతిశయమును గురించి కొన్ని శ్లోకములలో జెప్పి పక్కకు తళ్ళివేసినాడు. యుద్ధకాండములో, రామచంద్రుడు దక్షిణసముద్రమును చేరి, అనశనవ్రతమును పూని, మూడు దినములు సాగరుని ప్రార్థించి, ఆపై సంద్రముపై బ్రహ్మాస్త్రమును యెక్కుపెట్టు ఘట్టములో అదే వాల్మీకి కవి యనేక ఉత్ప్రేక్షలు గుప్పించినాడు.
తస్మిన్వికృష్టే సహసా రాఘవేణ శరాసనే|
రోదసీ సమ్పఫాలేవ పర్వతాశ్చ చకమ్పిరే||
తమశ్చలోకమావవ్రే దిశశ్చ న చకాశిరే|
పరిచుక్షుభిరే చాశు సరాంసి సరితస్తథా|| (వాల్మీకి రామాయణము యుద్ధకాండము – 22.6 ~ 22.15)
అట్లు రాఘవుడు శరమును సంధింప, పుడమి యంబరము పగిలినట్లయింది. పర్వతాలు చలించిపోయినవి. లోకమున చీకట్లు పొడమినవి. దిక్కులు కాంతిహీనములైనవి. సరస్సులు, నదులు కదిలిపోయినవి.
ప్రవరసేనుని లోనూ ఈ శైలి గానవస్తుంది.సుగ్రీవుడు ప్రసంగించు ఈ ఘట్టమున మరొక విషయము గమనించాలి. కపిసైన్యమున అంగద, సుషేణ,నల, నీల, జాంబవంత, గవయ,గవాక్ష, మైన్ద, ద్వివిదాది వానరయూధముఖ్యులునూ మహాసత్త్వులే. వారి శౌర్యానికి కూడా వచ్చిన లోటేమీ లేదు. అనంతసాగరమును చూచి కాస్త కళవళపడిన వారిని కార్యోన్ముఖులను చేయడం మాత్రమే నాయకుని వంతు. ఆపై కాగల కార్యము సేనయే చేయవలసినది. ఆ నాయకత్వ పాఠమునే సుగ్రీవుడు అర్థాంతరన్యాసమనే అలంకారంలో చెపుతున్నాడు.
తుమ్హ చ్చిఅ ఎస భరో అణామేత్తప్పలో పహుత్తణసదో|
అరుణో ఛాఆవహణో విసహం విఅసంతి అప్పణా కమలసరా||ఛాయ:
యుష్మాకమేవైష భర ఆజ్ఞామాత్రఫల ప్రభుత్వశబ్దః|
అరుణశ్చాయావహనో విశదం వికసన్త్యాత్మనా కమలసరాంసి||
ప్రయత్నమంతయునూ మీది. ఆజ్ఞాపించటమే ప్రభువునకు మిగిలిన కార్యము. ఉదయించుట మాత్రమే భానుని వృత్తి. సూర్యుణ్ణి చూచి కమలములు తమంతట తామే వికసిస్తాయి.
సుగ్రీవుని ప్రసంగము ముగిసిన తర్వాత జాంబవంతుడు కార్యాకార్యవిచక్షణ గురించి ప్రస్తావిస్తాడు. ఇలా కాగల కార్యమును గురించి చక్కగా వివేచించి, సంభాషణా రూపంలో కార్యాకార్యవిచక్షణ చేసే పద్ధతిని ప్రవరసేన తదనంతర కవులైన భారవి, మాఘుడు తమతమ కావ్యములలో అనుసరించుట స్పష్టముగా తెలుసుకోవచ్చు. ముఖ్యముగా భారవి ఈ విభాగమును చక్కగా మనసునకు పట్టించుకొన్నాడు. కిరాతార్జునీయంలో ధర్మరాజుతో, సహసా విదధీత నక్రియామ్… అన్న ప్రముఖ శ్లోకమును చెప్పించి, కావ్యమంతటా ఆ శ్లోక వ్యాఖ్యానమునకు తగినయట్టు పాత్రల స్వభావమును ఆ కవి తీర్చిదిద్దినాడు.
వాల్మీకి మహర్షి. సేతుబంధకారుడు కవి. ప్రాకృతకవి ఆదికవిని యంతరంగమున నిలుపుకొని, స్వీయ ప్రతిభను రంగరించి, అద్భుతకావ్యమునకు ప్రాణము పోసినాడు. సేతుబంధమునకు మూలము వాల్మీకి రామాయణ యుద్ధకాండమన్నాము. కావ్యములో ముఖ్యరసము వీరము. వీరరసమునకు స్థాయీభావముత్సాహము. అద్భుతము పోషకరసము. ఒక ఘట్టములో రావణరాజ్యమందలి అసురులకూ, వారి స్త్రీలోకమునకు మధ్య కాస్త శృంగారము, మిగిలిన తావుల భయానకమును, భీభత్సమును, రౌద్రమును కవి నిలిపినాడు. అద్భుతమును మాత్రం కవి తడవతడవకూ అసమానముగ పోషించాడు.
సేతుబంధకవి ప్రధానంగా ఉత్ప్రేక్షకు పెద్ద పీట వేసినాడు. వర్ణనలకు విలక్షణమైన, విభిన్నమైన వస్తువుల నెంచుకోవడం ఈతని యలవాటు. దీనికి ఇదివరకే దృష్టాంతములను చూసినాము. వాల్మీకి రామాయణములో సేతునిర్మాణము సులభముగా ఆరంభమవుతుంది. అది రామాయణము కాబట్టి ఆ కూర్పు. సేతుబంధములో కవి కావ్యావసరమున ఈ ఘట్టమును పెంచటమే కాక, ఔచిత్యవంతంగా, రసపరిపుష్టంగా ఒనర్చినాడు. వాల్మీకమున రాముడు సముద్రునిపై బ్రహ్మాస్త్రమును కేవల మెక్కుపెడతాడు. సేతుబంధములో రాముడు సముద్రునిపై శరముల సంధించును. ఫలితముగా అల్లకల్లోలమైన సముద్రమును మనోహరముగా, అద్భుతముగా ప్రాకృతకవి వర్ణించినాడు.
సుగ్రీవుని ప్రసంగము, ఆపై జాంబవంతుని పర్యాలోచనమూ అయిన పిమ్మట రాముని శరసంధానము, ఆపై గంగతో కూడిన సముద్రుడు రామచంద్రుని శరణు వేడుట, సేతునిర్మాణ సూచన చేయుట విపులముగా కవి వర్ణించినాడు. సేతునిర్మాణమునకు తీర్మానమయినది. ఎట్టకేలకు సేతువు కట్టటానికి కపిసైన్యము పూనుకొన్నది. కానీ ఒక క్రమపద్ధతిని కార్యము సాగడమే లేదు. కపులు పెకలించుకుని వచ్చు పర్వతాలను, శిలలను సముద్రజంతుజాలము మింగుచున్నవి.
స అలమహివేఢ విఅడో సిహరసహస్స పడిరుద్ధరఇరహమగ్గో|
ఇఅ తుఙ్గో వి మహిహరోతిమిఙ్గలస్స వఅణో తణం వ పణట్టో||ఛాయ:
సకలమహీవేష్టవికటః శిఖరసహస్రప్రతిరుద్ధరవిరథమార్గః|
ఇతి తుఙ్గోऽపి మహీధరతిమిఙ్గిలస్య వదనే తృణమివ ప్రనష్టః||
పుడమియంత విశాలమై, సహస్రశిఖరములతోనొప్పుచు, గగనతలమందు భాస్కరుని మార్గమునడ్డగించు ఉన్నతములైన పర్వతములు కూడా, సముద్రమున పడ వేసినప్పుడు తిమిఙ్గలములనోటఁ బడిన గడ్డిపరకల వలే నశించుచున్నవి.
ఈ కల్పన వాల్మీకి రామాయణములో లేదు. వాల్మీకి రామాయణమున రాముడు విశ్వకర్మ ఔరసపుత్రుడైన నలునకు సేతువు నిర్మించుటకాదేశస్తాడు. ఆపై ఏతన్నిర్మాణమునూ క్లుప్తంగా ఉంది. సేతుబంధకారుడు ఈ ఘట్టాన్ని పెంచి, సేతుబంధసమయమున సాగరమున జరుగు కల్లోలమును విధవిధములుగా వర్ణించెను. ఆపై సేతునిర్మాణము క్రమపద్ధతిని జరుగమిని గాంచి సుగ్రీవుడు నలుని నియమించినట్టులు కల్పించాడు. యజమాని అయిన సుగ్రీవుడు స్వయముగా నలుని కాదేశమిచ్చుట ఔచిత్యవంతము.సముద్రపు తీరును వర్ణించుట రసపోషకము.
కావ్యవిస్తృతి
1. ప్రంబనన్ ఆలయ శిల్పం
జావాద్వీపమున యోగ్యకార్త అనుచోట తొమ్మిదవ శతాబ్దమునకు పూర్వము నిర్మించిన ప్రంబనన్ యను హిందూదేవాలయమున్నది. అచ్చటి విష్ణుమందిరముననున్న ఈ శిల్పమును గమనించండి.
కోతులు శిలలను మ్రోసి తెచ్చుట, సముద్రంలో పడవేయుట, ఆ శిలలను జలచరములు మ్రింగుట ఈ శిల్పములో చెక్కినారు. జావా, కంబోడియా, సయాం ఇత్యాది దేశాలలో ప్రాకిన రామాయణ సంస్కృతి భారతసంస్కృతి ఐనా కూడా, అది వాల్మీకేతరము, సంస్కృత, ప్రాకృత ప్రబంధకావ్యసంబంధమైన సంస్కృతి అది. ఆ శిల్పమునకు మూలము సేతుబంధము నందలి కల్పన గావచ్చు. లేదా సేతుబంధమును యనుసరించిన యితర కవుల రచన యేదో ఈ శిల్పరచనకు మూలము గావచ్చును. తెలుగులో మహాకవయిత్రి మొల్ల రామాయణమందు, ‘సముద్రమునఁ బర్వతములను మ్రింగివేయు మహా మత్స్యముల’ గురించిన ప్రస్తావన యున్నది. (మొల్ల రామాయణం యుద్ధకాండ, ప్రథమాశ్వాసము)
2. శిలను మింగుచున్న జలచరములను
హనుమ సంహరించుట.
మలయా రామాయణమైన హికాయత్ సెరి రామ అన్న రామాయణంలో, ఆ రామాయణమును అనుసరించిన శిల్ప, చిత్ర, నృత్యాదులలో సేతుబంధఘట్టమున మహామత్స్యములు చేసిన విఘ్నము గురించిన ప్రస్తావన ఉంది. సయాం (నేటి థాయిలాండు) దేశంలో మరకత బుద్ధుని (Emerald Buddha, Wat Phra Kaeo Temple) దేవాలయంలో పద్దెనిమిదవ శతాబ్దములో ఉద్దరించిన చిత్రము చూడండి.
క్రీ.శ. తొమ్మిదవ శతాబ్దమున కాంబుజదేశ (Cambodia) ప్రభువైన యశోవర్మ, అక్కడ ప్రముఖ దేవాలయానికి (Angkor Wat) తూరుపున ఒక సుదీర్ఘమైన కృత్రిమ తటాకాన్ని దీర్ఘచతురస్రాకారమున నిర్మించి ఆ తటాక మధ్యమున సుమేరు పర్వతపు దేవాలయమును (East Mebon) నిర్మించి ప్రతిష్టించినాడు. క్రీ.శ. ఇరువదవ శతాబ్దమున శిథిలమైన ఆ తటాకపు నలుమూలల యందు రాతిఫలకలయందు సంస్కృత శాసనములు దొరకినాయి. ఆ శాసనములలో నొక శ్లోకమందు సేతుబంధకావ్య ప్రస్తావన కనిపిస్తుంది. (Ref: Eastern Baray stele inscription of Yasho-Varman, 34th conto, page 99, Inscriptions of kambuja, R C Majumdar, Aseatic society, 1953.)
యేన ప్రవరసేనేన ధర్మసేతుం వివృణ్వతా|
పరః ప్రవరసేనోపి జితః ప్రాకృతసేతుకృత్||
మొదటి ప్రవరసేనుడు (కాశ్మీరప్రభువు) ధర్మసేతువును నిర్మించాడు. మరొక ప్రవరసేనుడు సామాన్య సేతువు (లేదా సేతువను ప్రాకృత కావ్యమును) నిర్మించినాడు.
సేతుబంధకావ్యము మూలాన, ఆ కావ్యపు వ్యాఖ్యానాల మూలాన ప్రవరసేనుని కీర్తి విస్తృతముగా దేశవిదేశములలో వ్యాపించింది.
ప్రధానఘట్టము
దక్షిణ సముద్రమునైటువైపుననున్న మలయపర్వతమునకునూ, లంకయందున్న సువేలపర్వతమునకునూ మధ్య గిరిసేతుబంధము నలుని అధ్వర్యములో పూర్తి అయింది.వాల్మీకి రామాయణ సేతువులో వృక్షములు, శిలలు, పర్వతములు ఉపయోగించబడితే, ప్రాకృతకావ్యములో సేతునిర్మాణము శిలలతో జరిగింది. ఆ సేతువును ప్రాకృతకవి హృదయంగమంగా, ఒక్కొక్కపరి భీతావహముగా వర్ణించినాడు.
మలఅసువేలాలగ్గో పడిట్ఠిఓ ణహణిహమ్మి సాగరసలిలే|
ఉఅ అత్థమణణిరాఓ రవిరహమగ్గో వ్వ పాఅడో సేఉవహో||ఛాయ:
మలయసువేలాలగ్నః పరిస్థితో నభోనిభే సాగరసలిలే|
ఉదయాస్తమననిరాయతః రవిరథమార్గః ఇవ సేతుపథః||
మలయ, సువేల పర్వతములను కలుపుతూ, అంతరిక్షము లాగా శోభిల్లుతూ, సాగరము మధ్య చక్కగ నిలబడిన సేతువు, ఉదయాస్తమముల మధ్య తిరుగు ఆదిత్యుని రథమార్గము వలే ప్రకాశించుచున్నది.
అహ థోరతుఙ్గవిఅడో ణేఉం ణిఅణం సవన్ధవం దహవఅణమ్|
దోహాఇ అసలిలణిహీ కఅన్తహత్థో వ్వ పసరిఓ సోఉవహో ||ఛాయ:
అథ స్థూలతుఙ్గవికటో నేతుం నిధనం సబాన్ధవం దశవదనమ్|
ద్విధాయితసలిలనిధిః కృతాన్తహస్త ఇవ ప్రసృతః సేతుపథః||
లంకకు కట్టిన సేతువు, సాగరమును రెండుగా విడగొట్టుచూ, యముని హస్తమువలె పొడవుగా, భయంకరంగా, రావణున్ని అతని బంధువర్గాన్ని మరణానికి కొనిపోతున్నట్టున్నది.
నిర్మాణానికి సారథి – రవి అవతారుడైన సుగ్రీవుడు. కార్యము రవికులజుడైన రామునిది. వారి అధ్వర్యమున నిర్మితమైన సేతువు రవిపుత్రుడైన యముని హస్తము వోలె సముద్రమధ్యమందున్నది. ఇక్కడ ఉన్నది కేవలమొక ఉత్ప్రేక్ష కాదు, ఒక నిర్జీవమైన సేతువు అన్న వస్తువునకు, జీవన్తమైన కృతాన్తహస్తపు పోలిక. ఇది యెంత భీతావహముగా ఉందో సహృదయులూహింపగలరు.
కపి సేన వారధిని కట్టి లంకలోని సువేలపర్వతమును చేరింది. కవి సువేలమును వర్ణిస్తున్నాడు. సువేలపర్వతవర్ణన విషయమున ప్రాకృతకవి నిజముగా ‘ప్రాకృత’ కవి అనిపిస్తాడు. తెనుగు కావ్యమైన మనుచరిత్ర ప్రబంధమున మన పెద్దనగారి ప్రవరుడు హిమాలయమును జూచి, అంబర చుంబి శిరస్సరజ్ఝరీపటల ముహుర్ముహుర్ములుఠత్ అభంగ తరంగ.. అని మద్దెల వాయింస్తున్న స్వరగతితో, హృదయముప్పొంగే పద్యము చెప్పినాడు. కాళిదాసు సరే సరి. ఒక టూరిస్టు గైడు లాగా, అస్త్యుత్తరస్యాం దిశి… అని హిమాలయాలను చూపించి, ఆ తావుల పాఠకుని గొనిపోయి హృదయంగముగా ఆ సానువులను చిత్రించినాడు. మనము పరికింపవలసినది మాఘ ప్రవరసేనులను.
మాఘుడు – ప్రవరసేనుడు
ప్రవరసేనకవి ఒరవడిని అనుసరించిన కవులలో భారవి ప్రథముడు. భారవి కిరాతార్జునీయమును అద్వితీయముగ అనుశీలించి, అనుసరణలోనూ స్వాతంత్ర్యమును నిలుపుకొన్న కవి మాఘుడు. ఈ కవిని గురించి మల్లినాథసూరి అంతటి మహితాత్ముడు, మాఘే మేఘే గతం వయః అని నుడివినాడు. మాఘుని అనుశీలించుటలో మల్లినాథునికి అర్ధజీవితము చెల్లినదట. అంతటి కవిని మనబోంట్లు వ్యాఖ్యానించుట హాస్యాస్పదమే కావచ్చు కానీ సేతుబంధకారుని ప్రత్యేకత తెలియటానికి శిశుపాలవధము యొక్క పరిశీలనము కొంత ఉపకరించవచ్చు. అందుకే ఈ పోలిక.
మాఘుడు మహాకవి, మహాపండితుడు, జ్యోతిశ్శాస్త్రాది అనేక శాస్త్రములలో దిట్ట. సరస్వతి ఆయన ముఖములో ఉన్నది. భాష హస్తామలకము. ఛందస్సు జిహ్వాగ్రమందున్నది. ఏ భావమునైనా – ఏ సంవిధానమున నైనా కవిత్త్వము చెప్పగల దిట్ట. చిత్రకవిత్త్వము కూడా అలవోకగా చెప్పగల మహాధీమణి. ఒక మహాపర్వతమును జూచి నిశ్చేష్టితుడై విస్మయపడు వ్యక్తి యొకడైతే, ఆ పర్వతము యొక్క అంతు చూడాలని, శిఖరాగ్రమునకెక్కి చేతులు సాచి ఆనందపడాలని కోరెడు భావుకుడు మరొకరు. మాఘుడు ఈ రెండవ కోవకు చెందిన కవి అనిపిస్తుంది. ‘నియతికృత నియమ రహిత’మైన కవిత్త్వమాయనది. అయినా ఆయన కవిత్త్వంలో భావుకత్త్వపు పాలు కంటే పాండిత్యపు రుచి ఎక్కువగా కానవస్తుంది. భావుకత్త్వము లేకపోలేదు కానీ, ఆయన ఆ భావుకత్త్వమున మునుగటం లేదు, దానిని అధిగమించి ముందుకు సాగుట ఆ కవికి ప్రియము.
శిశుపాలవధములో నాలుగవ సర్గయందు రైవతక పర్వతవర్ణన ఉంది. ఈ వర్ణన కావ్యమున ముఖ్యమైన ఘట్టము. ఈ సర్గ అంతా కవి ఏకఛందస్సును గాక వివిధ ఛందస్సులనుపయోగించినాడు. పర్వతమును విభిన్న రీతులలో వర్ణించటానికి ఇది కవి ఏర్పరచుకొన్న శిల్పము. వర్ణన మొదలు పెట్టిన నాలుగవ శ్లోకముననే కవి పర్వతమును హిరణ్యగర్భునితో పోల్చి ఉత్ప్రేక్షించినాడు.
సహస్రసంఖ్యైర్గగనం శిరోభిః పాదైర్భువం వ్యాప్య వితిష్టమానమ్|
విలోచనస్థానగతోష్ణరశ్మిర్నిశాకరం సాధు హిరణ్యగర్భమ్|| (శిశుపాలవధమ్ -4.4)
వేల శిఖరములతో ఆకసమును, వేల పాదములతో భూమిని వ్యాపించి, తన కన్నులుగా సూర్యచంద్రులను నిలుపుకొని, హిరణ్యగర్భుని (బ్రహ్మను) స్ఫురింపజేయుచున్న ఆ రైవతక పర్వతమును శ్రీకృష్ణుడు చూచెను.
పాండిత్యము, ఘనమైన ఉత్ప్రేక్ష, శ్లేష, అక్షరవిన్యాసము అన్నీ ఒక్కచోట అమరిన శ్లోకమిది. కవియే భగవంతుడైన శ్రీకృష్ణుని కన్నులతో ఆ పర్వతాన్ని చూస్తున్నట్లున్నది. సహృదయులకు ఈ శ్లోకం చదవగానే, సహస్ర శీర్షాః పురుషః సహస్రాక్షః సహస్రపాత్ అన్న వేదంలోని శ్లోకపాదం గుర్తొస్తుంది.
ఈ సర్గలో స్థూలముగా ఇదే రీతి కానవస్తుంది. ఒక్కొక్క తడవ లలితమైన శబ్దముల కూర్పు (రాజీవరాజీవశలోలభృంగం… 4.9) ఉంది. సూర్యచంద్రులను పర్వతమునకు రెండువైపుల వ్రేలాడు ఘంటలుగ నుత్ప్రేక్షించి ఘంటామాఘుడను కీర్తి గడించిన శ్లోకమీ ఘట్టంలో ఉంది. పాండిత్యము రంగరించిన మాఘుని విస్మయము ఇది.
దృష్టోऽపి శైలః స ముహుర్మురారేరపూర్వవత్ విస్మయమాతతాన|
క్షణే క్షణే యన్నవతాముపైతి తదేవ రూపం రమణీయతాయాః|| (శిశుపాలవధమ్ -4.17)
చూడ్డానికి పర్వతమే. కానీ శ్రీకృష్టునకు తిరిగి చూడగా అపూర్వమైన విస్మయము పొడమింది. క్షణక్షణమునకు నవ్యత్త్వమును పొందుటయే గదా రామణీయత!
ఇక్కడ విస్మయము వాచ్యము. రసము లేదా స్థాయీభావం వాచ్యం చేయడం రసప్రతీతికి కాస్త అడ్డంకి అని అలంకారికులు. అయినా ఈ శ్లోకము అద్భుతమైన పాదం చేత మరువలేని విధముగా తీర్చినాడు. రమణీయమైన యే పదార్థమును చూసినా ఈ శ్లోకము గుర్తుకు వస్తుంది.
మాఘుని వర్ణనలను ఇంకా వర్ణించడానికి ఇక్కడ చోటు చాలదు. సమయమూ కాదు. ఆయన రీతిని స్థూలముగా చెప్పుకోవడానికి ఇంతటి ప్రయాస.
మాఘకవితో పోల్చి చూస్తే, మన ప్రాకృతకవి ముఖ్యముగా భావుకుడు. సువిశాలమైన ప్రకృతి ఈయనకు కవిత్త్వరంగస్థలము. అంబరమును గానీ, ఆర్ణవమును కానీ, లతను కానీ, స్రోతస్సును కానీ, ఒక గొప్ప పర్వతమును లేదా మనసు పడినట్టి యే వస్తువు మీదైనా, ఈయనకు మైమరపు హెచ్చు. కవిత్త్వము/ కవిత్త్వశిల్పము/ కవిత్త్వనిర్మాణవైచిత్రి ద్వారా వస్తువును అధిగమించి, ఆక్రమించాలన్న ఆశ కన్నా, ఒడలు మరచి విస్మయపడుట ఈయన వంతు. కర్పూర ధూళిలాగా ప్రాకృతకవి వర్ణన చదివిన పాఠకుడికి కవి చూపిన భావమే మనస్సు నిండా ఆక్రమిస్తుంది.
కానీ, కవి చెప్పిన శ్లోకము గుర్తు రాదు. దృశ్యకావ్యాలలో భాసునిది ఈ పద్ధతి. భాసుడు దృశ్యాన్ని నిలుపుతాడు. ప్రాకృత కవిత్త్వంలో భావుకత్త్వమే ప్రధానము. ఛందస్సు, పదలాలిత్యము, శిల్పము వంటివి పక్క వాయిద్యాలే తప్ప ప్రధానములు గావు.
ప్రవరసేనుని సువేలపర్వతము ఇది.
పాఆలభరిఅమూలం వజ్జముహాఓడణట్ఠవిఅణికమ్పమ్|
ఆలాణక్ఖంభం మివ సురహత్థిక్ఖంధణిహసమసిణిఅపాసమ్||ఛాయ:
పాతాళభృతమూలం వజ్రముఖాకోలనస్థాపితనిష్కంపమ్|
ఆలానస్తంభమివ సురహస్తిస్కంధనిఘర్షమసృణితపార్శ్వమ్||
సువేలపర్వతమూలములు పాతాళలోకమునకు వ్యాపించినాయి. పిడుగుతో భూమిలోనికి ఒక సీల దిట్టముగా దిగగొట్టబడినట్టు ఈ పర్వతము కంపము లేకయున్నది. దిగ్గజములను గొలుసులతో కట్టెయ్యడానికి ఏర్పరిచిన గుంజెలాగా, ఆ దిగ్గజముల ఒంటి రాపిడిచేత నునుపు తేలి, ఆ పర్వత మొప్పుతోంది.
మాఘునకు పర్వతాగ్రము మీద గురి ఐతే, సేతుబంధకారుడు ఆ పర్వతమునొక్క గుంజెలాగా చూసి విస్మయపడినాడు. అట్లని పర్వతము యొక్క ఉన్నతత్త్వమును పట్టించుకొనక వదలలేడు, కానీ అందున కొంత తత్తరపాటున్నది. పర్వత వర్ణన కొంత అయిన తర్వాత ఆ పర్వతపు సానువులందు జీవించు అరణ్యమృగములపై, వాటి సహజజీవనముపై కవి దృష్టి సారిస్తే, మాఘుని దృష్టి పర్వతముపైని విద్యాధరులపైనా, రత్నరాశులు ఇత్యాది వస్తువులపైన అమరింది.
మాఘుడు రైవతక పర్వతానికి ఇరువైపులా సూర్యచంద్రులను, ఒక మదగజానికిరువైపులా వ్రేలాడిన ఘంటల్లా ఉత్ప్రేక్షించినాడు. ప్రవరసేనుడు- వెన్నెల రాత్రుల్లో యేనుగును సామ్యముగా స్వీకరించి కూర్చిన వర్ణన తాత్పర్యమిది.
వెన్నెల రాత్రియందు సువేలపర్వతము ఐరావతములా ఉంది. ఆ ఐరావతము బురదలో క్రీడించి, ఒంటిపై పంకమును చల్లుకున్న చందాన అక్కడక్కడ మేఘపు శకలములున్నవి. నాళము తెగిన పంకజమును యెత్తిపట్టుకున్న విధమున చంద్రబింబమున్నది.
ఇచ్చట బురదలో క్రీడించు యేనుగు ప్రవృత్తి, చంద్రుని పంకజముతో ఉపమించుట, స్థిరత్వము అన్నిటిని ఒక్కపట్టున చూపి పాఠకుని చకితుణ్ణి చేస్తున్నాడు. వెన్నెలలో ఒక తెల్లయేనుగు తామరపువ్వునెత్తి పట్టుకోవటం ఒక అద్భుతమైన చిత్రము.
ప్రవరసేనుని కవిత్త్వము హ్లాదైకమయమైనా, నియతి ఉన్నది. ముఖ్యముగా పానగోష్టి, శృంగారాది వర్ణనములలో, సుగ్రీవుని వచనములలో ఇది కానవస్తుంది. భావుకత్త్వమును దాటిన పాండిత్యము ఈ కవి ప్రవృత్తి కాదు. మేధోవర్తిత్త్వముకన్నా హృదయవర్తిత్త్వము హెచ్చు. అనేకపట్టులలో సేతుబంధమున కావ్యనాయకుడైన రాముడు మానవుడు కాడు. హరి అవతారము కూడా కాడు. సాక్షాత్తూ హరియే.
ఒక్క మాటలో జెప్పాలంటే, మన ప్రవరసేనుడు ఆంధ్రభోజుడు శ్రీకృష్ణరాయలకు పెట్టు. విచిత్రమేమంటే రాచకవులైన రాయలు, ప్రవరసేనులకు ప్రాకృతికదృష్టి ఎక్కువ కాగా, కవివతంసులైన మాఘకవి బోంట్లకు పాండిత్యముపై, వస్తువుకన్న కవిత్త్వనిర్మాణముపై రుచి. ఇది వింతలో వింత.
విచిత్రచమత్కృతులతో, శబ్దార్థవైభవముతో మెరిసే మాఘుని కవిత్త్వము సరస్వతిమాత గళాభరణము. మాఘునితో పోల్చిన, ప్రవరుని కవిత చక్కగా పాదుతీర్చిన పూలతీవె. మాఘుని కవిత్త్వము రత్నఖచితసువర్ణమయసోపానపంక్తి. ప్రవరసేనుని కవిత్త్వము సాగరముపై నిర్మించిన విస్మయావిష్టజనకమగు సేతుబంధము.
సువేలమును వర్ణించిన పిదప ప్రవరసేనుడు అక్కడి సానువులపైని అరణ్యజీవనమును రోచకముగా వివరిస్తాడు. విస్తరభీతిచేత ఒక్క శ్లోకముతో చూద్దాం. ఆ పర్వతసానువుల్లో అరణ్యమున కరి-కేసరి పోరాటమీ విధముగా నున్నది.
కుమ్భోవగ్గణణివడి అకరిహత్థుక్ఖుడిఅసీహకేసరభారమ్|
సహఅరివిరుఆఅణ్ణణవలన్తభమరపరివత్తిఅలఆకుసుమమ్||ఛాయ:
కుమ్భావక్రమణ నిపతిత కరిహస్తఖండిత కేసరభారమ్|
సహచరీ విరుతాకర్ణన వలద్భ్రమర పరివర్తిత లతాకుసుమమ్||
కేసరి – యేనుగు కుంభముపైకెక్కి దానిని పడగొట్టినది. అంతలో హస్తి తన తొండముతో సింహమునందుకుని, దాని కేసరములను పట్టి విదల్చి పారేసింది. అలా క్రిందపడిన సింహపు పసుపుపచ్చని జూలు – సహచరి పిలుపు విన్న ఒక తుమ్మెదను తన చుట్టూ తిప్పుకుంటున్న లతాకుసుమమువలె నున్నదట.
రెండు సుదీర్ఘసమాసాలతో, సందర్భమును బట్టి కూర్చిన ఓజోగుణభరితమైన వర్ణన ఇది. ఈ భావము యెంత స్వతంత్రముగా ఉందో గమనించండి. సహచరిని తన చుట్టు తిప్పుకొనే లతాకుసుమమట! ఏనుగుతో పోట్లాట ఫలితమున కేసరములను అంటే కేసరి సౌందర్యహీనతను గురించిన ధ్వని యది.
తదనంతరము – జరుగబోవు యాపద నెఱుగని రాక్షససేన తమ ప్రియురాండ్రతో కలిసి క్రీడలలో ఉండే ఘట్టం. ఈ శృంగార ఘట్టమును భారవి, కుమారదాస, మాఘ కవులు తమకావ్యములలో సుదీర్ఘముగా విస్తరించినారు.
రావణుని మానసిక అవస్థ
సేతుబంధము పదకొండవ ఆశ్వాసములో సీతకు రావణుడు రామచంద్రుని మాయాశిరమును చూపుటను, దానిని చూసి సీత ఉద్వేగముతో మూర్ఛపోయి, అటుపై అనేకవిధములుగా విలపించటము, త్రిజట యనే రక్కసి సీతను ఊరడించి, ధైర్యము చెప్పుట చిత్రింపబడినాయి. ఈ ఆశ్వాసమున మొదటి ముప్పై అయిదు శ్లోకములలో రావణుని తీవ్ర ఉన్మత్తావస్థను కవి మహానైపుణ్యముతో చిత్రించినాడు. రాముడు కపిసేనతో కూడి యుద్ధమునకై లంకకు ఏతెంచిన వార్త విని రాక్షసరాజుకు నిద్రపట్టుట లేదు. సీతమీది మోహము వేధించుచున్నది.
తం పులఇఅమ్మి పేచ్ఛఇ ఉల్లవన్తో అ తీఅ గేహ్ణఇ గోత్తమ్|
ఠాఇ అ తస్స సమఅణే అణ్ణమ్మి వి చిన్తిఅమ్మి స చ్చిఅ హిఅఎ||ఛాయ:
తాం ప్రలోకితే పశ్యత్యుల్లపంశ్చ తస్యా గృహ్ణాతి గోత్రమ్|
తిష్టతి చ తస్య సమదనేऽన్యస్మిన్నపి చిన్తితే సైవ హృదయే||
చూచిన ప్రతి చోటా సీతముఖమే కనిపిస్తోంది. మాటాడిన ప్రతి మాటలోనూ ఆమె నామము దొరలుతూంది. ఆమెను మర్చిపోవటానికి ప్రయత్నము చేసే కొద్దీ, ఆమెయే హృదయంలో నిలుస్తోంది.
ఈ ఘట్టములో దశకంఠుని అవస్థ మయసభలో పరాభవం చెందిన కురురాజు దుర్యోధనుని మనఃస్థితిని కొంత ప్రతిబింబిస్తుంది. ఆ యవస్థను నివారించటానికి దశవదనుని పత్నులు విఫలప్రయత్నము చేస్తారు. ఈ దురవస్థను అతను సైపలేక చివరకు ఈ విధముగా చింతించినాడు: జనులు తమ ఆశలు శిథిలమయినప్పుడు, తమకు రక్షణ కరవైనపుడు, మిత్రులు దొరకనపుడు భయము చేత లజ్జను విడనాడి తమ నియమముల నతిక్రమింతురు.
ఈ విధముగా క్రూరముగా ఆలోచించి, రాక్షసరాజు భటులకు రాముని ఖండిత మాయాశిరమును తయారు చేయమని ఆజ్ఞనిచ్చినాడు. ఆ శిరమును జూపి భీతావహురాలైన సీతను స్వాధీనము గావించుకొనవలెనన్న కర్కశమైన కాంక్ష యతనిది. దశవదనములతో దనుజరాజు భటులకు యాజ్ఞనిచ్చునప్పుడు రావణుని (అవస్థ) వర్ణన ఇది. ఉన్మత్తతకు పరాకాష్ట.
అణ్ణేణ సమారద్ధం వఅణం అణ్ణేణ హరిసగహి అప్ఫిడిఅమ్|
అణ్ణేణ అద్ధభణిఅం ముహేణ అణ్ణేణ సే కఇ వి ణిమ్మవిఅమ్||ఛాయ:
అన్యేన సమారబ్ధం వచనం అన్యేన హర్షగృహీతస్ఫేటితమ్|
అన్యేనార్ధభణితం ముఖేన అన్యేనాస్య కథమపి నిర్మాపితమ్||
మొదటి ముఖముతో వచనమునారంభించినాడు. ఇంకొక ముఖము రాక్షసానందముతో ఆ మాటలనందుకొనినాడు. ఆపై మాటలు రాక మరొక ముఖముతో మాటలాడినాడు. చివరన యెటులో మరొక ముఖముతో ఆజ్ఞను ముగించినాడు.
రావణాసురుని మనమునందున్న తీవ్రమైన అరిషడ్వర్గవిన్యాసము ముప్పది ఐదు శ్లోకములలో చిత్రింపబడి, పై శ్లోకమందు శిఖరాగ్రము నందుకొనినది.
సేతుబంధకారుని సీతాదేవి అసహాయ. అయినప్పటికీ ధీర. పరమ ముగ్ధ కాదు. ఆమె మాటలలో రాచకన్య యొక్క ధీరత్వము, ప్రతీకారేచ్ఛ కానవస్తుంది. సీతయందు ప్రవరసేనుడు నిలిపిన ధీరత్త్వము ’కుందమాల’ అను దృశ్య కావ్యమున తిరిగి కానవచ్చును. జానకిని ఊరడించుట త్రిజట వంతయ్యింది. సేతుబంధకవి రాముడు సాక్షాత్తు నారాయణుడు. ఈ విషయమును త్రిజట ముఖమున కవి చెప్పించినాడు. చివరకు వానరుల యుద్ధసంరంభమును, భేరీ నినాదములను విని సీత ఊరడిల్లును.
ఈ ఆశ్వాసము నందు సేతుబంధకారుడు సీతయొక్క పాత్రచిత్రణమునూ, రావణుని ఉన్మత్త మానసిక అవస్థను అపూర్వముగా చిత్రించినాడు. పూర్వఘట్టములందు సుగ్రీవుని పాత్రచిత్రణమును, నాయకత్త్వప్రతిభను గురించిన ప్రస్తావన ఇదివరకు ఉటంకింపబడినది.
యుద్ధము మొదలైనది. వానరయోధుని బలమును, పరాక్రమమును కవి చిత్రించుచున్నాడు.
కఇవచ్ఛత్థలపరిణఅణిఅఅముహత్థమిఅదన్తిదన్తప్ఫలిహమ్|
ణిహఅ భడ మహిఅ ణివడిఅ సురవహుచల వలఅ ముహలపవ అవఇవగమ్||ఛాయ:
కపివక్షఃస్థలపరిణత నిజముఖాస్తమిత దన్తిదన్తపరిఘమ్|
నిహత భట మహిత నిపతిత సురవధూచల వలయ ముఖరప్లవగ గతిపథమ్||
అసురసైన్యమందలి యుద్ధగజమొక్కటి ఒకానొక వానరయోధుని పాషాణసదృశమైన వక్షఃస్థలమును తన కొమ్ములతో కుమ్మింది. ఆ అదటుకు వానరశ్రేష్టునికి యేమీ నొప్పి కలుగలేదు కానీ, గజము యొక్క దంతము మాత్రము వెనుకకు వంగి దానిముఖములోనికే చొచ్చినది. ఇక్కడ వానరయూధుల దేహదారుఢ్యము వ్యంజితము. నిహతులైన వానరయోధుల కొనిపోవుటకు వచ్చిన స్వర్గలోకవాసులైన అప్సరల నూపురనాదములతో యుద్ధపథమతిశయించినది.
రౌద్రభీభత్సములు – కవిహృదయము – అనుశీలనము
భారతీయ కావ్యమున యుద్ధరంగమును వర్ణించుట ప్రాచీనమైన విషయము. దృశ్యనాటకాలలో యుద్ధములు, వధ ప్రత్యక్షముగా చూపరాదని నాట్యశాస్త్రనియమమున్నది కానీ శ్రవ్యకావ్యములలో ఆ నిబంధన లేమి చేత యుద్ధమును మహాభీభత్సముగా, వీర, రౌద్రరసపోషకముగా కవులు వర్ణించియున్నారు. యుద్ధములో లూనశీర్షము – అనగా తెగిన తల గల మొండెమును వర్ణించుట ఒక ఆనవాయితీగా సంస్కృత, ప్రాకృతకావ్యములలో నిలచినది. కదనరంగమున సహస్రపూరణము అన్నది ప్రసిద్ధమైన విషయము. అనగా, యుద్ధమున వేయి తలలు త్రెగినచో, ఆ మరణించిన కళేబరములందు ఒక్క తలలేని మొండెము లేచి నృత్యము చేయునట. తలలేని మొండెమునకు కబంధమని పేరు. దీనిని కవులు తమ కావ్యములలో ఉపయోగించినారు. ఇప్పుడు కవుల యుద్ధవర్ణనమును తులనాత్మకముగ చూతము.
కాళిదాసు:
కశ్చిద్ద్విషత్ఖడ్గ హృతోత్తమాఙ్గః సద్యః విమానప్రభుతాముపేత్య|
వామాఙ్గసంసక్తసురాఙ్గనః స్వం నృత్యత్కబంధం సమరే దదర్శ|| (రఘు. 7.51)
సమరాంగణములో ఒక యోధుడు శత్రువుతో పోరాడగా, శత్రువాతని శిరమును ఖండించెను. వెంటనే యోధుడు అసువులు బాసి, స్వర్గమునుండి తనకై వచ్చిన విమానమధిరోహించి, ఆ విమానమున పక్కనున్న అప్సరను కౌగిలించి, (సహస్రపూరణమగుట చేత) నృత్యము చేస్తున్న తన మొండెమును చూచినాడు.
ఇచ్చట కశ్చిద్ద్విషత్ఖడ్గ హృతోత్తమాఙ్గః = ఒకానొక శత్రువు చేత ఖండింపబడిన బడిన శిరముగల వీరుడు – అన్నచోట భీభత్సప్రతీతి. వామాఙ్గసంసక్తసురాఙ్గనః = ఎడమవైపు కౌగిలించిన అప్సర (గలవాడు) – అనుట శృంగారమును వ్యక్తపరుస్తోంది. ఈ రెండు సమాసములకు మూలమైన రణోత్సాహము వీరరసము. అనగా భీభత్స వీర శృంగారములు ఒక్కచోట కలిసినవి. భీభత్స శృంగారములు వైరిరసములు. వీటినొక్కచోట కలుపుట రసవిరోధహేతువగును కావున ఒక్కపట్టున ఉపయోగించరాదు. కానీ కాళిదాసు శ్లోకములో ఈ రసవిరోధమును పరిహరించుటకు ఆ రెండు రసముల మధ్య యెడముగా వీరరసమున్నది. కనుక ఇది అనౌచిత్యము కాదు. అదేవిధముగా భీభత్సమునకు కబంధము, శృంగారమునకు వీరుని దివ్యశరీరము ఆలంబనమగుట వలన రసవిరోధము లేదు. ధ్వన్యాలోకమున, కావ్యప్రకాశమున రసవిరోధప్రకరణమున ఇదే విధమైన ఉదాహరణము ప్రకటింపబడియున్నది. (భూరేణుదిగ్ధాన్నల – ధ్వన్యాలోకము 3.102,103,104, కావ్యప్రకాశము – 7.334,335)
కుమారదాసు:
వధాయ ధావన్నభిశత్రువిద్విషః శరేణ కృత్త్యచ్యుతమస్తకోऽపరః|
హృతాయురప్యాదికృతేన కానిచిత్పదాని వేగేన జగామ రాక్షసః|| (జానకీహరణము -5.40)
ఒక రాక్షసయోధుడు తన శత్రువైన రాముని వధించాలని అభిముఖంగా వేగముగా పరిగెత్తుతూ వచ్చినాడు. అతని శిరస్సును రాముని శరము ఖండించినది. ఆయువు కోల్పోయినప్పటికీ వేగమును నిలుపుకోలేక రాక్షసుని కబంధము కొన్ని అడుగులపాటు ముందుకు నడిచినది.
ప్రవరసేనుడు:
బన్ధువహబద్ధవేరం సహస్సపూరణకబన్ధజణి ఆమోఅమ్|
వడ్ఢఇ భడదిణ్ణరసం భుజపవ్వలపహుఅవీరపడణం జుజ్ఝమ్||సంస్కృతఛాయ:
బంధువధబద్ధవైరం సహస్రపూరణకబంధజనితామోదమ్|
వర్ధతే భటదత్తరసం భుజప్రబలప్రభూతపరిపతనం యుద్ధమ్|| (సేతుబంధము – 13.64)
బంధువధ కారణమున పెరుగుచున్న వైరముతో, వేయిశూరులపతనముతో కలిగిన సంతోషముతో (కబంధ నృత్యమునకు హేతువై), భటుల సమరోత్సాహముతో, యోధుల భుజబలము పెచ్చరిల్లగా సంభవించిన శత్రువుల పతనముతో యుద్ధముత్కర్షముగ సాగుచున్నది. ఇచ్చట రౌద్రరసప్రతీతి. స్థాయీభావము క్రోధము. శత్రువులు ఆలంబన విభావము. బంధువుల మధ్య వైరము, భుజబలము ఉద్దీపనము. భటుల మోదము అనుభావము. శత్రువుల తలలు తెంచుట యను ఉగ్రత్త్వము వ్యభిచరీభావము. కబంధ నృత్యము వ్యంగ్యమై యొప్పుచున్నది.
వ్యాసుడు:
కబంధాని సముత్థస్థుః సుబహూని సమన్తతః|
తస్మిన్ విమర్దే యోధానాం సంఖ్యావృత్తికరాణి చ|| హరివంశము (2.36.9)
ఆ ఘోరయుద్ధమున వెంట వెంటనే యనేక శిరములేని మొండెములు లేచి ఆడుచుండెను. అది పోరాడి నశించిన యోధుల సంఖ్య ఆవృత్తి యగుచున్నట్లున్నది.
వేయి కళేబరములకొక్క శిరరహితకళేబరము లేచి నృత్యమాడును కదా, ఈ శ్లోకమున అట్టి కబంధనృత్యము వెంటవెంటనే అనేకమార్లు జరుగుచున్నదని కవి కల్పన. అనగా, వేల సంఖ్యలో యోధులు నిముషమున నశించుచున్నారు. ఇది యుద్ధతీవ్రతను వ్యంజింపజేయుచున్నది.
మాఘుడు:
సహస్రపూరణః కశ్చిల్లూనమూర్ధాऽసినా ద్విషః|
తథోర్ధ్వ ఏవ కబన్ధీమభజన్నర్తనక్రియామ్|| శిశుపాలవధమ్ (19.51)
యుద్ధరంగమున సహస్రవీరులను మూర్కొనగల శక్తి గల ఒక భటుడు శత్రువుచేత ఖండించబడిన శిరముతో వేయి సంఖ్య పూర్తి అయిన మొండెము వలే నిలబడి నర్తించుచున్నాడు.
భట్టి:
సంబభూవుః కబంధాని ప్రోహుః శోణితతోయగాః|
తేరుర్భటాస్యపద్మాని ధ్వజైః ఫేనైరివాబభే|| (రావణవధ -14.27)
కబంధములు సంభవమగుచున్నవి. (వేల మంది యోధులు హతమగుచున్నారు). రక్తపుటేరులు ప్రవహించుచున్నవి. రథములు, భటుల ముఖపద్మములు, ధ్వజములతో కూడి నురగలగుచున్నవి.
కబంధనృత్యము గురించి ఇంకనూ అనేక కావ్యములలో దృష్టాంతములు కలవు. హర్షచరితమునందునూ, బౌద్ధగ్రంథము, పాళీ ప్రాకృతరచన అయిన మిళిందపన్హలో ’సహస్రపూరణము’ కాకుండా కొంత లెక్క తేడాతో కబంధ నృత్యప్రస్తావన ఉంది.
వివిధ కవుల సమాంతర యుద్ధవర్ణనలను చూస్తే, కొన్ని విషయము లగుపడుతున్నవి. సాధారణముగా కాళిదాసు కవి రీతి వైదర్భి. శబ్దప్రయోగములు పరమలలితములు. ఇవి శృఙ్గారరసమునకు ప్రధానముగా సహకరించేవి. ఓజోగుణప్రవిష్టమైన రౌద్ర, భీభత్సములు కాళిదాసు కవిత్త్వమున అంతగా నొప్పుట కనబడదు. ఒక్క వేళ అట్టి ఘట్టములు సంభవించినా, ఆ కవి శబ్దప్రయోగములు ఈ రసములకు పోషకములు గావు. అంతియే గాక కాళిదాసు క్వాచిత్కముగా దక్క పరుషములను, సంయుక్తాక్షరములను, దీర్ఘసమాసములను కావ్యములలో కూర్చిన సందర్భముల నంతగా కానము. జానకీహరణకావ్య కర్త అయిన కుమారదాసుడు కాళిదాసునకు పరమ అభిమాని, భక్తుడు. ఈతని శబ్దసౌష్టవము కాళిదాసు కవిత వంటిదే. పై ఉదాహరణమందలి పదచిత్రము చక్కగానున్నది. కానీ ప్రత్యేకముగా చెప్పుకొనేదేమీ లేదు. ప్రవరసేనుడు ప్రాకృతకవి. ప్రాకృత భాష అనాయాసమైననూ, ఈతని రచనలలో దీర్ఘపదబంధములు, సంయుక్తాక్షరములూ ఎడనెడ కనిపిస్తాయి. సేతుబంధమున శ్లోకము మొత్తమును కేవలము రెండు సుదీర్ఘపదబంధములతో ముగించుట అనేకమార్లు (కావ్యమంతటనూ కలిపి అరువదిమార్లకు పైగా) గమనించవచ్చు. ఈ కావ్యమందే కాదు, గాథాసప్తశతి లోనూ, సుదీర్ఘసమాసము లనేకములు కలవు. భాష ప్రాకృతము కావున, అట్టి దీర్ఘసమాసములు సంస్కృతములో వలే ఆయాసము కలిగింపవు. సేతుబంధకావ్యము వీరరసప్రధానము గాన శైలిలో సరళతకన్నా, బిగువెక్కువ. ఇది కావ్యఘట్టమును బట్టి మారుచుండును. కాళిదాసు వలె, సుకుమారత, మృదుత్వముల వంటి పట్టింపులు ప్రవరసేనకవిలో కానము. ఈ కవి ప్రధానముగా విభిన్నమైన విలక్షణ భావములను కూర్చుటకు ముచ్చటపడు కవి. యుద్ధవాతావరణమున యుద్ధమును మిక్కిలి నుద్యోతించుచూ, తత్సంబంధిత విషయ విలక్షణతకు ప్రాధాన్యత జూపి, అందుకు తగిన శైలిని ఎంచుకొనునట్టు కనపడును. పరస్పరపోషకరసవిషయమున ప్రాకృతకవి యందు కాళిదాసుకన్న కొంత తడబాటున్నట్టు అగుపడును.
వ్యాసమహర్షిని గురించి చర్చించుట అవివేకము. మాఘకవి గురించి చెప్పుటకేమున్నది? మాఘే సన్తి త్రయో గుణాః. పైగా ఇదివరకే మాఘుని గురించి మాట్లాడుకొన్నాము. భట్టి కావ్యము యొక్క ఉద్దేశ్యము వ్యాకరణపాఠము జెప్పుట కనుక, ఆ కవిత్త్వానుశీలనము అనవసరము.
ప్రవరసేనకవి కవిత్త్వము గురించి చివరకు తేలిన సంగతులివి.
- ఈ కవి భావనాబలంలో, భావస్వాతంత్ర్యములో, సునిశితమైన పరిశీలనలలో, విలక్షణమైన కల్పనలలో అసమానుడు.
- ఈ కవి కవిత్త్వము ద్వారా పాఠకుల ఊహకు పరిశ్రమనిచ్చుట కలదు. అరుదైన విశిష్టత యిది.
- భావనలయంతు స్వతంత్రత, నిగూఢత ఉన్నది కానీ కృతకత్త్వము లేదు. వస్తువులు ప్రాకృతికములే. కవిత్త్వమున వస్తువులు విలక్షణములే కానీ అపలక్షణములు, వికృతములూ కావు.
- శైలి భావమునకు తగినట్టుండును. వైదర్భీ, గౌడీ, పాంచాలి యన్న పట్టింపు లేదు. భాష మహరాష్ట్రీ ప్రాకృతము గాన ఏ రీతియైననూ పాఠకునకు బాధకము కాదు, సాధకమే.
- రసపరిపోషణము చక్కగా నిర్వహించును.
- పరస్పరపోషకములైన రెండు లేదా మూడు రసములనొక్కచో గూర్చునెడ ప్రాకృతకవిలో కాళిదాసు కన్న కొంత తడబాటు కన్పించుచున్నది. (ఇదివరకే ఉటంకించిన “కపివక్షఃస్థలపరిణత” అన్న శ్లోకము. అచ్చట మొదటి పాదమున వీరము, రెండవ పాదమున శృంగారములున్నవి కానీ వాటి మధ్య సంబంధము చక్కగా లేదు. రెండు ముక్కలు తెచ్చి యంటించినట్టులున్నది.)
- శబ్దాలంకారములైన అనుప్రాస యమకాదులకు ఈ కవి క్వాచిత్కముగా తక్క గొప్ప ప్రాధాన్యతనిచ్చుట లేదు.సేతుబంధమున ఏకమాత్రమైన శృంఖలాబద్ధమను శబ్దచిత్రకవిత్త్వవిశేషమున్నది. ఈ చిత్రకవితకు ముక్తపదగ్రస్తమని కూడా పేరు. అద్భుతభావనాపరిపుష్టమైన ఈ కవిరచనకు శబ్దాలంకారముల అవశ్యకతయునూ కన్పించదు.
- అర్థాలంకారములు సేతుబంధమున మిక్కుటములు. ఆలంకారికుడైన భోజుడు తన సరస్వతీకంఠాభరణమున అనేకపట్టుల అర్థాంతరన్యాస, పరికర, ఉత్ప్రేక్షాది అలంకారములకై సేతుబంధకారుని శ్లోకములను ఉదహరించి యున్నాడు.
- ఉత్ప్రేక్షాలంకారమున కవి సిద్ధహస్తుడు.
- యుద్ధఘట్టమున, గంభీరమైన విషయవర్ణనమున సుదీర్ఘసమాసములను, సంయుక్తాక్షరములను కవి ఉపయోగించుట స్పష్టము. ఈ గుణమును అంతకంతకు పెంచి భారవి, కుమారదాస, మాఘకవులు తమ కావ్యములందు యుద్ధవర్ణనములలో చిత్ర, బంధ కవిత్త్వములను ఉపయోగించుట ఆచారము గావించినారని అనిపించును.
ఈ విశ్లేషణ అంతయునూ కవిని కొలుచుటకు కాదు, కవిత్త్వపు రుచి నెఱుంగుటకని వినయపూర్వకమైన మనవి.
యుద్ధము
యుద్ధము తీవ్రముగా సాగినది. మేఘనాదుడు యుద్ధమునకేతెంచినాడు. ఆతడు రామలక్ష్మణులపై నాగాస్త్రము నెక్కుపెట్టెను.
ణిద్ధోఆఅసణీలా ణిన్తి విసాణలఫులింగపజ్జలిఅముహా|
ధణుసంధాణవిముక్కా అఉవ్వణారాఅవివ్భమా భుఅఇన్దా||సంస్కృతఛాయ:
నిర్ధౌతాయాసనీలా నిర్యాన్తి విషానలస్ఫులింగప్రజ్జ్వలితముఖాః|
ధనుఃసంధానవిముక్తా అపూర్వనారాచవిభ్రమా భుజగేంద్రాః||
ఇంద్రజిత్తు ధనుస్సు యెక్కువెట్టి శరములను సంధింపగా ఆ శరముఖముల నుండి సర్పములు వెడలినాయి. కొలిమిలో బాగుగా వేడిచేసిన ఇనుమును నీటిలో ముంచి తేల్చినయట్టు నీలిరంగులో ఉన్నాయట ఆ సర్పములు. వాటి ముఖములనుండి విషములు నిప్పుకణములవలె ప్రసరించుచున్నాయి.
ప్రాచీన కావ్యాలలో ఎక్కడో ఒక చోట తెలిసియో/తెలియకనో కవి కాలమునకు సంబంధించిన చరిత్ర, ఇతర శాస్త్రముల విషయములు కనిపించుట సహజము. కాళిదాసు రఘువంశము ఆరవసర్గయందు, అయస్కాంతేన లోహవత్ – అన్న పద్యపాదముతో అయస్కాంతమును ప్రస్తావించినాడు. తెలుగున రాయలవారు ఇంద్రనీలమణి తృణగ్రాహకత్త్వమును ఒకచోట చెప్పినాడు. సేతుబంధకవి శ్లోకము ద్వారా ఉక్కును కొలిమిలో బాగుగా కాల్చి, నీటిలో పెళుసుగా చేసి వాటి ముఖములను వాడిగా చేసి, పక్షి రెక్కలను గట్టుటతో బాణము తయారవుతుందన్న ప్రక్రియ తెలుస్తూంది.
ఇంద్రజిత్తు ప్రయోగించిన నాగాస్త్రము రామలక్ష్మణులను బంధించినది. వారిద్దరునూ నిర్వీర్యులయిరి. అంతట సుగ్రీవుడు కుపితుడైనాడు. రామలక్ష్మణులను కిష్కింధకు కొనిపొమ్మని, తానొక్కడనే రావణునితో యుద్ధము కొనసాగించి ఆతనిని హతమార్చెదనని ఆవేశపడతాడు. రామలక్ష్మణులను బంధించినది నాగాస్త్రమని విభీషణుడు చెప్పిన పిదప రాముడు గరుత్మంతుని తలచినాడు. గరుత్మంతుడు నాకము నుండి వచ్చి రామలక్ష్మణుల నాగాస్త్రబంధనమునుండి విముక్తులఁ జేసినాడు.
భట్టికావ్యకర్త తన రావణవధ కావ్యమందు ఈ ఘట్టమును యథాతథముగా సేతుబంధమునుండి స్వీకరించినాడు. భట్టి కావ్యము – కొన్ని తెనుగు రామాయణాధారిత కావ్యములకు, కకావిన్ (జావా ద్వీపపు) రామాయణమునకు మూలముగా కనిపించుచున్నది.
రావణకుంభకర్ణులు
యుద్ధము తిరిగి యథాతథముగా సాగినది.ధూమ్రాక్షుడు, ప్రహస్తుడు మున్నగు యోధులు యుద్ధమందు నశించిరి. చివరకు రాక్షసరాజు కుంభకర్ణుని యుద్ధమునకు రావించినాడు. ఆ కుంభకర్ణుడిట్లున్నాడు.
ఓచ్ఛణ్ణరఇరహవహో జాఓ దేహస్య సే కణఅపాఆరో|
ఓరుపఏసాలగ్గో దరఖలిఓ వ్వ తవణిజ్జరాఅపరిఅరో||ఛాయ:
ఆక్రాంత రవిరథపథో జాతో దేహస్యాస్య కనకప్రాకారః|
ఊరుప్రదేశాలగ్నో దరస్ఖలిత ఇవ తపనీయరాగపరికరః||
లంకాపట్టణపు సువర్ణప్రాకారము రవిమార్గమును అడ్డుకొనునంత ఎత్తైనది. అట్టి ప్రాకారము కుంభకర్ణుని ఊరువులను తాకుతోంది. వలయాకృతిలో గల ఆ సువర్ణప్రాకారము, ఆతని కటి ఆభరణము జారినదా అన్నట్లున్నది. రమణీయమైన ఉత్ప్రేక్ష ఇది. కటిబంధము జారుట – నిద్రనుంచి లేచి వచ్చినాడనుటకు వ్యంగ్యము. ఆతడునూ యుద్ధమున హతుడైనాడు. యుద్ధమున తెగి, సముద్రమున పడిన ఆతని హస్తము రెండవ సేతువులా ఉంది అని కవి ఉత్ప్రేక్ష. కుంభకర్ణుని అనంతరము మేఘనాదుడు యుద్ధమునకు తిరిగి ఏతెంచినాడు. ఈ సరికి అతనిని లక్ష్మణుడు మట్టుపెట్టినాడు.
చివరికి రావణుడు యుద్ధమునకు బయలుదేరినాడు. వాల్మీకి రాముని బ్రహ్మాస్త్రము దురాత్ముడైన రావణుని హృదయము జీల్చినది కాగా, సేతుబంధకారుని యస్త్రము దశముఖుని దశశిరములను ఒక్క వ్రేటున త్రెంచినది.
ణవరి అ సో రహువఇణా వారం వారేణ చన్దహాసచ్ఛిణ్ణో|
ఎక్కేణ సరేణ లుఓ ఎక్కముహో దహముహస్స ముహసంఘాఓ||ఛాయ:
అనన్తరం చ రఘుపతినా వారం వారం చన్ద్రహాసచ్ఛిన్నః|
ఏకేన శరేణ లూన ఏకముఖో దశముఖస్య ముఖసంఘాతః||
3. చంద్రహాస ఖడ్గధారి రావణుడు
హళేబీడు శిల్పము
అటుపై చంద్రహాసఖడ్గముతో పూర్వము రావణుడు పరమేశ్వరుని ప్రీత్యర్థము మరల మరల స్వయముగా ఖండించుకున్న శిరములు, రాముని యొక్క శరము వ్రేటునకు అన్నియు నొక్కటిగా తెగిపడినవి. పరమేశ్వరుని మెప్పించుటకు రావణాసురుడు తన శిరములను ఒక్కొక్కటిగా తన చంద్రహాసఖడ్గముతో ఖండించుకొన్నాడని పురాణకథ. రామశరము చంద్రహాసఖడ్గమునకు పదింతలు పదునైనదని ‘ధ్వని.’
రావణుని శిరములను ఖండించుట – ఇది కాళిదాసు రఘువంశపు అనుసరణ గావచ్చును. వాల్మీకి రామాయణంలో రావణుడు బ్రహ్మాస్త్రముతో మరణిస్తాడు. తలలు తెగగొట్టుట వాల్మీకములో లేదు.
తేన మంత్రప్రయుక్తేన నిమేషార్ధాతపాతయత్|
స రావణశిరః పంక్తిమజ్ఞాతవ్రణవేదనామ్||
బాలార్కప్రతిమేవాప్సు వీచిభిన్నా పతిష్యతః|
రరాజ రక్షః కాయస్య కంఠచ్ఛేదపరంపరా|| (రఘు. 12.99, 12.100)
అటుపై అర్ధనిముషపర్యంతముననే రాముడు మంత్రప్రయుక్తమైన బ్రహాస్త్రముతో రావణుని తలల వరుసలను, నొప్పి తెలియకయే పడగొట్టెను.తరుణ సూర్యబింబము సెలయేటి అలలలో అనేక బింబములుగా కన్పడినట్టు, రాక్షసరాజు రావణుని శిరముల పంక్తి ప్రకాశించినది.
ఒక్కవ్రేటున దశశిరములు ఖండింపబడుటను మురారి కవి కూడా యనర్ఘరాఘవములో అపూర్వముగా ఉత్ప్రేక్షించినాడు.
దివ్యాస్త్రైర్భూర్భువ స్త్రితయడమరణోడ్డామరైరోధయిత్వా లూనోత్క్షిప్తైః శిరోభిర్దశభిరభినభో దర్శితైకాదశార్కః|
కాకుత్స్థేనావకీర్ణో నిజవిశిఖశిఖాయోగ పీఠోపహూత బ్రహ్మాస్త్రేణాధిశేతే రజనిచరపతేర్వీరశయ్యాం కబన్ధః|| (అనర్ఘ – 6.77)
ముల్లోకములను కల్లోలపర్చగల దివ్యాస్త్రములను నిరోధించి, చివరకు రాముడు ప్రయోగించిన బ్రహ్మాస్త్రముచేత దశశిరములు ఖండింపబడి అంతరిక్షమున పదకొండు సూర్యబింబములవలె ప్రకాశించుచున్నవి. ఆతని కళేబరము రణరంగమును అలంకరించినది.
ఆ సమయమున విభీషణుడు హృదయము ద్రవించునట్లు విలపించినాడు.
జో చ్చిఅ జేఊణా జమం దిట్ఠో ఇచ్ఛాసుహం తుమే జమలోఓ|
దీసిహిసి కహ ణు పత్థివ ఇణిహ తం చేఅ సేసజణసామణ్ణమ్||ఛాయ:
య ఏవ జిత్వా యమం దృష్టః ఇచ్ఛాసుఖం త్వయా యమలోకః|
ద్రక్ష్యసి కథం ను పార్థివ ఇదానీం తమేవ శేషజనసామాన్యమ్||
ఏ యముని జయించి ఆతని యింటిని స్వేచ్ఛగా జూచితివో, ఓ నృప! ఆ లోకమును ఇప్పుడు జనసామాన్యముతో కలసి ఏ విధముగా చూడగలవు?
పురుషుడైన విభీషణుని విలాపము వాల్మీకి రామాయణమున మండోదరి విలాపమునకు సామ్యముగా ఉన్నా కూడా, ఎంత ఔచిత్యవంతముగనున్నదో ఊహింపగలరు.
ఇంద్రియాణి పురా జిత్వా జితం త్రిభువనం త్వయా|
స్మరద్భిరివ తద్వైరమింద్రియైరేవ నిర్జితః|| (వాల్మీకి రామాయణము – యుద్ధకాండ – 111.18)
పూర్వము ఇంద్రియములను, త్రిభువనములనూ జయించి, స్మరునిచే వైరము పొడమి, ఇంద్రియములచేత నిర్జింపబడితివి.
ఉపసంహారము
ప్రవరసేనకవి ‘అనురాగ’ పదలాంఛనుడు. ప్రతి ఆశ్వాసమునందునూ, ఆశ్వాసాంతశ్లోకమున అనురాగ మను శబ్దమును ఈ కవి ప్రయోగించినాడు. అనురాగము అన్న శబ్దమును భక్తి, ఇష్టము, ప్రేమ, స్నేహము, ఎఱుపురంగు ఇత్యాది భిన్నార్థములలో ఈ కవి ప్రయోగించుట తెలుస్తుంది. ప్రాకృతకావ్యమున సర్గకు ఆశ్వాసమని పేరు. పదునైదవ ఆశ్వాసపు కొసన, మరియు కావ్యాంతమున శ్లోకమిది.
ఎత్థ సమప్పఇ ఏఅం సీఆలమ్భేణ జణిఅరామవ్భుఅఅమ్|
రావణవహ త్తి కవ్వం అణురాఅఙ్కం సమత్థజణణివ్వేసమ్||ఛాయ:
అత్ర సమాప్యతే ఏతత్సీతాలమ్భేన జనితరామాభ్యుదయమ్|
రావణవధ ఇతి కావ్యమనురాగాఙ్కం సమస్తజననిర్ద్వేషమ్||
ఈ విధముగా సీత విరహము వలన జనించిన రామాభ్యుదయమునూ, అనురాగము యను పదము (ఆశ్వాసాంతమున) చిహ్నముగా కలిగినదియునూ (లేక రామునికి సీతపై గల ప్రేమకు చిహ్నముగా నిర్మించిన సేతుబంధమను చిహ్నము గలదియునూ), సమస్త జనములకు ద్వేషహరణమైనట్టిదియునూ అయిన రావణవధ యను కావ్యము ఇచ్చట సమాప్తమగుచున్నది.
ఆశ్వాసాంతమున ప్రీతికరమైన శబ్దమును శ్లోకమున నిముడ్చు పద్ధతి పాటించిన ప్రాచీనకవులలో ప్రవరసేనుడొకడు. ఆతనికంటే ముందు సర్వసేనుడను ప్రాకృతకవి హరివిజయమను కావ్యమున, ఆశ్వాసాంతములలో ‘ఉత్సాహ’మను శబ్దముపయోగించినట్లు ఆలంకారిక గ్రంథములలో దృష్టాంతములు గలవు. నేడు హరివిజయము కాలగర్భమున నశించినది. ప్రాకృతకవుల పద్ధతిని పాటించి మహాకవి భారవి ‘లక్ష్మీ’ పదలాంచనుడగుట, మాఘుడు ‘శ్రీ’ పదలాంఛనుడగుట, అటుపై కొందరు తెలుగు కవులు ఆ సాంప్రదాయము ననుసరించుట మనకు తెలుసు. ప్రవరసేనుడు చూపిన ఇతర మార్గములనూ సంస్కృతకవులు అనుసరించిరి. భారవి, మాఘుడు, శ్రీహర్షుడు, బాణభట్టు ఇత్యాది కవులు సేతుబంధమును యెడనెడ ననుసరించి ఆదరించిరి.
సంస్కృతమున కృష్ణకవి దుష్యంతుని పుత్రుడైన భరతుని చరిత్రమును కావ్యముగా రచించెను. ఆ కవి సేతుబంధము యొక్క లక్షణములను ఈ విధముగా తెలిపినాడు.
జలా(డా)శయస్యాంతర గాఢమార్గమలబ్ధబంధం గిరిచౌర్యవృత్త్యా|
లోకేష్వలం కాన్తమపూర్వసేతుం బబంధ కీర్త్యా సహ కుంతలేశః|| (భరత చరితము – 1.4)
కుంతలరాజ్యప్రభువు (ప్రవరసేనుడు) జలాశయముపై నిర్మింపనిది, గిరుల నుపయోగింపనిది అయిన అపూర్వ సేతువు (అను కావ్యము)ను నిర్మించి కీర్తి గడించినాడు.
ఈ శ్లోకమందు మరొక శ్లేషయున్నది. లడయోరభేదః కావున – కుంతలరాజ్యప్రభువు (ప్రవరసేనుడు) మందబుద్ధులకు అర్థము కాక గాఢమైనది, ఇతరుల కావ్యముల నుండి సంగ్రహింపనిదియును అయిన అపూర్వ సేతుబంధము అను కావ్యమును నిర్మించి కీర్తి గడించినాడు. ఇచ్చట మందబుద్ధులనగా అపండితులని కాదు, రసహీనులని అర్థము.
సేతుబంధమును గూర్చి వివరముగా చెప్పాలంటే ఆ కావ్యమును మొత్తము అనుశీలించుట తక్క మరొక గతి లేదు. ప్రస్తుతమది అసాధ్యము. ఈ చిన్ని పరిశీలన కొండ నద్ద మందు చూపించటానికి చేసిన యత్నము.
ఫలశ్రుతి
పరివడ్డఇ విణ్ణాణం సంభావిజ్జఇ జసో విడప్పన్తి గుణా|
సువ్వఇ సుఉరిసుచరిఅం కిం తం జేణ ణ హరన్తి కవ్వాలావా||ఛాయ:
పరివర్ధతే విజ్ఞానం సంభావ్యతే యశః ఊర్జ్యన్తే గుణాః|
శ్రూయతే సుపురుషచరితం కిం తత్ యేన హరన్తి కావ్యాలాపః||
విశిష్టమైన జ్ఞానము వర్ధిల్లును, కీర్తి దక్కును, గుణములు హెచ్చగును. సుపురుష చరితములైన కావ్యాలాపములు వినుట వలన జరుగనిదేమి?
గ్రంథసూచి
- సేతుబంధము – రామదాసవ్యాఖ్యానము – కావ్యమాలా సిరీస్ 47.
- ప్రాకృతవ్యాసమంజరి – సరస్వతీపుత్ర పుట్టపర్తి నారాయణాచార్య
- గాథాసప్తశతి – కావ్యమాల 21.
- వాల్మీకిరామాయణము – కిష్కింధకాండ, యుద్ధకాండ – వావిళ్ళ వారి ప్రతులు.
- పద్యకవితాపరిచయం – అజోవిభో వారి ముద్రణ – బేతవోలు రామబ్రహ్మం.
- వక్రోక్తి జీవితము -బాలనందిని వ్యాఖ్య – పుల్లెల రామచంద్రుడు.
- ధ్వన్యాలోకము – లోచన సహితము – బాలనందిని వ్యాఖ్య – పుల్లెల రామచంద్రుడు.
- కావ్యప్రకాశము – బాలనందిని వ్యాఖ్య – పుల్లెల రామచంద్రుడు.
- కావ్యాదర్శము – బాలనందిని వ్యాఖ్య – పుల్లెల రామచంద్రుడు.
- http://www.valmikiramayan.net/
- http://www.sanskritdocuments.org/sites/giirvaani/
- http://www.andhrabharati.com/ (మొల్ల రామాయణము)
- సరస్వతీకంఠాభరణము – కావ్యమాల 94.
- కిరాతార్జునీయము – మల్లినాథసూరి ఘంటాపథవ్యాఖ్యానసహితము – Kp Parab; కిరాతార్జునీయము – తెనుగు టీక, తాత్పర్యము – ఎమెస్కో.
- శిశుపాలవధమ్ – మల్లినాథ సూరి సర్వంకష వ్యాఖ్యానము – చౌఖాంబా ప్రకాశన్.
- Kakawin Ramayana – 3 Volumes.
- Carite carite dalam Ramayana.
- Inscriptions of kambuja, R C Majumdar, Aseatic society, 1953, History of SouthEast Asia – DGE Hall.
- మనుచరిత్రము – శేషాద్రి రమణకవుల వ్యాఖ్యానము – వావిళ్ళ వారి ప్రతి.
- కుందమాల – నీలమణి దహెల్.
- Bhattikavya – Jibananda Sagar.
- Janaki Haranam – I-V – Narayan Vasudev Nagudkar
- Janaki Haranam of Kumaradasa – CR Swaminathan.
- Questions of King Milinda – Rhys Davids.
- Literary and Historical studies in Indology – VV Mirashi.
- అనర్ఘరాఘవము – బేతవోలు రామబ్రహ్మం
- Bharata Charitam – Krishakavi – Trivendrum Sanskrit Series.
- ప్రతాపరుద్రీయము – విద్యానాథుడు.
- daSaroopaka – Chowkhamba.
- ఆంధ్ర దశరూపకము – మల్లాది సూర్యనారాయణశాస్త్రి.
- ఛాయాచిత్రము – హళేబీడు శిల్పము – నీలం రాజ్ కుమార్