పాయ కొక చోటఁ జదికిలఁబడగ నుండ
నైన ఫలమేమి? యటు వినోదార్థ మరిగి
సంచరింతముగాక యీ జలజ హితుని
ధర్మ మౌర్జిత్యమును బొంద దక్షపురిని – భీ.పు. 5-16.

కవిగా గొప్ప దిమ్మరి కావడం వల్ల శ్రీనాథుని కాలంనాటి ఆంధ్రభూమికి చెందిన చారిత్రక, సాంస్కృతిక, భౌగోళిక ఆనవాళ్ళు ఆయన కావ్యాల్లో, చాటువుల్లో శిలాక్షరాలయ్యాయి. పై పద్యం కైలాసనాథుని ద్వారా శ్రీనాథుడు సందర్భానుసారం చెప్పించినప్పటికీ (శివుడూ దిమ్మరే కదా!) భావం మాత్రం శ్రీనాథుని జీవితానుభవంలోనిది.

ఊసుపోకకో (భీ.పు. 5-15), రాజ సందర్శనార్థమో, రాయబారిగానో, పొట్టగడవడానికో, తీర్థయాత్రాది కృత్యంగానో ఆ కాలం నాటి ఆంధ్ర ప్రాంతమంతా ఆయన కలయదిరిగాడు. అంతేగాక ప్రౌఢదేవరాయల ఆస్థానపు కన్నడ ప్రాంతమూ (విద్యానగరం), పెదకోమాటి వేమారెడ్డితో కాశీ, సంచరించాడు. శైవారాధన తత్పరుడు (శైవమే పరమమనే సంకుచితుడు కాడు. ఇదే కావ్యంలో అవతారికలో రాధాగోపాలుని కొలిచాడు, భీ.పు. 1-3) గాబట్టి శ్రీనాథుడు పేర్కొనని దక్షిణభారత శైవక్షేత్రాల్ని ఆయన పేర్కొనకపోవటానికి కారణం ఆయన ఆ ప్రాంతాలను సంచరించక పోవడమే కావచ్చు. తాను కాలుపెట్టిన ప్రాంతపు విభావాన్నీ, దైన్యాన్నీ ఉన్నదున్నట్టు చెప్పడం శ్రీనాథుని నైజం.

భీమేశ్వర పురాణం చెప్పడానికి ముందు పల్నాడు తిరిగి ఆ ప్రాంతపు అన్నపానాల లోటుకు (అంగడి యూరలేదు, రసికుడు పోవడు – చాటువులు) ఎంతగానో నోరు చేసుకొన్నాడు. అక్కడి శుచీ శుభ్రతా లేని పురోహితుని యింటి స్థితి మొత్తాన్నీ (దోసెడు కొంపలో – చాటువులు) ఈసడించాడు. తాగడానికి నీళ్ళుగాని, తినడానికి వరియన్నముగాని లేని పలనాటి నుండి భీమవాటికి పయనమై ఈ భీమమండల విభవానికి మైమరచాడు.

ఎక్కడఁజూచినన్సరసి, యెక్కడఁజూచిన దేవమందిరం,
బెక్కడఁజూచినందటిని, యెక్కడఁజూచినఁబుష్పవాటికం,
బెక్కడఁజూచినన్నది, మహీవలయంబున భీమమండలం
బెక్కడ? యన్యమండలములెక్కడ? భావనచేసి చూచినన్‌! – భీ.పు. 3-23.

రాజమహేంద్రవరపు రాజుల ప్రాపకం పొందడానికి ముందు శ్రీనాథుడు వారి మంత్రి బెండపూడి అన్నయ కోరిన మీదట భీమవాటి మహిమను, భీమమండల ప్రాభవాన్నీ ప్రబంధ రీతిలో కావ్యం కట్టాడు.

ఈ భీమేశ్వర పురాణం ఒక అచ్చమైన తెలుగు ప్రబంధం. తెలుగు కావ్యాలకు సంస్కృతమూలాలు చెప్పుకోవడం సాధారాణం. తెలుగున నన్నయాదిగా ఈ రీతి చెప్పుకుంటున్నా అలా చెప్పుకున్న వారి కావ్యాల్లోనే సంస్కృత మూలం కొంచమై స్వకపోల కల్పితాలు కొల్లలు. ఐతిహాసిక కావ్యాలు కూడా. మిగిలిన తెలుగు కావ్యాలన్నీ దాదాపు ఈ దాపున అందుకు ఎక్కువభాగం ఉదహరించవచ్చు. ఆత్మన్యూనతో, గీర్వాణ గారవమో తెలుగు కవిత్వాన్నీ చిన్నచూపు చూసింది.

భీమేశ్వర పురాణం సంస్కృత భీమఖండానికి (స్కాందపురాణంలో గోదావరీ ఖండం లోనిది) అనుసృజన కాదనడం యిప్పటికి సాధారణమే. ఈ క్రింది మిగుల హేతువులు కూడగడితే ఈమాట మరింత తెల్లమౌతుంది. భీమేశ్వరపురాణానికి భీమఖండమనే పేరు అర్వాచీన కాలంలో ప్రసిద్ధమైంది. (స్వారోచిష మనుసంభవం మనుచరిత్రమైనట్టు.)

1. అవతారికలో కవులు తాము రాయదలుచుకొన్న కావ్యాంశాలను కృతిభర్తలు తమను అడిగి రాయించుకొన్నారని చెప్పడం పరిపాటి. శ్రీనాథుడు భీమమండల దర్శనపులకితుడు. మండల మధ్యస్థిత దేవరూపం తన కారాధ్యము. దీనితో బాంధవుడైన అన్నయ పేర కృతి చెప్పడానికీ, తద్వారా రాజమండ్రి కొలువున పాదం మోపడానికీ తోవ తొక్కిన కాలిబాటౌతుంది. అన్నయ భక్తిపూర్వకంగా భీమనాథుని ప్రాంగణానికర్పించిన మండపాలు (భీ.పు. 1-27), దాన శిలాక్షరాలు చూచినవాడు కదా కవి. అందుకే అన్నయే తన నడిగినట్లూ (భీ.పు. 1-28) ‘సబహుమానంగా తనకు కర్పూర తాంబూల జాంబూనదాంబరాభరణంబు లొసంగెనని’ (భీ.పు. 1-29) కూడా చెప్పుకుంటాడు. ఇది నిజమైనా కాకున్నా ఈ విధమైన రివాజు నన్నయాదిగా వస్తున్నదే.

   ఇలా అన్నయ, ‘స్కాందపురాణంలో గోదావరీ ఖండాన్ని పరిపాటి రచింపమని’ అడిగాడట. తప్ప భీమఖండం కాదు.

2. కర్పూర తాంబూలం అందుకొన్న కవి వెంటనే తన మూలాలోచనమైన రాజమండ్రి వీరభద్ర, వేమపృధ్యీశ్వరుల విక్రమాన్ని పొగిడి వారి మంత్రికి కృతి నిస్తున్నానన్నాడు. ఇక్కడొక వివరణ కూడా ఇస్తున్నాడు కవి.

   పంచలక్షణాలతో శోభిల్లే సంస్కృత పురాణమైన స్కాందంలో గోదావరీ ఖండం దక్షారామ భీమేశ్వర మహాత్మ్య సంయుత మవటం వల్ల భీమేశ్వరపురాణం అంటాననీ, పురాణమని ఆఖ్యానించినా ఆంధ్ర ప్రబంధంగా చెప్తాననీ తన కోరిక నెరవేరేందుకు రాజమహేంద్రవర రెడ్ల వంశవర్ణన చేస్తాడు. ఈ రెండు చోట్లా ఎక్కడా భీమఖండం అని అనకుండా కృత్యంతభాగంలో, ‘స్కాందపురాణాంబునందు, గోదావరీ ఖండంబునందు జెప్పంబడిన భీమఖండం, భీమేశ్వర మహాత్మ్యంబును, భీమేశ్వర పురాణంబుననంబరగు’ నని కావ్యఫలశ్రుతి చెప్తాడు.

   అసలు విషయం సంస్కృత స్కాంద పురాణంలో భీమఖండం లేదనీ (పేజి 706, ఆరుద్ర స.సా.), లండన్ లైబ్రరీలో మెకంజీ సేకరించిన దక్షారామ ప్రతులను శోధించిన వెల్చేరు నారాయణరావు, డేవిడ్‌ షూల్మన్‌లు (పుట 187. శ్రీనాథ, 2012) కూడా చెపుతున్నారు.

దానికి తోడు తెలుగు లిపిలో మాత్రమే వున్న సంస్కృత భీమఖండం గోదావరీ మండలానికే పరిమితమై వుండడం గమనార్హం. దీనిద్వారా భీమేశ్వరపురాణం తర్వాతే శ్రీనాథుడు గానీ మరెవరైనా భీమఖండాన్ని సంస్కృతంలో కర్త పేరు చెప్పకుండా (చెప్పకపోవడం అవసరం కూడా) 32 అధ్యాయాలు తెలుగులిపిలో రాయగా 1879లో మొదట అచ్చయింది. తర్వాత జయన్తి సూర్యనారాయణ శాస్త్రి గారి తెలుగు తాత్పర్యంతో 1943లో కాకినాడలో ముద్రణకు నోచుకుంది. ఈ పుస్తకం చివర 8 తెలుగు అష్టకాలూ, 4 లాలిపాటలూ, 1 జోలపాట, సంవాదం పేరుతో 51 చరణాల పాట, 10 చరణాల ఏకాంతసేవ పాట, మంగళహారతి వున్నాయి. ఇవి ఎవరి రచనలో పేర్కొనలేదు. ఆ తర్వాత జయన్తివారి మాణిక్యాంబ, భీమేశ్వరాష్టకాలూ, భాగవతి వాసుదేవ దీక్షుతుల భీమేశ్వరాష్టకం వున్నాయి.

ప్రథమాశ్వాసం చివర శౌనకాది మునులు ‘స్కాందపురాణంలో పూర్వఖండంలో పారాశర్యుండు నిజాపరాధంబు కారణంబుగా విశ్వనాథుచే నధిక్షేపింపబడి వారణాశి వెల్వడియె’ (భీ.పు.1-120) అని విన్న వారగుటచే సూతుని తదనంతర కథ వినవేడుకౌతుందని చెప్పమనగా సూతుడు కథ ప్రారంభించడంతో రెండవ ఆశ్వాసం మొదలౌతుంది.

పై అంశాలలో ఏకసూత్రత లేదని, భీమఖండం అనేవి స్కాందంలో లేదని, అది శ్రీనాథుని కల్పితమని స్పష్టమవుతున్నాయి. ఇంకొక మౌలికాధార అంశం తర్వాతి వివరణల్లో ఉంది.

భీమేశ్వర పురాణం స్థలమాహాత్మ్యం తెలియజేసే ప్రబంధం. దక్షారామ భీమనాయకుని మహిమ పేరున ఈ ప్రాంతపు తత్కాల భౌగోళిక, సాంస్కృతిక వాస్తవాలకు ఈ కావ్యం ఆలవాలమైంది. ఇది కొత్త ఒరవడి. స్థలపురాణాలలో ఎర్రన నృసింహపురాణం దీనికి ముందుదైనా కర్నూలు జిల్లా అహోబిలపు ప్రాంత వాసనలేవీ లేని నారసింహ భక్తియుతమైన కావ్యమే ఐంది.

ఆశ్వాస విభజన

కావ్యేతివృత్తం కొంచెమైనా ప్రాంతవిశేషాదులను వర్ణణాత్మకంగా తీర్చి తర్వాతి ప్రబంధ కవులకు శ్రీనాథుడు అనుసరణీయమయ్యాడు. కథావస్తువును స్థూలంగా చూస్తే:

• ప్రథమాశ్వాసం – అవతారికతోపాటు దక్షారామ పురవర్ణన 20 పద్యాలలో కొలువై వుంది.
• ద్వితీయాశ్వాసం – ప్రబంధ వర్ణనలూ, శాపగ్రస్తుడైన వ్యాసుడు యాత్రకు వెడలుట, కాశి నుండి ప్రధాన క్షేత్రాల ద్వారా ఆంధ్రభూమిలో అడుగిడుట, అగస్త్యుని కలయిక, శాపకారణం తెలియరావడం.
• తృతీయశ్వాసం – అగస్త్యుడు వ్యాసునికి దక్షారామ మహిమ చెప్పుట, భీమమండల విభవం గాంచుట, వ్యాసాదుల దక్షారామ ప్రవేశం, ఇంద్రుడు దేవతలకు శివలింగ మహాత్త్యం చెప్పడం, వ్యాసుని భీమనుతితో మూలమైన వ్యాసకథ దాదాపు ఇక్కడితో అయిపోతుంది.
• చతుర్థాశ్వాసం – అగస్త్యుడు తీర్థమహాత్త్యం చెప్పడం, శివలీలలు, భీమనాథుడు స్వయంభువుగా వెలయుట.
• పంచమాశ్వాసం – సూర్యుడు కైలాసానికి వెళ్ళి శివుని దక్షారామంలో కొలువుండమని కోరడం, శివుని రాక, భూదాన మహిమ.
• చివరి ఆశ్వాసంలో దక్షవాటి, భీమమండలాల ప్రాశస్త్యం, ఫలశ్రుతి.

స్థానీయత

స్థానీయత వాస్తవికమైనది, అద్దం లాంటిది. సాహిత్యంలో గానీ ఇతరశాస్త్రాలలో గానీ విశ్వజనీన ప్రమాణాలు డొల్లలుగానే మిగులుతాయి. స్థలకాల నిబద్ధమైన ఐతిహాసిక కథనాలు వ్యాపితమయ్యే కొద్దీ స్థానీయ అంశాలు అనే వాస్తవ ప్రేరేపితాలు కలిసి కథ ఎక్కడికక్కడి ప్రాంతీయతను సంతరించుకుంటుంది. రామాయణంలోని కొల్లలైౖన అవాల్మికాంశాలు ఇందు కుదాహరణ. మలి చారిత్రక యుగంలో పుట్టుకొచ్చిన పురాణ సాహిత్యం స్థానీయతలకు పట్టుగొమ్మలై నిలిచింది. కావ్యసాంప్రదాయంలో అవసరమైన చోటల్లా స్థానీయ పునాదులపై వస్తుగతంగా కథాక్రమమూ, ఆత్మగతంగా వర్ణనలూ, మానవాళి సమస్త సాంప్రదాయ వనరుల ఉటంకింపులూ, కదలాడుతూంటాయి. కాబట్టి స్థానీయత శిష్టకావ్యాలలో కూడా ఒక పాత అంశమే. జానపదం నిండుగా స్థానియాంశాల సమాహారం. వలసవాదుల చూపులనుండి స్థానీయ అంశాల వెదుకులాట, మూలవాసుల, జానపదుల, వివిధ జాతుల, ప్రాంతీయ అంశాల గవేషణ, ఉద్దరణ జరిగిందనుకోవడానికి పై వివరణ ఒక విరుగుడు కావొచ్చు.

మానవ సమాజం తాను నడిచిన, గడపిన స్థల కాలాదులను పదిలపరుచుకొని భావానువాదం నిరంతరం చేస్తునేవుంటుంది. భీమేశ్వర పురాణం స్థలపురాణం కావడం మాత్రమే కాకుండా కవి నడచిన దారిలో తన నత్యంత మైమరిపించిన ప్రాంతపు జాడలు పదిలపరచిన కావ్యంగా కూడా అగుపిస్తోంది.

అవతారికలో రాజమండ్రి పుర విశేషాలు (1-41,42) లింగమంత్రి అన్నదానం పేరుతో బ్రాహ్మణ భోజన వర్ణన (1-61), అన్నయమంత్రి దాతృత్యాన్ని చెప్పే బోడసకుర్తి (1-65), చోడవరం, (1-65), పలివెల (1-78) దక్షారామపురవర్ణన (1-88 నుండి 20 పద్యాలు), వ్యాసుడు కాశి, పూరీ, శ్రీకూర్మం, సింహాచలం మీదుగా (2-51) పిఠాపురం రావడం, ఏలానది పారుతున్న ప్రాంత శోభ, అక్కడ పండే పంటలు (రకరకాల ఫలశాకములు, దుంపలు 2-51 నుండి 60) కుమారారామ శోభ (2-61 నుండి 64), సర్పవర వర్ణన (2-65 నుండి 68), తుల్యభాగ నదీతీర సాంపరాయ గ్రామసీమ వర్ణన (2-72 నుండి 80), అగస్త్యుడు దక్షారామ మహిమను వ్యాసునకు చెప్పడం (3-12 నుండి 40), ఈక్రమంలో ఆ చుట్టుతా వున్న ఊర్ల పేర్లు సంపర, పులగుర్త, ఓదూరు, శీల, కోటిపల్లి, పిఠాపురం, సంగమేశ్వరం, పలివెల, రాజమండ్రి మొదలైనవాటి ఉటంకింపు, పలు తోటలూ (3-57 వచనం) వ్యాస అగస్త్యులు దక్షపురిని కీర్తించు యక్షగాన ప్రదర్శన (3-61), భూదాన మహిమలో అనువులు, మినుములు, గోధుమలు, శనగలు పండే భూమిని చెప్పడం (5-68), భీమమండలానికి హద్దులు చెప్పుట (5 -77,78,84), వసంత ఋతువర్ణనలో జాజర పాటలు పాడు అచ్చరలు ( 5-103) మొదలగు ఘట్టములు పూర్వ శోధకులు స్పృశించి పులకరించి తెలియజెప్పినవి.

నాకై పూర్వశోధకులు మిగిల్చిన కొన్ని కొత్త అంశాలతో భీమేశ్వరపురాణంలోని స్థానీయతను చారిత్రకాది కోణాలలో పరిశీలిస్తున్నాను.