రాష్ట్రకూట రాజవంశానికి చెందిన అమోఘవర్ష నృపతుంగ చక్రవర్తి పరిపాలించిన కాలంలో (క్రీ. శ. 814-877) వెలువడిన అలంకారశాస్త్రం కవిరాజమార్గం. ఇది కన్నడంలో లభ్యమైన మొట్టమొదటి గ్రంథం కావడం విశేషం. 1898లో కె. బి. పాఠక్ అనే పండితుడు మొదటిసారి ప్రచురించిన నాటినుండి కవిరాజమార్గం అనేక దేశవిదేశీయుల దృష్టినాకర్షించింది. దానికి ఎన్నో కారణాలు ఉన్నాయి.
సంస్కృత కావ్యశాస్త్రాలలో అత్యంత ప్రాచుర్యం పొందింది కావ్యాదర్శం. క్రీ. శ. 6-7 శతాబ్దాలకు చెందిన దండి రాసిన ఈ అలంకారగ్రంథాన్ని ఆధారంగా చేసుకొని నృపతుంగ ఆస్థానకవి శ్రీవిజయుడు కవిరాజమార్గాన్ని రచించాడు. ఈ గ్రంథానికి మరో ఆధారం భామహుని కావ్యాలంకారం (క్రీ. శ. 6-7 శతాబ్దాలకు చెందింది). కవిరాజమార్గం అచ్చయి వంద ఏళ్ళు దాటినా ఆ గ్రంథానికి చెందిన అనేక ప్రశ్నలు అలాగే మిగిలి ఉన్నాయి. రాజకవి అయిన నృపతుంగుడే దాన్ని రచించాడని కొందరు భావిస్తే, ‘నృపతుంగుడి అనుమతితో ఇది రచితమైందని’ గ్రంథంలోనే ఉన్న ఆధారాన్ని బట్టి దీన్ని శ్రీవిజయుడనే కవి రాసి కవిరాజయిన నృపతుంగుని మార్గాన్ని లోకంలో ప్రచారం చేశాడని చాలామంది పండితులు అభిప్రాయపడుతున్నారు.
ఏది ఏమైనా భారతీయ భాషలలోనే కాక ప్రపంచ భాషల్లోనే కవిరాజమార్గం ఒక విశిష్ట శాస్త్ర గ్రంథమని చెప్పడానికి ఆస్కారం ఉంది. భారతీయ అలంకారశాస్త్ర సంప్రదాయాన్ని స్థానిక భాషలో పరిచయం చెయ్యడానికి పూనుకొని, తన భాష, సంస్కృతి, కావ్యసంప్రదాయం, జనుల రీతి నీతుల్ని చేర్చి తీర్చిదిద్దిన ఘనత శ్రీవిజయునిది. తమిళంలో తొల్కాప్పియమ్ ఇలాంటి గ్రంథమే. కానీ, అది తమిళాన్నే దృష్టిలో ఉంచుకొని రాసిన వ్యాకరణం. కొంతవరకూ ఇతర శాస్త్రాలకు సంబంధించిన విషయాలున్నా కవిరాజమార్గానికి ఉన్న వైవిధ్యం అందులో లేదు. కన్నడ గ్రంథానికున్న వైశిష్ట్యం ఏమిటంటే దాన్ని రచించిన కవికి భారతీయ అలంకార శాస్త్ర సంప్రదాయం మీద గౌరవం ఉంది. కన్నడ భాషా సంస్కృతుల మీద అపారమైన అభిమానం ఉంది. ఇలాంటి సామరస్యాన్ని సాధించడంలోనే ఈ గ్రంథం ప్రత్యేక గుణం వ్యక్తమవుతుంది.
ఈ రచనలో మొత్తం 536 పద్యాలున్నాయి. చాలా వరకూ కందపద్యాలే. శాస్త్రగ్రంథాలకు కందపద్యాన్ని వాడే అలవాటు తెలుగు వారికీ ఉండడం విశేషం. హితంగా, మితంగా చెప్పడానికి కందపద్యం అనువైనదని ఈ రెండు భాషలవాళ్ళు భావించారు. అంతేకాదు, ఈ రెండు భాషల వారికీ సమానంగా ఉండే కొన్ని కావ్యపీఠికా సంప్రదాయాలు కవిరాజమార్గంతోనే ప్రారంభమయ్యాయి. కావ్యాన్ని శ్రీకారంతో ప్రారంభించడం; అందులోనూ నాంది పద్యంలాగా మొదటి పద్యాన్ని ఆశీర్నమస్క్రియలతో రచించడం; దేవతాస్తుతి, పూర్వకవి స్తుతి, సత్కవి ప్రశంస, కుకవినింద మొదలైనవన్నీ ఈ గ్రంథంతోనే ప్రారంభమయ్యాయి. ఈ గ్రంథంలోని కొన్ని ఆధారాలను బట్టి శ్రీవిజయుడు జైనుడని భావించవచ్చు. తెలుగులో జైనుడైన రేచన కవిజనాశ్రయము అనే పేరుతో ఛందోగ్రంథాన్ని రాయడానికి కవిరాజమార్గం ప్రేరణ ఇచ్చిందేమో అని ఒక ఊహ.
శ్రీవిజయుని గ్రంథంలో మొదటి పరిచ్ఛేదం అనేక విధాల ఆసక్తిని రేకెత్తిస్తుంది. ఈ భాగంలోని విషయాలు రచయితలకుండే కొన్ని స్పష్టమైన అభిప్రాయాలను విశదపరుస్తున్నాయి. కన్నడనాడు, కన్నడనుడి, కన్నడ సంస్కృతి మొదలైన విషయాలను గురించి తొమ్మిదవ శతాబ్దిలోనే ఇంత స్పష్టంగా చెప్పడం ఈ గ్రంథంలో విశేషం. మొదటి పరిచ్ఛేదంలోని కొన్ని విశేషాలు మాత్రమే ఈ పరిచయంలో ప్రస్తావిస్తాను. అవి ఈ క్రింది విధంగా ఉన్నాయి:
- కావ్యాలలో గద్యకావ్యాలు, పద్యకావ్యాలు, గద్యపద్యాలు రెండూ ఉండే కావ్యాలు ఉన్నాయి. గద్యపద్యాలున్నవి చంపూ కావ్యాలని దండి చెప్పాడు. కానీ, కన్నడంలో అలాంటి వాటిని ‘గద్యకథ’ అంటారని శ్రీవిజయుడు చెప్పడం విశేషం.
- తొమ్మిదవ శతాబ్దికి ముందే కొంతమంది గద్యకవులున్నారని శ్రీవిజయుడు ఒక పట్టిక ఇచ్చాడు.
- తొమ్మిదవ శతాబ్దికి ముందే కన్నడంలో కవులు, కావ్యాలు ఉండడమే కాకుండా చత్తాణ, బెదండె వంటి దేశి సాహిత్య ప్రక్రియలున్నాయని కూడా శ్రీవిజయుడు చెప్పాడు
- ఏ గ్రంథంలోనూ లేని విధంగా ఒక ప్రాంతానికి స్పష్టమైన ఎల్లలు నిర్దేశించి, అచ్చగన్నడనాడును– అంటే ప్రామాణిక కన్నడ భాషను మాట్లాడే ప్రాంతం – గురించి చెప్పడం కూడా విశేషం. ‘వడక్కే వేంగడం, తెన్ కుమరిమునై’ అని తమిళంలో కనిపిస్తుంది కానీ, కాలనిర్ణయం మాత్రం సాధ్యం కాదు. శ్రీవిజయుడు కావేరి నుంచి గోదావరి దాకా ఉన్న నాడు కన్నడనాడు అని స్పష్టం చేశాడు (1-36). అంతేకాక ఆనాట కిసువొళల్, మహాకొపణనగరం, పులిగెరె, ఒక్కుంద అనే ప్రదేశాల మధ్య ఉన్నదే సారభూతమైన కన్నడం అని చెప్పాడు.
మిగె కన్నడగబ్బంగళొ
ళగణిత గుణ గద్య పద్య సమ్మిశ్రితమం
నిగదిసువర్ గద్యకథా
ప్రగీతియిం తచ్చిరంతనాచార్యర్కళ్ (1-27)
(కన్నడ కావ్యాలలో లెక్కకు మీరిన గుణాలతో కూడిన గద్యపద్యాల సమ్మిశ్రితమైన దాన్ని ప్రాచీనాచార్యులు గద్యకథ అన్న పేరుతో పిలుస్తారు.)
విమళోదయ నాగార్జున
సమేత జయబంధు దుర్వినీతాదిగళీ
క్రమదొళ్ నెగళ్చె గద్యా
శ్రమ పద గురుతా ప్రతీతియం కైకొండర్ (1-29)
(విమళోదయ, నాగార్జున, జయబంధు, దుర్వినీతాduలు ఈ క్రమంలో ప్రకాశించి గద్యాశ్రమ పదగురుతా ప్రతీతిని సంపాదించారు.)
వాళ్ళు సంస్కృత కవులా, ప్రాకృత కవులా, లేక కన్నడ కవులా అన్నది మాత్రం స్పష్టం కావడం లేదు. విమళోదయ, నాగార్జున, జయబంధు, దుర్వినీతాదులు కన్నడ కవులేనని కన్నడ పండితులు భావిస్తున్నారు. శ్రీవిజయుడు పేర్కొన్న ఈ కవులు కన్నడ గద్య కవులు కాకున్నా మరో పట్టిక (1-32) మాత్రం కన్నడ కవులదే అని ఒప్పుకోక తప్పదు.
పరమ శ్రీవిజయ కవీ
శ్వర, పండిత చంద్ర, లోకపాలాదిగళా
నిరతిశయ వస్తు విస్తర
విరచనె లక్ష్యం తదాద్య కావ్యక్కెందుం (1-32)
(పరమశ్రీ విజయ కవీశ్వర, పండిత చంద్ర, లోకపాలాదులు గొప్పవైన వస్తువిస్తర రచనలకు లక్ష్యాలను ఆద్యకావ్యానికి సమకూర్చారు.)
నుడిగెల్లం సల్లద క
న్నడదొళ్ చత్తాణముం బెదండెయుమెందీ
గడిన నెగళ్తెయ కబ్బదొ
ళొడంబడం మాడిదర్ పురాతనకవిగళ్ (1-33)
(ఇతర భాషల కంటే వేరైన కన్నడంలో చత్తాణ, బెదండెవంటి ప్రసిద్ధ కావ్యాలు ఒనగూడేట్లుగా పురాతన కవులు రచించారు.)
కందమమళిన వృత్తము
మొందొందెఁ‌డెగొందు జాతి జాణెసెయె బెడం-
గొందివఱొళమరె పేళల్
సుందరరూపిం బెదండెగబ్బమదక్కుం (1-34)
(కందం, అమలిన వృత్తం ఒక్కొక్కటి వాటి మధ్య జాతి పద్యం చక్కగా చేరగా అందంగా అమర్చి చెప్తే సుందరరూపంగల బెదండె కావ్యమవుతుంది.)
కందంగళ్ పలవాగిరె
సుందర వృత్తంగళక్కరం చౌపది మ-
త్తం దల్ గీతికె తివదిగ
ళందంబెత్తెసెయె పేళ్వొడదు చత్తాణం (1-35)
(పలు కందపద్యాలు, సుందరవృత్తాలు అక్కర, చౌపది ఇంకా గీతికె త్రిపది అందంగా చేర్చి చెబితే అది చత్తాణం.)
కందం, వృత్తాలు జాతులు కలసిన అందమైన ప్రక్రియ బెదండె. ఇది ‘వైదండికా’ శబ్దభవం కావచ్చు. ఈ కావ్య పఠనానికి వైదండికా అనే వాద్యం నేపథ్య సంగీతాన్ని సమకూర్చేదేమో. చత్తాణ అనే ప్రక్రియలో కందపద్యాలు ఎక్కువగా సుందర వృత్తాలు, చౌపది, గీతికె, తివది (త్రిపది) ఉంటాయని రచయిత చెప్పాడు.
కావేరియిందమా గో
దావరివరమిర్ద నాడదా కన్నడదొళ్
భావిసిద జనపదం వసు-
ధా వలయ విలీన విశద విషయ విశేషం (1-36)
(కావేరి నుండి ఆ గోదావరి వరకు ఉన్న కన్నడ నాట భావించగల్గిన జనపదం ఈ భూమండలంలోని విశద ప్రదేశాలలో విశేషమైనది.)
అదఱొళగం కిసువొళలా
విదిత మహా కొపణ నగరదా పులిగెఱెయా
సదభిస్తుతమప్పొంకుం
దద నడువణ నాడె నాడె కన్నడద తిరుళ్ (1-37)
(అందులో కిసువొళల్, ప్రసిద్ధమైన మహాకొపణనగరం, పులిగెఱె, స్తుత్యమైన ఒక్కుంద అనే ప్రదేశాల నట్టనడుమ ఉన్న నాడు అచ్చమైన కన్నడనాడు.)