నేను గతసంవత్సరము ఈమాటలో వాణి నారాణి, బిల్హణీయము అను పద్యనాటికలను ప్రచురించి యుంటిని. అవి తర్వాత కొలది మార్పులతో ఎమెస్కో సంస్థచే పుస్తకముగా ప్రచురింపబడెను. ఇందులో గల బిల్హణీయమును నృత్యనాటికగా వేసిన బాగుండునని, అందుచేత దీనిని నృత్యనాటికగా పునారచన చేయుమని కొందఱు కోరిరి. ఇట్లు పునారచితమైన బిల్హణీయ నృత్యనాటికారూపమిది. దీనిలో గల పద్యములు వాని వాని పేర్లతో సంకేతింపబడినవి. గేయములు ప్రధానముగా ఖండ, చతురశ్ర, మిశ్రగతులలో వ్రాయబడినవి. ఒకచో మాత్రము త్ర్యస్రగతి వాడబడినది. రెండుచోట్ల దప్ప గేయములకు గాని, పద్యము లకుగాని రాగనిర్దేశము చేయబడలేదు. నాకు గల సంగీతజ్ఞానము పరిమితమగుటచేతను, నాట్యమున కనుకూలముగా సంగీతపరికల్పన చేయువారికి పరిపూర్ణ స్వేచ్ఛ నొసగుటకును ఇట్లు చేసితిని. సంగీత, నాట్యపరికల్పన చేయువారికి నేను వ్రాసినది పరిపూర్ణముగా నర్థ మగుట అత్యంతావశ్యకము గనుక, అంతటను అర్థవివరణ నిచ్చితిని. ఈ రచన నాట్యయోగ్యముగా నున్నచో ఇతర సంస్థలును దీనిని ప్రదర్శించవచ్చునను తలంపుతో దీని నిక్కడ ప్రచురించుచున్నాను.
పాత్రలు
బిల్హణుఁడు: కథానాయకుఁడు, కాశ్మీరదేశకవి
మదనాభిరాముఁడు: పాంచాలదేశప్రభువు
విద్యాపతి: మదనాభిరాముని మంత్రి
వీరసేనుఁడు: కారాగారాధిపతి
యామినీపూర్ణతిలక: మదనాభిరాముని కూతురు, కథానాయిక
మందారమాల: పట్టపురాణి, యామినీపూర్ణతిలక తల్లి
మయూరిక: మదనాభిరాముని ఆస్థాననర్తకి, యామినీపూర్ణతిలకకు నాట్యగురువు
మధురిక, చంద్రిక: యామినీపూర్ణతిలక స్నేహితురాండ్రు
ఇంకను ప్రతీహారి, ఇద్దఱు రాజభటులు.
ప్రథమదృశ్యము – దేవతావందనము
పల్లవి:
సరసులం 1దనుపంగఁ జనుదెంచినాము
చరణం1:
సంగీతసాహిత్య సంతర్పణము సేయు
భారతీ దేవిని భక్తితో ప్రణమించి ॥నవరసంబుల॥
చరణం2:
నర్తనం బొనరించు నటరాజమూర్తిని
భద్రంబు లిమ్మంచు భక్తితో పూజించి ॥నవరసంబుల॥
చరణం3:
శోభిల్లు విష్ణునిన్ సుందరాకారునిన్
దీవింపుమని భక్తి దైవాఱ సేవించి ॥నవరసంబుల॥
చరణం4:
వరములం గురిసెడు (గురిసేటి?) కరిరాజ ముఖుని
విఘ్నంబు దొలగింప వేమాఱు వినుతించి ॥నవరసంబుల॥
చరణం5:
బిల్హణీయంబనఁగ విఖ్యాతమై యున్న
నృత్యనాటకమందు నిరవొందుచున్న ॥నవరసంబుల॥
ద్వితీయదృశ్యము – మయూరిక రంగప్రవేశం, అభినయం
పల్లవి:
7నిస్తుల నాట్య మయూరకనూ
చరణం1:
నన్నెదురింపరు 8నాకాంగనలును
వీణావాదనవిదుషీత్వంబున
కారు సమంబుగ గంధర్వులును
చరణం2:
మండనమై తగు మగువను నేను
సరసుల మనములు సంతోషంబున
నాట్యము సేయగ నాట్యము సేతును.
చరణం3:
యౌవనవతియగు యామినికిత్తరి
భరతుని నాట్యపు సురుచిరరీతులఁ
గఱపెడు జాణను, కాంతామణిని
నేపథ్యంలో: మయూరిక తన శిష్యురాలైన రాజకుమారి యామినీపూర్ణతిలకయొక్క నృత్యకౌశల్యమును పాంచాలరాజపట్టమహిషి యైన మందారమాల ముందు ప్రదర్శించు చందం బెట్టిదనిన …
తృతీయదృశ్యము – యామిని నాట్యకౌశల్యప్రదర్శనము
రాణి ప్రశ్న
ఉ.
మోమున హావభావములు పొంగిపొసంగఁగఁ జూపుచున్ మనో
జ్ఞామృతసింధువట్లు సకలాంగము రమ్యరసప్లుతంబు గాన్
గోముగ నాట్యమాడఁగను గొంచక నేర్పితె నేర్పుమీఱఁగన్.
మయూరిక జవాబు
కం.
సుందరముగ మీయెదుటనె చూపును గాదే!
చందురుఁడు యామినికిఁ గల
బంధంబును దెల్పు నాట్యభంగిమ లిపుడే.
యామిని నాట్యం (మోహనరాగం)
పల్లవి:
రారమ్ము యామినిం జేరంగ ద్విజరాజ!
చరణం1:
కుసుమించు నెవో కూరిమితలపులు
నీకరములు నను దాఁకినయంతనె
ఉదయించు నెవో మదిలో వలపులు ॥నిండు పున్నమ॥
చరణం2:
లోఁగొనుమోయీ తీగె విధంబున
సుందరయౌవనసుమశోభితమౌ
నాదగు మేనును నీదేహంబున ॥నిండు పున్నమ॥
చరణం3:
రాసిక్యంబే రమ్యామృతమై
పరగిన విబుధ ప్రవరుడ వీవే
యామిని వలచిన స్వామివి నీవే ॥నిండు పున్నమ॥
యామినికి రాణి ఉపదేశము
చ.
దలరెడు శబ్దజాలముల యర్థము లన్ని యెఱుంగుదే? కరం
బులనఁగ హస్తముల్ కిరణముల్ స్ఫురియించును, విప్రవర్యునిం
గలువలఱేనిఁ దెల్పెడు నిఁకం ద్విజరాజను శబ్ద మారయన్.
కం.
భంగిమలును నేర్చి భవ్యపాండితితోడన్
రంగారు నీవు సాహి
త్యాంగణమునఁ గూడ విదుషి వగుటయె హితమౌ.
కం.
మీవిభుని న్నీ జనకుని మేలగు గురువున్
శ్రీవాణీవిభునిభునిన్
వేవేగను గూర్పు మనుచు విధుసమవదనా!
చతుర్థదృశ్యము – యామిని అంగీకారము
పల్లవి:
చక్కగా నేర్తును సాహిత్య విద్య
చరణం1:
పులకింపఁగాఁ జేయు పూర్ణచంద్రుని లీల
కమనీయపాండితీకరముల న్నను గప్పు
సరసుఁడౌ ద్విజరాజు సన్నిధిని నేను
చక్కగా నేర్తును సాహిత్య విద్య
చరణం2:
చక్కనౌ సాహిత్యశాస్త్ర విజ్ఞానంబు
చిక్కగాఁ గలయట్టి శృంగారమూర్తియు
సరసుఁడౌ ద్విజరాజు సన్నిధిని నేను
చక్కగా నేర్తును సాహిత్య విద్య
చరణం3:
కమణీయ రసపూర్ణ కావ్యరత్నాల
పట్టుగా పఠియించి పాండిత్య మమర
సరసుఁడౌ ద్విజరాజు సన్నిధిని నేను
చక్కగా నేర్తును సాహిత్య విద్య
పంచమదృశ్యము –బిల్హణుని రంగప్రవేశము
పల్లవి:
చరణం1:
తనులావణ్యమె తనమంజిమమై
రంజిల కాశ్మీరంబను కొలనునఁ
జనియించిన జలజంబునె నేను
చరణం2:
కాంతల పాలిటి కల్పకమయి
కామునికంటెను కామ్యంబయి
వెలిగెడిరూపము గల వాఁడను
చరణం3:
సాటి యెఱుంగని మేటి మనీషిని
కవితానాటక కాంతారంబుల
అభినవ్యంబగు అధ్వాన్వేషిని
చరణం4:
కర్ణసుందరీ గాథను నేను
భారతి కింపగు హారంబుగ
రచియించితి విక్రమచరితము
షష్ఠదృశ్యము – రాజు మదనాభిరాముడు, మంత్రి విద్యాపతి, బిల్హణుల ప్రవేశము
నేపథ్యంలో: జయము జయము పాంచాలరాజులకు మదనాభిరామ సార్వభౌములకు, జయము జయము మహామాత్రులకు విద్యాపతి మహోదయులకు – అని వినపడుచుండగా రంగముపై వారు కన్పడుదురు.
మదనాభిరాముడు:
తే.గీ.
రాకుమారికి యామినీరాజముఖికి
సంస్కృతంబును నేర్పంగ చక్కగాను
పూజ్యుఁడగు సాహితీశాస్త్ర బోధకుండు.
విద్యాపతి:
తే.గీ.
జ్యోతిషమునందు, స్మృతులందు, శ్రుతులయందు
కోవిదులు మన నగరాన కొల్లలుగను
కలరు; చాలరా వారలు క్ష్మాతలేంద్ర?
మదనాభిరాముడు:
కం.
కూరిమి తోబుట్టువుగను, గురువర్యునిగన్,
కోరదు కవితాకన్యక
నీరసశాస్త్రంబు లెల్ల నేర్చినవారిన్.
చ.
దరకవితావిదగ్ధుఁడయినట్టి కవీంద్రుఁడు గాక యన్యు లౌ
దురె బుధవర్య! యామినికిఁ దూర్ణముగా వరసాహితీమనో
హరవిదుషీత్వకౌముదిని నంటఁగఁజేయ నఖండితంబుగన్.
బిల్హణుని సభాప్రవేశము
ప్రతీహారి ప్రవేశించి బిల్హణుని రాక నెఱింగించును.
ప్రతీహారి: జయము మహారాజులకు
ఉ.
కాలులనంటువాఁడు, రతికాంతుని యందముఁ గ్రిందుసేయఁగాఁ
జాలిన యందగాఁడు, ఎలసంపెఁగఁబోలిన మేనిడాలుతోఁ
గ్రాలెడువాఁడు, పాఱుఁడు, ధరాపతి! వాకిట వేచియుండెడిన్.
మదనాభిరాముడు:
తే.గీ.
గారవించుటచేతఁ బెంపారు మాదు
వంశగౌరవంబే కాన వైళ మతనిఁ
గనెడు భాగ్యము కల్గును గాక మాకు!
(బిల్హణుడు సభలో ప్రవేశపెట్టబడును.)
విద్యాపతి:
వచనం:అయ్యా! తమరెవ్వరు?
బిల్హణుడు:
జనియించినాఁడ, బిల్హణకవీంద్రుఁడను
విరచించినాఁడను విక్రమాంకచరితమ్ము
కర్ణసుందరీనామ కమనీయరూపకము.
బిల్హణుని రాజవర్ణనము
ఉ.
భ్రాజిలునంట యద్ది యొకపక్షముమాత్రమె రాత్రులందు, ఆ
35రాజొక రాజె? శ్రీమదనరాజ! అహర్నిశలందు లోకవి
భ్రాజితకీర్తివైభవము రాజిలు మీరలు రాజు గాకిలన్?
మదనాభిరాముడు:
ఉ.
తో చవి యౌచుఁ దోఁచెనది; తొల్లిటిపుణ్యమొ యేమొ, నేఁడు నిన్
జూచెడు భాగ్యముం గలిగె; చొక్కఁగనెంతు భవత్కవిత్వధా
రా చిరగాహనంబున, స్థిరంబుగ నుండుము మాపురంబునన్.
చ.
గొని కవివర్య! తావులను గుప్పెడు మా విరితోఁటచాటునం
గొనకొనియున్న సౌధమునఁ గోరినవెల్లను గూర్చు సేవకుల్
పనుపడ నుండి, పెంచుము భవత్కవితాలతికావితానముల్.
బిల్హణుఁడు:
తే.గీ.
మేలునుం గంటి, మీయాన మీరకుండ
నిందె యుందును నేనొకయింత కాల
మైనఁ గలదు నా దొక్క యభ్యర్థనంబు.
తే.గీ.
మానసంబెల్ల నందుచేఁ గాన లేను
కలలయందైన వారల క్ష్మాతలేంద్ర!
ఉండవలె వారి దర్శన మొదవకుండ.
కలుగదింతయు నట్టి కష్టంబు మీకు.
బిల్హణుడు:
పోయి వచ్చెద నింక భూపాలచంద్ర! (బిల్హణుడు నిష్క్రమించును)
బిల్హణుని గురువుగా నిర్ణయించుట
మంత్రి:
తే.గీ.
తమరు గోరెడు పండితతల్లజుండె
ఏగుదెంచెను బిల్హణాకృతిని బూని
యామినీపూర్ణ నోచిన నోము వోలె.
రాజు:
తే.గీ.
గఱప యామిని కీతండు గాని ….
ఉ.
చాచతురత్వమందు గురు సన్నిభుఁడున్, రసికుండు, వీనినిం
జూచినయంతనే మరులు సోఁకును నెట్టి లతాంగికైన, నే
యే చపలత్వ మబ్బునొకొ యీతఁడు విద్యలు చెప్పసాగినన్.
మంత్రి:
మిశ్రగతి:
భావ్యమే యని తోఁచు నైనను
వహ్ని కాల్చునటంచు హోమము
వదలుకొందురె బుద్ధిమంతులు?
రాజు:
అట్టి పండితు డెందు దొరుకును?
యామినీ సుకృతంబు కతమున
అతడు వచ్చిన యట్లు దోఁచును
మంత్రి:
ఘోరనియమము చేసె విప్రుఁడు
అంధులం బొడగాంచనంచును
అట్టి నియమమె చేసె యామిని
కుష్ఠరోగియె శిష్యురాలని
గురువుగారికి విన్నవింతము
గురువుగారలు గ్రుడ్డివారని
కోమలాంగికి విన్నవింతము
కాని వారల నియమభంగము
గాని యట్లుగ వారిమధ్యను
45గట్టి యవనిక గట్టి చదువును
గఱపుమందము రాకుమారికి
రాకుమారిని దీని కొడఁబడ
రాజచంద్రమ! మీరు సేయుఁడు
విప్రవర్యునిఁ జేయు బాధ్యత
వేసికొందును నాదు భుజమున.
సప్తమదృశ్యము – విద్యాభ్యాసమునకు యామిని సంసిద్ధత
పల్లవి:
అలరు కావ్యము లన్ని వైళమె
చరణం1:
సత్కవీంద్రుఁడు సరసుఁడై తగు
బిల్హణుండను విప్రవర్యుని
జ్ఞానవాహినిలోనఁ దోఁగుచు
పూని నేర్చెద, జ్ఞాని నయ్యెద.
చరణం2:
అంధుఁడగుటను అతని వదనము
నరయఁజాలను, అరయనంటిని
అరయకున్నను, అతని గళమును
విన్నఁ జాలును, విదుషి వయ్యెద
వంచు నెదుటను తెరను గట్టిరి.
అష్టమదృశ్యము – విద్యాధ్యాపనకు బిల్హణుని సంసిద్ధత
పల్లవి:
అమరభాషను నేర్వ అరుదెంచునంట
చరణం1:
చిత్రరేఖంబోలె చేయునట నాట్యంబు
49అసక్తి గొనెనంట ఆవధూరత్నంబు
సత్వరంబుగ నేర్వ సారస్వతంబు
చరణం2:
కొంతగా నున్నదట కుష్ఠరోగపుకందు
అరయలేనట్టి యాస్యంబు నే నంటి
తెర నడ్డముగఁ గట్టి తీర్చి రా శంక
నవమదృశ్యము – యామిని విద్యాభ్యాసము
తెరకు కుడివైపు బిల్హణుఁడు, ఎడమవైపు యామిని ఉందురు. బిల్హణుఁడు శ్రావ్యముగా సరస్వతి పాటను పాడుచుండఁగా, తానును దానిని పలుకుచు యామిని భావయుక్తముగా నభినయించి కూర్చొనును.
యామిని:
తే.గీ.
మైన తేఁటిచందాన నాయత్త యయ్యె
యామినీపూర్ణ యిట, భాష నభ్యసింపఁ
జేయ రావలయుఁ దమరు శీఘ్రముగను.
బిల్హణుడు:
అనుచు వచ్చి కూర్చొని, నాట్యకత్తెవు గాన నీవు భారతికి నాట్యనీరాజన మర్పించి పాఠమును ప్రారంభింపుమనును
ముందుగా నర్పించి ముదమార భారతికి
నేఁటి పాఠము నీవు నేర్వంగఁ బూనుము
ఆదేవి కరుణించు యామినీ నిన్ను.
సరస్వతీస్తుతి
పల్లవి:
పంకేజముఖి నిన్ను ప్రణుతింతు భారతీ!
చరణం1:
శ్రీధరాభవవినుత! శ్రీచక్రవాసినీ
చరణం2:
కమలాక్షి! యొసఁగవే కరుణించి దీవెనలు
బిల్హణుడు (తనలో)
ఆడు నెమలిని అనుకరించుచు
నాదుపాటకు నర్తనంబును
చేయుచున్నది ఈయువాంగన
ఆమె గజ్జెలయందుఁ జొరఁబడి
మానసంబిదె మఱలకున్నది
ఇట్లాలోచించుచు కొంత పరాకుగానుండగా, యామిని ‘గురుదేవా’ అని పిలుచును. అప్పుడు తేరుకొని
శ్లో॥
జగతః పితరౌ వన్దే పార్వతీ పరమేశ్వరౌ॥
కం.
వాగర్థములవలెఁ గూడి వరలెడివారిన్
వాగర్థజ్ఞానార్థము
నేఁగొల్తు జగత్పితరుల నిశ్చలమతితోన్.
మంత్రబులంబోలు మధురవాక్యము లివ్వి
వాగర్థములఁ బోలి పార్వతీశంకరులు
ఎడఁబాయకున్నారు ఈసృష్టియందు
పురుషునికి రూపంబె పురవైరి భువిని
ప్రకృతీ పురుషులా ప్రణయరూపంబె
ఈసృష్టి యంతయు – (ఇంతియే ప్రకృతీ
పురుషుండె పురుషుండు – ధర వీరి ప్రణయంబె
అఖిలసృష్టికి మూల మని దీని యర్థంబు.)
యామిని: (తనలో)
చెవుల కింపును జేయు స్వనమున
మధురమంజులమైన మాటల
విషయమెల్లను విశదపఱచుచు
నాదుడెందము నంతకంతకు
దోఁచుచుండెను దొంగచందము
ఇట్లనుకొనుచుండఁగా నేపథ్యమునుండి ‘ యామినీ ఈనాటి సాయంకాలం చంద్రికామధురికలతో గూడి నీవుద్యానవనవిహారం చేసే సమయ మాసన్నమౌతున్నది. త్వరగా బయల్దేరు’ – అను వాక్యములు విన్పించును.
యామిని:
చైత్రవనశోభఁ దిలకించు సమయమయ్యె
బిల్హణుడు:
పూర్ణచంద్రునిఁ గని ముదమొందవమ్మ!
కల్యాణమస్తు! సంపూర్ణద్విజరాజసందర్శనప్రాప్తిరస్తు!
దశమదృశ్యము – యామిని వనవిహారము
సంధ్యాకాలమున యామిని చంద్రికామధురికలతో వనమునందలి తరులతాదులను చూస్తూ ఈక్రింది పాటను పాడుచు విహరించుచుండును.
పల్లవి:
చిత్రముగ వనమెల్ల సింగార మొలికించె
చరణం 1:
కౌఁగిలించితి గాని గాటముగ వీఁడెవఁడె
మాకందపురుషుండొ మన్మథుండో వీఁడు
చెప్పవే మాధవీ సిగ్గేల నీకు ।చైత్రమాసపు॥
చరణం 2:
పులకింపఁజేయుచున్ భువినెల్ల త్వరలోన
వెలయునే నీరాజు, వేయిచంద్రులలీల
వెలుగునే నీమోము కలత నీ కేల ॥చైత్రమాసపు॥
చరణం 3:
సరిలేని జ్యోత్స్నాభిసారికం దలపించు
మల్లికా నీవింత తల్లడిల్లెద వేల
వచ్చులే నెలరాజు త్వరగ నిను జేర ॥చైత్రమాసపు॥
చరణం 4:
పంచమంబునఁ బాడి పతిలేక వెగడొందు
విరహార్తలను చాల వెతలపా లొనరించి
గుట్టుగా దాగెదవు చెట్టుచాటునను ॥చైత్రమాసపు॥
ఇంతలో చంద్రోదయమగును. ఆనిండుచంద్రుని చూచి, ఆ ఉద్యానం ప్రక్కనే ఉన్న భవనంలో నున్న బిల్హణుఁడు ఆపూర్ణచంద్రుని వర్ణిస్తూ చదివే ఈక్రింది పద్యాలు వారికి కొంచెం దూరం నుండి వినిపిస్తాయి.
బిల్హణుఁడు:
వచనం: పూర్వదిక్సతి ముఖమందు బొట్టువలె పూర్ణుఁడై వెలుగొందు నిందునిలో నీకందు వింతగా నున్న దిదియేమి?
తే.గీ.
పొట్టలో నది పేర్కొని ముద్దగట్టి
కందుచందము తనువందుఁ గానుపించు
నందు నిందుఁడ! నీలోని కందు నేను.
తే.గీ.
అమృతమయమైన మృత్తిక నపహరింప
నేర్పడిన కుహరంబె యౌనేమొ చంద్ర!
నీదు తనువందు నెలకొన్న నీలిమంబు.
మధురిక:
వర్ణించుచున్నారు పూర్ణిమాచంద్రుని?
యామిని: (వినుచున్నట్లు నటించి)
ఇదమిత్థముగ దీని నేర్పరుపలేను.
(వితర్కించి, తనలో)
ఆర్యబిల్హణుఁడాలపించిన విధుని వర్ణనవిధమె ఇయ్యది.
ఐన నాతం డంధుడంచును తెరను గట్టిరి అరయకుండఁగ.
అంధుఁడేగతి చందురుం గను? కనక యిట్లెటు గట్టు పద్యము?
వింతవింతగ నున్నదంతయు, దీని తంతెదొ తెలిసికొనవలె.
చంద్రిక:
అతనిపై నొకపాట ఆలపింపవె నీవు!
యామిని:
అట్టులే పాడెద అనుమాన మేల?
యామిని నిండుపున్నమ వేళ అను పాట పాడును. అది ఉద్యానవన సమీపమునందు కిటికీగుండా చంద్రునిసౌరు నానందించుచున్న బిల్హణునికి వినపడును
బిల్హణుడు:
కం.
నా హృదయంబున కమందనందము గూర్చున్,
ఊహింప సుపరిచిత కం
ఠాహితమైన స్వనముగనె నాకుం దోఁచున్.
తే.గీ.
యామినీకంఠజనితంబె; ఆ లతాంగి
సకులఁ గూడి విహారంబు సల్పఁగాను
వచ్చియుండెను గద! పుష్పవాటి కిపుడు.’
రాసిక్యంబే రమ్యామృతమై,
పరగిన విబుధప్రవరుఁడ వీవే,
యామిని వలచిన స్వామివి నీవే,
నిండుపున్నమవేళ నెనరార ద్విజరాజ!
రారమ్ము యామినిం జేరంగ ద్విజరాజ!’
తే.గీ.
ప్రణయగీతంబు నీరీతిఁ బలికెదీవు;
అరయఁజాలవొ స్వప్నమందైన నేను
కనఁగఁజాలను కుష్ఠుల ననెడు మాట!
మఱికొంత వితర్కించి…
ఆ.వె.
బావహిల్లునట్టి యాననమును
కాంచు కాంచు మంచు కౌతుకాయత్తమై
డెందమెందుకొమఱి తొందరించు.
ఏకాదశదృశ్యము – మఱునాటి యామినీబిల్హణుల సమావేశము
యథాప్రకారం యామినీబిల్హణులు తెర కిరువైపులా కూర్చొని యుందురు.
యామిని: వందనము గురువర్య! వందనం బిదె, యామినీవందనంబు.
బిల్హణుడు: కల్యాణప్రాప్తిరస్తు కంజాక్షి నీకు.
కం.
వెన్నెలలోఁ బొనరిన వన విహరణ సుఖసం
పన్నంబగుచును యామిని
చెన్నారెనె నీకు, నీదు చెలికత్తెలకున్?
యామిని:
తే.గీ.
సాగినది నా విహారంబు సకులతోడ;
కాని కల్గినది వనాంతికంబునందు
నున్న భవనంబునందుండి యొక్కవింత.
కం.
సుందరమగు స్వనముతోడ శ్లోకము లత్యా
నందముఁ గూర్చుచు వినవ
చ్చెం దద్భవనంబునుండి చిత్రావహమై.
బిల్హణుడు:
అందాల చంద్రుని అవలోకమొనరించి
ఆశువుగ నేనె కవితావేశ మొదవంగ
ఆలపించిన శ్లోకజాలంబులే యవ్వి
యామిని:
ఆలోకమొనరించి తంటిరా మీరు?
అంధులే మీరంచు అనృతంబు వల్కి
మోసపుచ్చిరె నన్ను భూసురేంద్ర!
బిల్హణుడు:
కాంచంగ నర్హంబు గాదంచు వచియించి
వంచించిరే నన్ను, వచియింపవే యిదియు
కల్లయో సత్యంబొ, ఉల్లంబు శాంతింప
యామిని:
ఇంతకంటెను గలదె యెందైన స్వామి!
కారు మీరంధులు, కాను కుష్ఠను నేను
ఇంకేల మనమధ్య ఈకాండపటము?
అని యామిని ఆవేశముతో లేచి తెరను ప్రక్కకు విసరివైచి బిల్హణునివైపు పరిక్రమించును. అట్లు పరిక్రమించి, బిల్హణుని చూచి, తనలో
పూర్ణపాండితిటుల మూర్తిమంతమైనదేమొ
లేక యిట్టి రూపురేక లొందు నెందునేని?
మంత్రముగ్ధమైన మాద్రి వీని శోభలోనఁ
దేలి నాదు తనువు దూలిపోవుచున్నదేమి?
శీతమధువు ద్రావ చిత్త మవశ మైన యట్లు
వీనిఁ జూడ మనసు వివశమగుచునున్న దేమి?
అని వివశురాలై యామిని క్రింద పడబోవును. అప్పుడు బిల్హణుఁడు ఆమెను లేవనెత్తి తన ఒడిలో పండుకొనబెట్టుకొని ఆమె ముఖమును పరిశీలించుచు.
బిల్హణుఁడు:
ఉ.
పంతముఁ బూని సత్కవులు వర్ణన సల్పిన కావ్యనాయికా
సంతతులందు, నిట్లు స్మరశక్తియె రూపము దాల్చినట్లుగన్
స్వాంతముఁ దన్పునట్టి వరవర్ణినిఁ గాంచను, కాంచనెప్పుడేన్.
ఈయింతి యాస్యంబు నాయంకమందు
కొలనులో జలజంబు చెలువునుం బూని
వెలుగుచున్ హృదయంబు వేవేగఁ దోఁచు.
యామిని:
వచనము: బిల్హణకవీంద్రా! బిల్హణకవీంద్రా! అని పలవరించును.
బిల్హణుడు:
తారనుం గోరెడు రేరాజు చందాన
జాహ్నవిం గోరెడు శంతనుని చందాన
నీయందు అనురక్తి నిక్కముగ నాకొదవె.
యామిని: (తేరుకొని)
ఉ.
లీనమైపోదు నీలోన కవివర్య!
మనబంధ మనిశంబు మనుచుండుఁగాక,
గాంధర్వవిధిచేత గట్టిపడుఁగాక! (అనుచు బిల్హణుని కౌగిలించును.)
బిల్హణుడు:
తే.గీ.
హరిహరాదులు, తత్సతు లస్మదీయ
పూతగాంధర్వబంధనంబునకు సాక్షు
లగుచు దీవింత్రుగాక అత్యాదరమున.
తే.గీ.
లీనమైతివి చెలియ! నాలోన నీవు,
సార సంగీత సాహిత్య సంగమంబు
భంగి మనదు సంశ్లేషంబు భవ్యమయ్యె. (ఇర్వురు గాఢముగ కౌగిలించుకొందురు.)
ద్వాదశదృశ్యము – కారాగారదృశ్యము
నేపథ్యమునుండి: ఇట్లు గాంధర్వవిధిచేత యామినిని వివాహము చేసికొన్న బిల్హణుడు ఆమె అంతఃపురములో నుండసాగెను. గురుశిష్యసంబంధమును కించపఱచి, రాజకుమారితో ప్రణయసంబంధమును పెంచుకొని, ఆమె అంతఃపురమందే నివసించుట మహాపరాధముగా గణించి, మహారాజు ఆనాడే అతనిని కారాగారబద్ధుని జేసి, మఱునాటి మధ్యాహ్నం శిరశ్ఛేదన చేయవలసిందిగా శాసించెను. భటులు బిల్హణుని శృంఖలాబద్ధుని జేసి కారాగారపతియైన వీరసేనున కప్పగించిరి.
ప్రవేశము: శృంఖలాబద్ధుని చేసి బిల్హణుని కొనివచ్చిన ఇద్దరు భటులు, శృంఖలాబద్ధుడైన బిల్హణుఁడు, వీరసేనుఁడు. స్థలము:కారాగారము
భటులు: వీరసేనా!
కడుచెడ్డ నేరంబు గావించినాడంట
ఈనాఁటి కీయయ్య నిచ్చోటనే ఉంచి
తెలవారినాంక తల తెగవేయవలెనంట.
వీరసేనుడు: (తనలో)
పల్లవి:
చరణం1:
పండితోత్తమునికి, పరమేష్ఠి సమునికి
చరణం2:
సుకవిత్వ ముకురానఁ జూచు సత్కవికి
(ప్రకాశముగా భటులతో)
తే.గీ.
చనుఁడు భటులార మీరింక సత్వరముగ.
భటులు ప్రక్క గదిలో బిల్హణుని ఉంచి నిష్క్రమింతురు.
త్రయోదశదృశ్యము – యామినీవియోగపరితాపము
యామిని శోకము
పల్లవి:
కనుపాప కరవైన కనులెట్లు కనిపించు
అ. పల్లవి:
ఈతనువు నేనింక నేరీతి ధరియింతు
చరణం1:
నినుఁ జేసె వధ్యునిగ వినడింత నామొఱ
ఎడఁబాపు నేమొ నాతఁడు నీతనువు గాని
ఎడఁబాపఁజాలునా యెదలోనఁ గల నిన్ను
చరణం2:
కలగాంచు నాబ్రతుకు కన్నీటిపాలయ్యె
నీవలపుకౌఁగిటను నిత్యంబు వసియింప
భావించు నాబ్రతుకు వహ్ని పాలయ్యె
చతుర్దశదృశ్యము – బిల్హణుని నిరాశాపూరితసంతాపము, వీరసేనుడు బిల్హణుని పద్యములను వ్రాసికొనుట
పల్లవి:
స్మరియించుచుందునే మరణించు దాఁక
అ. పల్లవి:
బ్రతుకుకంటెను నాకు మృతియే ప్రియంబు
చరణం1:
కాయంబు నశియించు కాని యాత్మ వసించు
ఆయాత్మతో బుట్టి అన్యభవ మందైన
నీయోగమును బొంద నే నిపుడు భావింతు.
చరణం2:
రాబోవు భవమందు ప్రతిరోధమే లేని
అనురాగబంధాన అలరారుచున్మనము
జనియింపవలెనంచు సర్వేశు నర్థింతు.
వీరసేనుడు: (ప్రవేశించి) వచనం: కవీంద్రా! మీకెంతటి దారుణస్థితి సంభవించినది. రాజాస్థానములయందు బ్రాహ్మీపీఠ మలంకరింపవలసిన మీకీ కారాగారశిక్ష యేమి? మరణదండన మేమి?
బిల్హణుడు:(వచనం) విధికృతమంతయును. నేను నిశ్చింతగా నున్నాను. మరణమన్న వెఱవను.
తే.గీ.
అట్టి ప్రియురాలి యాత్మ నాయాత్మలోన
లీనమైయున్న దిఁక నష్టమైనఁగాని
తనువు, ఆత్మయుండుగద నిత్యంబుగాను.
కం.
కారాన్వితయై మదాత్మకమలమునందున్
జేరిన దింకేటికి భయ
మూరకయే వీరసేన! ఉర్విని వీడన్.
వీరసేనుడు: ధీరోదాత్తులు స్వామీ మీరు.
తే.గీ.
చాలకాలము గ్రోలంగఁజాల మింక;
కాన నుడువుఁడు కొన్ని శ్లోకములు మీరు
వ్రాసికొందును మత్పుణ్యఫలముగాఁగ.
బిల్హణుడు: అట్లె యగుఁగాక, పత్రముల్, గంటమ్ము గొనిరమ్ము వీరసేన!
పంచదశదృశ్యము – రాజసభ: రాజు, రాణి, మంత్రి ప్రవేశము
రాజు:
శిక్షింప నిర్ణయించిన క్షణమునుండి
సంక్షుభితమగుచుండె స్వాంత మెంతొ.
మంత్రి:
మఱల యోచింపుడొకమారు క్ష్మాతలేంద్ర
క్షత్రియాంగనతోడ క్ష్మాసురోద్వాహమ్ము
సమ్మతించునుగదా సర్వశాస్త్రములును
రాణి:
చ.
ప్రతినవపంకజోద్భవుఁడు, రమ్యకవిత్వ సుధాభివర్షణా
మృతకరుఁ, డుత్తముం, డతని మించినవాఁడు, త్వదీయపుత్త్రికిన్
హితుఁడగు నల్లువాఁడు లభియించునొ యోచనసేయుమో నృపా!
ప్రతీహారి ప్రవేశించి వీరసేనుని రాక నెఱింగించును.
ప్రతీహారి: జయము రాజేంద్ర। వీరసేనుఁడు మిముఁజూడ వేచియుండె
రాజు: ఏల వచ్చెనొ కాని, ఇట కాతనిం బంపు.
వీరసేనుఁడు:
తే.గీ.
కలుగు బిల్హణునకు శిరఃఖండనమ్ము
ఈక్షణంబునఁగూడ వచించె నతఁడు
అద్భుతంబగు శ్లోకంబు లక్కజముగ
సత్కవిత్వరసాస్వాదసక్తులైన
తమకుఁ జూపఁ దెచ్చితిని తత్కవిత నేను.
రాజు: ఏదీ యిటు దెమ్ము.
వీరసేనుడు శ్లోకములు గల పత్రిక నిచ్చును. రాజు క్షణకాలము చూచి, ఈ క్రింది పద్యమును బిగ్గరగా చదువును.
సీ.
క్షేత్రంబునందునఁ జేర్పుమయ్య !
ఆపంబు నాయమృతాధర నిత్యంబు
జలకమాడెడి నీటఁ గలుపుమయ్య!
తేజంబు నాతటిద్దేహ దర్శించు నా-
దర్పణాంతరమందుఁ దార్పుమయ్య!
గంధవాహాంశ మాగంధిలశ్వాసకుం
బట్టు వీవనలోనఁ బెట్టుమయ్య!
తే.గీ.
నందు లీనంబు గావింపుమయ్య నలువ!
మేను పంచత్వమొందినఁ గాని, నాదు
పంచభూతాత్మ చెలితో వసించునట్లు.
రాజు: (మహోత్తేజితుడై పల్కును)
పల్లవి:
లేరు నీసరివారు బిల్హణ!
చరణం1:
ఇంత చక్కగ, నింత భావస
మంచితంబుగ నల్లినాడవు
మేదినీసుర! నీదు కవితను
చరణం2:
నీకు వేసితి నిధనశిక్షను.
నాదు సుతపై నీదు ప్రేమము
ఉత్తమాశయయుత మద్వితీయము.
(వచనం) వీరసేనా! తక్షణము సంకెలలు తొలగించి, ఆ బ్రాహ్మణు నిటకు దెమ్ము.
రాణీ! యామిని నిటకు రప్పింపుము. మంత్రివర్యా! యామినీబిల్హణుల శుభవివాహమును నేఁడే ప్రకటించుము.
షోడశదృశ్యము – పెండ్లి నిశ్చయమైన యామినీబిల్హణుల ఆనందవిహారము
పల్లవి:
వెలుగును పెండిలి వెన్నెల వెలుగులు
యామిని:
చేరునులే సుఖతీరంబుల నిఁక
ప్రభవించునులే ప్రత్యహమందున
పారమెఱుంగని కూరుములే యిఁక ॥తొలగెను॥
బిల్హణుడు:
పూవువు నీవై, తీవెను నేనై
అరమరికలు మన కణుమాత్రంబును
పొడమని మనుగడ గడపెద మిటుపై ॥తొలగెను॥
యామిని:
వలె మన ప్రణయము వాసించునులే
మంజుల నీరజ మధు పూరమువలె
మధురం బగులే మన ప్రణయములే ॥తొలగెను॥
బిల్హణుడు:
మాసం బొక క్షణమాత్రం బగుచును
పరగఁగ నిటు పై పయనింతుములే
104ప్రణయోజ్జ్వల జీవనపథమందున ॥తొలగెను॥
సప్తదశదృశ్యము – యామినీబిల్హణుల వివాహము (మధ్యమావతి రాగం)
పల్లవి:
యామినితో బిల్హణు పరిణయము
చరణం1:
మేలిమి చీరను మేనునఁ గట్టి
ముత్తైదువలే ముందర నడువగ
హంసగమనయై యామిని వచ్చెను.
చరణం2:
దండెకడెంబులు దాల్చిన వరునికి
కంకణబంధము, కన్యాదానము
మధుపర్కంబులు మంచిగ నిచ్చిరి
చరణం3:
మంగళసూత్రము మగువకు గట్టిరి
105పరిణయహోమము, బంధనమోక్షము
సప్తపదియును చక్కగఁ జేసిరి
చరణం4:
రాజులు రాణులు ప్రజలును మంత్రులు
ఆహ్వానితులగు నందఱు నొసఁగిరి
ఆశీర్వాదము లా దంపతులకు
అష్టాదశదృశ్యము – మంగళం
మంగళము, మంగళము భారతీదేవికిని, బ్రహ్మాదిదేవులకు
మంగళము, మంగళము పార్వతీమాతకును, పరమేశ్వరునకు
మంగళము, మంగళము సరసాగ్రగణ్యులకు, సామాజికులకు
శ్లో॥
గోబ్రాహ్మణేభ్యః శుభమస్తు నిత్యం, లోకాస్సమస్తా స్సుఖినో భవన్తు॥