పుష్పబాణవిలాసము 26 శ్లోకములు గల అత్యంతలఘుకావ్యము. ఐనను ఈశ్లోకము లన్నియు అలంకారశాస్త్రములో నిర్వచింపబడిన శృంగారనాయికానాయకుల స్వభావమును వ్యంజించున వగుటచే ఈ స్వల్పకావ్యము దీనికంటె దీర్ఘతరములైన అమరుకాది సుప్రసిద్ధ శృంగారకావ్యముల సరసన విశిష్టస్థానమును సంతరించుకొని, ఆదినుండియు రసజ్ఞుల కత్యంతప్రీతిపాత్రమై యున్నది. ఈకావ్యము కాళిదాసకృత మను ప్రథ సామాన్యముగా నుండెడిది. కాని ఇది కాళిదాసకృతము కాదని, దీని కర్త ‘సాహిత్యకౌముది’ కర్త అయిన అర్క భట్టుగారని విమర్శకులు నిర్ణయించినట్లు నాకు శ్రీ ఏల్చూరి మురళీధరరావుగారు తెల్పినారు. నేనిటీవల ఈమాటలో శృంగారనాయిక లను గుఱించి వ్రాసిన నాల్గువ్యాసములలో నిందలి కొన్ని శ్లోకముల నుదాహరించుచు, వానిలో నాల్గు శ్లోకములకు పద్యానువాదములను గూడ నిచ్చితిని. తదనంతరము మిగిలిన 22 శ్లోకములకు గూడ పద్యానువాదములు వ్రాయు సంకల్పము కలిగెను. సత్వరమే కూర్చొని సరస్వతీదేవి యనుగ్రహమువల్ల ఈకార్యమును పూర్తి చేసితిని. ఇది భావానుసృజనమే కాని ప్రతిపదానువాదము కాదు. అనువాదమును మూలముతో బోల్చి చూచికొనుటకును, మూలశ్లోకముల స్వారస్యమును గ్రహించుటకును వీలుగా మూలశ్లోకములు, వాని అర్థ తాత్పర్యములతో గూడిన నా యనువాదము నిచ్చట నిచ్చుచున్నాను. ఈ కావ్యమునకు శ్రీ వేంకటరాయపండితసార్వభౌములు రచించిన ‘శృంగారచంద్రిక’ యను విపులమైన ప్రశస్తమైన సంస్కృతవ్యాఖ్యాన మున్నది. నేనిట నిచ్చిన ప్రతిపదార్థతాత్పర్యాలంకా రాదులు దీని ననుసరించియే యున్నవి. విస్తరణభీతిచే సంస్కృతవ్యాఖ్యానములో ప్రసక్తమైన శ్లోకములయొక్క అలంకారనిర్దేశచర్చను విడిచి, అచ్చట నిచ్చిన అలంకారముల పేర్లనుమాత్రమే నేనిచ్చట పేర్కొంటిని. జిజ్ఞాసువులు సంస్కృతవ్యాఖ్యానమును చూచి విశేషములను గ్రహింపగలరని విన్నవించుకొనుచున్నాను.

శ్రీమద్గోపవధూస్వయంగ్రహపరిష్వఙ్గేషు తుఙ్గస్తన
వ్యామర్దాద్గళితేఽపి చన్దనరజస్యఙ్గే వహన్ సౌరభమ్|
కశ్చిజ్జాగరజాతరాగనయనద్వన్ద్వః ప్రభాతే శ్రియం
బిభ్రత్కామపి వేణునాదరసికో జారాగ్రణీః పాతు వః||

శ్రీయుత లున్నతస్తనులు వ్రేతలు దామె కవుంగిలింప నా
రాయిడిచేత వక్షమున రంజిలు గంధము రాలిపోయినం
బాయని మేనితావి గల వైణవికుండు, ప్రజాగరారుణా
బ్జాయతనేత్రుఁడై వరలు జారశిఖామణి మిమ్ముఁ బ్రోవుతన్.

అర్థము: శ్రీమత్…పరిష్వఙ్గేషు – శ్రీమత్=సౌందర్యము గల్గిన, లేక శోభాయుతలైన, గోపవధూ=గోపికలయొక్క, స్వయంగ్రహ=తాముగా పైకొనునట్టి, పరిష్వఙ్గేషు=ఆలింగనములయందు; తుఙ్గస్తన=ఉన్నతస్తనములయొక్క, వ్యామర్దాత్=రాయిడివలన, చన్దనరజసి=గందపుఁబొడి,గళితేఽపి =రాలిపోయినను, సౌరభమ్=సువాసనను, అఙ్గే = (తన)దేహమునందు, వహన్=తాల్చియున్నవాఁడును, జాగర…ద్వన్ద్వః – జాగర=(రాత్రి) మేల్కొనుటచేత, జాత=కల్గిన, రాగ=ఎఱ్ఱదనముగల, నయనద్వన్ద్వః=కన్నుదోయి గలవాఁడును, ప్రభాతే=ఉదయమునందు, కామపి=ఇట్టిదని చెప్ప నలవి గాని, శ్రియం=శోభను, బిభ్రత్=ధరించియుండువాఁడును నైన, వేణునాదరసికః=వేణుగానమునందాసక్తుఁడగు, కశ్చిత్= ఒకానొక, జారాగ్రణీః =మేటి జారుఁడు (శ్రీకృష్ణుఁడు) , వః=మిమ్ము, పాతు=రక్షించుగాక.

తాత్పర్యము: గ్రంథారంభమున కవి మంగళాచరణ మిట్లు చేయుచున్నాడు. ‘శోభావంతులు, సుందరులైన గోపికాకాంతలు తమంతట తామే వచ్చి కౌఁగిలించుకొనుటవలన నొదవిన స్తనముల రాయిడిచే తన శరీరమునందలి గంధపుఁబూత రాలి పోయినను తనుపరీమళము తఱుగనివాఁడును, (కేళీమూలమున) రాత్రి నిదురలేమివలన ఎఱ్ఱనైన నేత్రములు గలవాఁడును, ప్రభాతమందు వర్ణనాతీతమైన శోభగలవాఁడును, వేణునాదలోలుఁడును నైన ఒకానొక జారాగ్రణి మిమ్ములను రక్షించుగాక!’

అలంకారములు: ప్రేయో రసవదలంకారములు. విశేషోక్తి, పర్యాయోక్త్యలంకారము. ‘పరిష్వఙ్గేషు తుఙ్గస్తన’ అని ఉన్నచోట వృత్త్యనుప్రాసమను శబ్దాలంకారము.

విశేషములు: గ్రంథమును కవి శ్రీకారముతో గూడిన మగణముతో ఆరంభించినాడు. ఇట్టి ఆరంభము కవికిని, కావ్యపఠితల కును శుభప్రదమగుమని ఛందశ్శాస్త్రము. తరువాతి శ్లోకములో చెప్పినట్లుగా శృంగారరసప్రధానమైన కావ్యమును వ్రాయ సంకల్పించుచున్నాడు గనుక కవి గోపికాస్త్రీశృంగారచేష్టాయుతమైన మంగళశ్లోకముతో కావ్యారంభము చేసినాడు. ‘స్వయంగ్రహపరిష్వంగేషు’ అనుటచే, శ్రీకృష్ణునియొక్క భువనమోహనత్వము, గోపికల గాఢానురాగతత్త్వము వ్యక్తమగు చున్నవి. శ్రీకృష్ణుడని నేరుగా చెప్పక, ‘వేణునాదరసికః’, ‘జాగరజాతనయనద్వన్ద్వః’ అని చెప్పుటచే, భాగవతములో చెప్పబడినరీతిగా వేణుగానప్రభావితలైన గోపికలు, వారి అవిరతసాంగత్యములు స్ఫురించుచున్నవి. అందుచేతనే అతడు ‘జాగరజాతనయనద్వన్ద్వుఁ’డైనాడు. ‘స్వయం తుష్టః పరాన్ తోషయతి’ అను నానుడి ప్రకారము ఇట్లు గోపికాసాంగత్యముచే సంతుష్టుడైన శ్రీకృష్ణుడు కావ్యపఠితలను గూడ సంతుష్టులను జేయగలడని కవియొక్క ఆశయము.

భువనవిదితమాసీద్యచ్చరిత్రం విచిత్రం
సహ యువతిసహస్రైః క్రీడతో నన్దసూనోః|
తదఖిలమవలమ్బ్య స్వాదు శృఙ్గారకావ్యం
రచయితుమనసో మే శారదాఽస్తు ప్రసన్నా||

వేనకువేలగుబ్బెతల వేడుకఁ గూడి రమించు శౌరిచి
త్రానఘచారితంబు ప్రథితంబు జగంబున, దానిఁ గొంచు నే
నూనెద నొక్క యుజ్జ్వలరసోత్కటకావ్యము సేయ, శారదా
నూనకృపాకటాక్షమధునుత్తకవిత్వకళాధురీణునై.

అర్థము: యువతిసహస్రైః సహ=పెక్కండ్రు యువతులఁ గూడి, క్రీడతః=క్రీడించుచున్న, నన్దసూనోః= నందుని పుత్త్రుఁడైన శ్రీకృష్ణునియొక్క, విచిత్రం=వింతయైన, యత్ చరిత్రం=ఏ చరిత్రము, భువనవిదితమ్=లోకప్రసిద్ధము, ఆసీత్= ఐనదో, తత్ అఖిలమ్=అది యంతయు, అవలమ్బ్య=ఆధారముగాఁ జేసికొని, స్వాదు=మనోహరమైన, శృఙ్గారకావ్యం= శృంగారరస ప్రధానమైన కావ్యమును, రచయితుమనసః=రచింప సంకల్పించిన, మే=నాకు, శారదా= సరస్వతీదేవి, ప్రసన్నా అస్తు= అనుగ్రహముగలది యగుఁగాక. (పైన ‘శృఙ్గారకావ్యం’ అను పదము ‘ఉజ్జ్వలరసోత్కటకావ్యము’గా అనూదితమైనది. ‘శృఙ్గార శ్శుచి రుజ్జ్వలః’ అని అమరకోశములో నుండుటచే ఉజ్జ్వలరసోత్కటకావ్య మను పదమునకు శృంగారసాధికకావ్య మని అర్థము. నుత్త మనగా ప్రేరిత మని యర్థము- ‘నుత్తనున్నాస్తావిద్ధక్షిప్తేరితాస్సమాః’ అని అమరము.)

తాత్పర్యము: మంగళాచరణానంతరము కవి కావ్యనిర్వహణమునకై సరస్వతీదేవి అనుగ్రహము నిట్లర్థించుచున్నాడు. ‘సహస్రాధికులైన యువతులతో క్రీడించుచున్న శ్రీకృష్ణుని విచిత్రచరిత్రము జగత్ప్రసిద్ధము. దాని నాధారముగాఁ గొని నేనొక జనరంజకమైన శృంగారరసప్రధానకావ్యమును నిర్మింపఁగోరుచున్నాను. దీనికై సరస్వతీప్రసాదము నాకుఁ గలుగుఁగాక.’

కాన్తే దృష్టిపథం గతే, నయనయోరాసీద్వికాసో మహాన్
ప్రాప్తే నిర్జనమాలయం, పులకితా జాతా తనుః సుభ్రువః!
వక్షోజగ్రహణోత్సుకే, సమభవత్ సర్వాఙ్గకమ్పోదయః;
కణ్ఠాలిఙ్గనతత్పరే, విగళితా నీవీ దృఢాపి స్వయమ్||

కనఁబడినంతనే ప్రియుఁడు కన్నులు వక్త్రము నెల్లఁ గ్రమ్మె, ని
ర్జననిలయంబునందతఁడు ప్రాప్తిలినంతనె నిక్కెఁ బుల్కలున్,
స్తనయుగమున్ గ్రహింపఁగనె దట్టపుఁగంపము వుట్టెఁ, గౌఁగిటం
గొనియెనొ లేదొ, దానికదె గొబ్బున వ్రీలెను నీవి కాంతకున్.

సందర్భము: పరస్పరానురాగయుతులై యుండియు, కలసికొను నవకాశము లేక, ఒకనాడు ఏకాంతముగా గలసికొన్న నాయికానాయకుల చేష్ట లిందు వర్ణింపబడినవి.

అర్థము: కాన్తే =ప్రియుఁడు, దృష్టిపథం గతే = కన్నులఁబడినవాఁడు కాఁగా (కనిపింపఁగా), సుభ్రువః = (అందమైన కనుబొమలుగల)నాయికయొక్క, నయనయోః=కన్నులకు, మహాన్=అధికమైన, వికాసః=విచ్చుకొనుట, ఆసీత్=కలిగెను. కాన్తే =ప్రియుఁడు, నిర్జనమాలయం=జనులు లేని(ఏకాంత) గృహమును, ప్రాప్తే సతి=పొందగానే, తనుః=(నాయికయొక్క) శరీరము, పులకితా జాతా=గగుర్పాటు గలదయ్యెను. కాన్తే =ప్రియుఁడు, వక్షోజగ్రహణోత్సుకే సతి= స్తనగ్రహణాసక్తుఁడు కాఁగా, సర్వాఙ్గకమ్పోదయః — సర్వాంగ= శరీర మంతట, కమ్పోదయః=వణకుయొక్క పుట్టుక, సమభవత్=కలిగెను. కాన్తే =ప్రియుఁడు, కణ్ఠాలిఙ్గనతత్పరే సతి=కంఠమును కౌఁగిలించుటయం దాసక్తుఁడు కాఁగా, దృఢాపి=గట్టిదైనను, నీవీ= (నాయికయొక్క) కోకముడి, స్వయమ్=తనంతటనే, విగళితా=జారి(విడి)పోయినది.

తాత్పర్యము: ప్రియుఁడు కంటఁబడఁగానే అతనిపై మక్కువగలది కావున అతనిని చూచుటకు నాయికకన్నులు విప్పారినవి. అతడు ఏకాంతమున నామెను చేరఁగనే శరీరము పులకాంకితమైనది. స్తనగ్రహణాసక్తుఁడు కాఁగానే శరీరమున వేపథువు (కంపము) జనించినది. అతఁడామెను కౌఁగిలింపగనే దృఢముగా గట్టినదైనను కోకముడి దానికదియే వీడిపోయినది. నాయిక స్వాధీనపతిక. దర్శన స్పర్శనాలింగనాదులు వర్ణించుటచే సంభోగశృంగారము. చక్షుష్ప్రీతి యను అవస్థ, రోమాంచము, వేపథువు (కంపము) అను సాత్త్వికభావములు వర్ణితములు. నాల్గవపాదమున కామేంగితము వర్ణితము. స్వభావోక్త్యలంకారము. అనువాదపద్యములో ‘కన్నులు వక్త్రము నెల్లఁ గ్రమ్మె’ అను వాక్యము ‘కన్నులు వికసించినవి’ అనుటకన్న రమ్యముగా నుండి, నాయిక కొదవిన చక్షుష్ప్రీతి యను అవస్థను చక్కగా చిత్రీకరించుచున్నది.

మాం దూరాదరవిన్దసున్దరదరస్మేరాననా సంప్రతి
ద్రాగుత్తుఙ్గఘనస్తనాఙ్గణగళచ్చారూత్తరీయాఞ్చలా|
ప్రత్యాసన్నజనప్రతారణపరా పాణిం ప్రసార్యాన్తికే
నేత్రాన్తస్య చిరం కురఙ్గనయనా సాకూతమాలోకతే||

పరులను కన్మొఱంగ నిజపాణినిఁ గప్పి యపాంగసీమ, నా
దరహసితాంబుజాస్య నను దవ్వులనుండి చిరంబుగా నదే
యరయుచునున్నదున్నతకుచాంచలసంస్ఖలితాంశుకంబు నే
మఱికను దీర్పకుండఁ, గుసుమాంబకచోదితలోలదృష్టులన్.

సందర్భము: తనయం దనురక్త యైన ఒకానొక నాయికయొక్క దర్శానాది చేష్టల నొక నాయకుడు మిత్రునితో జెప్పుకొను చున్నాడు.

అర్థము: సంప్రతి=ఇప్పుడు, అరవిన్ద…స్మేరాననా – అరవిన్ద=కమలమువలె,సున్దర=అందమైనదియు, దర= ఇంచుక, స్మేర=నవ్వుచున్నదియునగు, ఆననా=ముఖము గల్గిన, సా కురఙ్గనయనా=ఆ లేడికన్నులనాయిక, ద్రాగుత్తుఙ్గ… చారూత్తరీయాఞ్చలా -ద్రాక్=వడిగా, ఉత్తుఙ్గ=పొంగినవియు, ఘన=గొప్పనైనవియు నైన, స్తనాఙ్గణ=స్తనముల చెంత నుండి, గళత్=జారుచున్న, చారు=అందమైన, ఉత్తరీయాఞ్చలా=పైఁటచెఱగు గలదియు, ప్రత్యాసన్న…పరా– ప్రత్యాసన్న= సమీపించుచున్న, జన=జనులయొక్క(మనస్సులను), ప్రతారణ=మోసపుచ్చుటయే, పరా సతీ= ప్రధాన వ్యాపారము గలదియు నగుచు, నేత్రాన్తస్య=కనుగొనలయొక్క, అన్తికే=సమీపమున, పాణిం=చేతిని, ప్రసార్య=చాచి (విస్తరించి), దూరాత్=దూరమునుండి, మాం=నన్ను, చిరం=చాలసేపటినుండి, సాకూతమ్=సాభిప్రాయముగా (అనురక్తితో ననుట), ఆలోకతే=చూచుచున్నది.

తాత్పర్యము: పద్మమువలె సుందరమైన ముఖమందుఁ జిఱునవ్వును జేర్చి, (లోనుప్పొంగు భావావేశమునకు ప్రతిబింబాయ మానముగా) పొంగువారెడి ఘనస్తనములనుండి పైఁట జారుచుండగా (జాఱుచున్నను పరాకుతో దానిని గమనింపక), ఇతరులనుండి తన యవస్థను కప్పిపుచ్చుకొనుటకై కడగంటి చెంత చాచినచేతి నడ్డముగా నుంచి, సాభిప్రాయముగా (దృగ్విలాసాదులచేత తన యనురక్తిని సూచించుచు), నన్నా కురంగనేత్ర దూరమునుండి చాలసేపటినుండి చూచుచున్నది.

యుక్తి, స్వభావోక్తి, వృత్త్యనుప్రాస, ఛేకానుప్రాసము లలంకారములు. నాయిక ప్రౌఢ. కురంగనేత్ర అనుటచే చూపులయందలి చంచలత్వము, త్రాసము స్ఫురించుచున్నది. కాని ప్రౌఢ కావున నలుగురిలో నుండియు సాభిలాషముగా నాయకుని జూచుచు, ఇతరులు తన దృగ్విలాసములను గమనింపకుండ కనుగొనయందు చేతి నడ్డముగా బెట్టుకొన్నది.

నీరన్ధ్ర మేత దవలోకయ మాధవీనాం
మధ్యే నికుఞ్జసదనం చ్యుతపుష్పకీర్ణమ్|
కుర్యుర్యదీహ మణితాని విలాసవత్యో
బోద్ధుంన శక్య మబలే నినదైః పికానామ్||

అబలా! కాంచుము రాలుపూగముల మధ్యంబందు మవ్వంబు నై
గుబురై యున్నది మాధవీవ్రతతికాకుంజంబు, పుంస్కోకిల
ప్రబలారావములందు లీనమగుటం బ్రత్యేకమై తోఁప విం
దుఁ బడంతుల్ రతివేళ సల్పు మణితానూనధ్వనుల్, సీత్కృతుల్.

సందర్భము: సంకేతమునకు పూలు గోయు నెపంబున వచ్చిన ఒకానొక కాంతకు ప్రియుడు రహస్యముగా విహరింపదగిన స్థలము నిట్లు సూచించుచున్నాడు.

అర్థము: అబలే=ఓ ముద్దరాలా! నీరన్ధ్రమ్=దట్టమైన (బయటివారికి గనఁబడకుండ సందులు లేని), మధ్యే=మధ్యభాగమున, చ్యుత=రాలిన, పుష్ప=పూవులతో, కీర్ణమ్=నిండినట్టి (అందుచేత స్వాభావికమైన పూసెజ్జవలె నున్న మధ్యభాగము గల), ఏతత్ =ఈ, మాధవీనాం= బండిగురివెందతీఁగెలయొక్క, నికుఞ్జసదనం=పొదరింటిని, అవలోకయ=చూడుము. ఇహ= ఇచ్చట, విలాసవత్యః=రతికేళీసక్తలైన యతివలు, మణితాని=సురతసంబంధమైన కూజితములు, కుర్యుర్యది= చేసినచో, పికానామ్=కోకిలలయొక్క, నినదైః=కూజితములచేత, బోద్ధుం=తెలిసికొనుటకు, న శక్యమ్=(బయటివారికి) సాధ్యము గాదు.

తాత్పర్యము: గడుసరియగు నాయకుడు వనమందు దట్టమగు బండిగురివెందపొదను చూపించుచు ప్రియురాలి కిట్లు సూచించుచున్నాడు. దట్టమైన యీ బండిగురివెందతీవపొద సందులు లేకుండ నున్నది. విరివిగా రాలిన పూవులవల్ల దీని లోపలిభాగము మెత్తనై, పరిమళవంతమై, స్వాభావికమైన పూలపఱుపువలె నున్నది. ఇందులో విలాసముగా గడపు రమణుల రతికూజితములు ఇందులో వినవచ్చు మిక్కుటమైన కోకిలకూజితములవలె నుండి బయటివారికి ప్రత్యేకముగా దోపవు. ‘అబల’ యను పదమువలన నీవు గుట్టు బయలగునేమో యని భయపడుదువేమో, అట్టి భయ మక్కఱ లేదు, ఇచ్చట కోకిలరుతములు మిక్కుటముగా నున్నవి, పొద దట్టముగా నున్నదని నాయకుడు సూచించుచున్నాడు. సామాన్యాలంకారము, భ్రాన్తిమదలంకారధ్వని.

దష్టం బిమ్బధియాధరాగ్ర మరుణం, పర్యాకులో ధావనా
ద్ధమ్మిల్ల, స్తిలకం శ్రమామ్బుగళితం, ఛిన్నా తనుః కంటకైః|
ఆః కర్ణజ్వరకారికఙ్కణఝణత్కారం కరౌ ధూన్వతీ
కిం భ్రామ్యస్యటవీ శుకాయ? కుసుమాన్యేషా ననన్దాగ్రహీత్||

గడుసరిచిల్క నీపెదవిఁ గాటఁగ బింబమటంచు, దానివెం
బడి సడిచేయ గాజు లిటు పర్వెదవేటికి కొప్పు వీడగం,
జెడగను బొట్టు స్వేదమున, చీలలచందము ముండ్లు మేనినిం
బడిబడిఁ గ్రుచ్చ? వ్రచ్చెఁ గుసుమంబులు ముందె ననంద సుందరీ!

సందర్భము: ఒక నాయిక వనములో నొక బండిగురివెందపొదలో ప్రియుని గవయుచున్నది. ఆమె చెలికత్తె రక్షణార్థము బయట గాపున్నది. ఇంతలో నాయికయొక్క ననంద (ఆడుబిడ్డ) అచ్చటికి పూలు గోసికొనుటకు వచ్చుచున్నది. ననంద రాక నాయిక కెరింగించుటకు, నాయిక సురతచిహ్నములను గాంచి ననంద సందేహింపకుండుటకు వీలుగా చతుర యైన చేటిక ఇట్లనుచున్నది.

అర్థము: అరుణం=ఎఱ్ఱనైన, అధరాగ్రమ్=మోవియంచు, బిమ్బధియా=(ఎఱ్ఱని) దొండపండనెడి భ్రాంతిచేత, దష్టం=కొఱక బడినది; ధావనాత్=పరుగెత్తుటవల్ల, ధమ్మిల్లః=కొప్పు, పర్యాకులః (జాతః) = చెదరి (వీడి)పోయినది; తిలకం =నొసటి బొట్టు, శ్రమామ్బు=శ్రమచే గల్గిన చెమ్మటచే, గళితం=జారిపోయినది (శిథిలమైనది); తనుః=శరీరము, కంటకైః= ముండ్లచేత, ఛిన్నా=గాయపడినది (కోయబడినది); ఆః=అక్కటా! కర్ణజ్వరకారి=చెవులకు సంతాపమును కలిగించు, కఙ్కణ=గాజుల యొక్క, ఝణత్కారం=గలగలధ్వనులు గల్గునట్లుగా, కరౌ=రెండుచేతులను, ధూన్వతీ=విదలించుచు, అటవీశుకాయ= అడవిచిల్కకొఱకు, కిం భ్రామ్యసి=ఎందుకు తిరుగుచున్నావు? ఏషా ననన్దా=ఈ (నీ) ఆడుబిడ్డ, కుసుమాని=పూలన్నియు, అగ్రహీత్= తీసికొన్నది (కోసికొన్నది).

తాత్పర్యము: ‘పూలు గోయుట మాని వృథాగా చిలుకవెంబడి పరుగెత్తుచున్నావు. నీ ఆడుబిడ్డ పూవుల నన్నిటిని ముందు గానే కోసికొన్నది చూడు!’ అని పైకి స్ఫురించు భావము. పొదలో నున్న నాయికకు ఆడుబిడ్డయొక్క రాకను సూచించుట అంతరాశయము. ఆమె రాక విని హఠాత్తుగా పొదనుండి నిర్గమించు నాయికయొక్క సురతచిహ్నములను ఆమె తన పెదవిని కొఱకిన అడవిచిల్కను బట్టుకొనుటకై పరుగెత్తగా శరీరమందు కల్గిన చిహ్నములుగా వర్ణించి, ఆడుబిడ్డకు నాయికయం దనుమానము కలుగకుండగా జేయుట చెలికత్తెయొక్క ఆశయము. ‘అటవీశుకాయ=అడవిచిల్కకొఱకు’ అనుటచే అది పెంపుడుచిల్క గాదు, పట్ట సాధ్యముగాని అడవి చిల్క, అందుచే అధికశ్రమతో నుఱుకవలసి వచ్చినది. అందుచే ఈ తనుచిహ్నము లన్నియు గల్గినవి అను విశేషార్థము ద్యోతకమగుచున్నది. ‘ఆః కర్ణజ్వరకారికఙ్కణఝణ త్కారం కరౌ ధూన్వతీ’ అను వాక్యములోని ‘ఆః’ అను అవ్యయము కోపమును వ్యక్తీకరించునది (ఆః కోపే తాప పీడయోః – అని అమరము). ఇట్లు తగని పనిని చేయుచున్నట్లు ఆక్షేపణరూపకముగా నాయికను బలికి, అట్లు చేయుటవల్లనే ఆమె తనువందు వ్యక్తమగు స్వేద, కంటకవ్రణాదులు కల్గినవను భావము ఆడుబిడ్డ మనసులో రూఢముగ నాటుట ఇచ్చట చెలికత్తెయొక్క ఆశయము. ఇట్లు ఈ చెలికత్తెయందు భరతుడు నాట్యశాస్త్రములో చెప్పిన దూతికాలక్షణములైన కాలజ్ఞత (సమయానువర్తనము), చాతుర్యము, రహస్యగోపనమను లక్షణములు ప్రదర్శింపబడినవి. భ్రాన్తిమదలంకారము, విషమ ధ్వని, వ్యాజోక్తిధ్వనియు.

బిభ్రాణా కరపల్లవేన కబరీమేకేన పర్యాకులా
మన్యేన స్తనమండలే నిదధతీ స్రస్తం దుకూలాఞ్చలమ్|
ఏషా చన్దనలేశలాఞ్ఛితతను స్తామ్బూలరక్తాధరా
నిర్యాతి ప్రియమన్దిరా ద్రతిపతేః సాక్షాజ్జయశ్రీ రివ||

సడలినకొప్పు నొక్క కరసారసమందున, జాఱుపయ్యెదన్
వడిగ గ్రహించి యన్యకరపద్మమునందుఁ, బ్రియాలయంబు వె
ల్వడు నదె కాంత కంతురమభంగి, సుచందనలేశయుక్తమై
యొడలును, వీటికారుణిమ నుజ్జ్వలమై యధరంబుఁ గ్రాలఁగన్.

సందర్భము: ప్రియునిగృహమునుండి రతిశ్రాంతయై వెడలుచున్న కామినీవర్ణనము.

అర్థము: పర్యాకులాం=చిక్కుపడియున్న (చిందరవందరయైన), కబరీం=కొప్పును, ఏకేన కరపల్లవేన= ఒక చిగురాకువంటి (చిగురాకువలె కోమలమును, అరుణమును నైన) చేతితో, బిభ్రాణా=పట్టుకొన్నదియు, అన్యేన (కరపల్లవేన)=ఇంకొక (చిగురాకువంటి) చేతితో, స్తనమండలే=స్తనప్రదేశమునందు, స్రస్తం=జాఱుచున్న, దుకూలాఞ్చలమ్=వలిపెముయొక్క కొనను, నిదధతీ= ధరించినదియు నగుచు, చన్దనలేశలాఞ్ఛితతనుః — చన్దన=గంధముయొక్క, లేశ=కణములచేత, లాఞ్ఛిత=చిహ్నితమైన, తనుః=శరీరము గలదియు, తామ్బూలరక్తాధరా=తాంబూలముచేత ఎఱ్ఱబడిన క్రిందిపెదవి గలదియు నైన, ఏషా=ఈ వన్నెలాడి, సాక్షాత్=ప్రత్యక్షమైన, రతిపతేః =మన్మథునియొక్క, జయశ్రీ రివ= జయలక్ష్మియో యనునట్లు, ప్రియమన్దిరాత్ = ప్రియుని గృహమునుండి, నిర్యాతి=వెడలుచున్నది. (అనువాదములో చేతులు పల్లవములతో గాక పద్మములతో బోల్పబడినవి.)

తాత్పర్యము: సులభము. ‘చన్దనలేశలాఞ్ఛితతనుః’ అనుటవల్ల దట్టముగా తనువున కలందుకొన్న గంధమునకు ప్రణయపు కౌఁగిలింతలచే కలిగిన శైథిల్యము స్ఫురించుచున్నది. సురతమృదితయైన నాయికను మన్మథజయలక్ష్మితో బోల్చుట సరసముగా నున్నది. నాయికారూపవేషాదులవర్ణన స్వాభావికముగా నుండుటచే స్వభావోక్తి. ఉత్ప్రేక్షాలుప్తోపమ లితరాలం కారములు.

కాన్తో యాస్యతి దూరదేశ మితి మే చిన్తా పరం జాయతే
లోకానన్దకరో హి చన్ద్రవదనే వైరాయతే చన్ద్రమాః|
కిం చాయం వితనోతి కోకిలకలాలాపో విలాపోదయం
ప్రాణానేవ హరన్తి హన్త నితరామారామమన్దానిలాః||

ధవుఁడు విదేశ మేగునన దద్దఱిలెన్మది చింతతోడుతన్,
భువనముదంకరుండు శశభూషణుఁడే యిపు డేచె వైరియై,
శ్రవహితకోకిలారవమె సంధిలె శోకవిరావమూలమై,
నవసుమవాటికానిలమె నాయసువుల్ హరియించె వీచుచున్.

సందర్భము: ప్రియుడు దూరదేశమేగు నను వార్త విన్నంతనే విరహము ననుభవించుచున్న నాయిక (ప్రవత్స్యత్పతిక) తన చెలికత్తెతో తన యవస్థ నీ శ్లోకములో వర్ణించుచున్నది.

అర్థము: కాన్తః=ప్రియుడు, దూరదేశం=దూరదేశమునకు, యాస్యతి ఇతి=పోవుచున్నాడని, మే=నాకు, పరం=అధిక మైన, చిన్తా=విచారము, జాయతే=కలుగుచున్నది; చన్ద్రవదనే= ఓ చంద్రునివంటి ముఖముగలదానా ! (ఇది చెలికత్తెకు సంబోధనము), చన్ద్రమాః =చంద్రుడు, లోకానన్దకరో హి = లోకమునకెల్ల ఆనందమును గూర్చువాడే కాని , వైరాయతే= (నాతో) విరోధించుచున్నాడు; కిం చ=ఇంకను, అయం=ఈ, కోకిలకలాలాపః=కోకిలలయొక్క అవ్యక్తమధురధ్వనులు, విలాపోదయం= దుఃఖాలాపముయొక్క పుట్టుకను, వితనోతి=కలిగించుచున్నవి. మధురమైన వయ్యు కోకిలాలాపములు దుఃఖాలాపజనకము లగుచున్నవనుట. హన్త=అయ్యో (కష్టము!), నితరాం=అధికమైన, ఆరామ=తోఁటలయందలి, మన్దానిలాః=మందమారుతములు, ప్రాణానేవ హరన్తి=ప్రాణములనే తొలగించుచున్నవి.

తాత్పర్యము: సులభము. చల్లని చంద్రుడు (విరహ)తాపమును కలిగించు విరోధి యైనాడు. మధురమైన కోకిలరవము విలాపా రవమునకు మూలమైనది. ఆరామవాయువే ప్రాణవాయువును హరించుచున్నది. ఇట్లు చంద్రాదుల సహజధర్మములే నాయిక కపాయకరములైన విరుద్ధధర్మములుగా భాసించి, ఆమె విరహము నధికము చేసినవి. నాయిక ప్రవత్స్యత్పతిక, విప్రలంభశృంగారము. చపలాతిశయోక్తి , అనుప్రాసాలంకారములు.

నవకిసలయతల్పం కల్పితం తాపశాన్త్యై
కరసరసిజసఙ్గాత్ కేవలం మ్లాపయన్త్యాః|
కుసుమశరకృశానుప్రాపితాఙ్గారకాయాః
శివ శివ! పరితాపం కో వదేత్ కోమలాఙ్గ్యాః||

ఘనతరతాపశాంతికయి కల్పితమైన కిసాలతల్పమున్
తన మృదుపాణిపద్మములఁ దాఁకినతోడనె వాడఁజేయుచున్
మనసిజవహ్నిరూపమున మండుచునున్నది, రామ రామ! వా
కొనఁగఁ దరంబె యీ కుసుమకోమలి తాపభరం బెవారికిన్!

సందర్భము: విరహార్త యగు నొక నాయికయొక్క అవస్థను జూచి, ఆమె చెలి యిట్లు జాలిపడుచున్నది.

అర్థము: తాపశాన్త్యై=(విరహ)తాపమును శమింపజేయుటకై, కల్పితం=కూర్చబడిన, నవకిసలయతల్పం=క్రొత్తచిగురుల పఱుపును, కేవలం కరసరసిజసఙ్గాత్=తామరలవంటి (తన) చేతులయొక్క స్పర్శమాత్రముననే, మ్లాపయన్త్యాః=వాడ్చు చున్న, కుసుమశర=మన్మథుఁ డనెడు, కృశాను=అగ్నిచేత, ప్రాపిత=పొందింపఁబడిన, అఙ్గారకాయాః=అగ్నిత్వము గల యట్టి (ఒక అగ్ని మఱొకవస్తువులో అగ్నిపరికల్పన చేయుట సహజము), కోమలాఙ్గ్యాః =కోమలమైన శరీరము గల కాంత యొక్క, పరితాపం= విరహతాపమును, శివశివ=అబ్బబ్బ! కో వదేత్ = (అంతయింతయని) ఎవడు చెప్పగలడు? (ఆపరితాపము వాచాతీత మనుట).

తాత్పర్యము: సులభము. కోమలాంగి యనుటచే నామె విరహతాపము నోర్వలేని సుకుమారి యని వ్యంజితము. అందుచేతనే ఆమె శరీరము మన్మథుని అగ్గికుంపటివలె మండుచున్నది. అట్టి తాపముగల యామె తాఁకినంతనే క్రొంగ్రొత్తవైనను పల్లవ ములు వాడిపోవుచున్నవి. ఈవాడిపోవుట ఆమె కర్కశమైన కరములచే గాదు. అవి తామరలవలె అత్యంత కోమలముగానే యున్నవి. ఆకరముల వేడివల్లనే వాడుట. అయోగవిప్రలంభశృంగారము. తాప మను మదనావస్థవర్ణితము. కావ్యలింగము, రూపకము, పరికరము, విషమాలంకారధ్వని.

శేతే శీతకరోఽమ్బుజే, కువలయద్వన్ద్వాద్వినిర్గచ్ఛతి
స్వచ్ఛా మౌక్తికసంహతి, ర్ధవళిమా హైమీం లతామఞ్చతి|
స్పర్శాత్ పఙ్కజకోశయో రభినవా యాన్తి స్రజః క్లాన్తతామ్,
ఏషోత్పాతపరమ్పరా మమ సఖే! యాత్రాస్పృహాం కృన్తతి||

నీరజవైరి యబ్జమున నిద్రను బూనె, సుమౌక్తికావళుల్
కైరవయుగ్మమందొదవె, కాంచనవల్లిక తెల్లనయ్యె, నం
భోరుహకుట్మలంబులను బూలసరంబులు దాఁకి మ్లానతం
గూరెను, దుర్నిమిత్తములు గూడఁగ నిట్టులఁ బోవమానితిన్.

సందర్భము:నాయికావిధేయుడైన నాయకు డొకడు హఠాత్తుగా తన ప్రయాణమును మానుకొన్నాడు. దానికి కారణ మేమి యని ప్రశ్నించు తన సఖునితో నతడిట్లు పలుకుచున్నాడు.

అర్థము: శీతకరః=చంద్రుడు, అమ్బుజే=కమలమునందు, శేతే=శయనించుచున్నాడు; స్వచ్ఛా మౌక్తిక సంహతిః = స్వచ్ఛ మైన ముత్యముల సమూహము, కువలయద్వన్ద్వాత్=కలువలజంటనుండి, వినిర్గచ్ఛతి=వెలువడుచున్నది; హైమీం లతామ్ = బంగారుతీగెను, ధవళిమా=తెల్లదనము, అఞ్చతి=పొందుచున్నది; పఙ్కజకోశయోః=పద్మకుట్మలముల యొక్క, స్పర్శాత్=తాకిడివల్ల, అభినవా స్రజః = (అప్పుడే కూర్చిన) పూలదండలు, క్లాన్తతామ్=వాడుటను, యాన్తి= పొందుచున్నవి; సఖే=ఓ మిత్రమా! ఏషోత్పాతపరమ్పరా = ఈ దుర్నిమిత్తముల వరుస, మమ =నాయొక్క, యాత్రా స్పృహాం=ప్రయాణేచ్ఛను, కృన్తతి= ఛేదించు (చంపు)చున్నది.

తాత్పర్యము: కమలవిరోధియైన చంద్రుడు కమలములోనే పరుండుట, కలువలజంటనుండి మంచిముత్తెములు రాలుట, (హఠాత్తుగా ) బంగారుతీగె తెల్లవాఱుట, పద్మకుట్మములను తాకగనే క్రొత్తనైన పూదండలు వాడిపోవుట, ఇట్టి దుశ్శకున ములు పొడసూపినవి. అందుచేత శ్రేయస్కరము కాదని నాప్రయాణము నాపికొంటిని. అనగా, నాయకుని ప్రయాణవార్తను వినగానే ఆతని విడిచి యుండలేని నాయిక తన చేతిలో మోము నానించుకొని సంతాపమును బూనినది. ఇది యొక సంతాప సూచకభంగిమ. అనగా పద్మమువంటి ఆమె చేతిలో చంద్రునివంటి యామె ముఖము విశ్రమించినది. కలువలజంట(వంటి ఆమె కన్నుల)నుండి మంచిముత్తెములు (అనగా శోకబాష్పములు) రాలినవి. బంగరుతీగె (వంటి ఆమె మైదీగె హఠాత్తుగా) పాలిపోయినది. (విరహతాపముచే వేడెక్కిన యామె తనువందలి స్తనము లనెడి) కమలపుమొగ్గలను తాకగనే మెడలో వేసికొన్న క్రొత్తనైన పూదండలు వాడిపోయినవి. ఇట్లు తన యెడబాటువార్త ఆమెను అత్యంతఖిన్నురాలిని జేయుటచేత ప్రయాణము నాపికొంటినని నాయకుడు తెల్పుచున్నాడు. నాయకుడు అనుకూలుడు. నాయిక ప్రవత్స్యత్పతిక. చపలాతిశయోక్తి, రూపకాతిశయోక్తి, విరోధము, విభావనాలంకారములు.

దూతీదం నయనోత్పలద్వయమహో! తాన్తం నితాన్తం తవ
స్వేదామ్భఃకణికా లలాటఫలకే ముక్తాశ్రియం బిభ్రతి|
నిశ్వాసాః ప్రచురీభవన్తి నితరాం, హా! హన్త! చన్ద్రాతపే
యాతాయాతవశా ద్వృథా మమకృతే శ్రాన్తాసి కాన్తాకృతే||

చెలియా! నీనయనోత్పలంబు లకటా! చెందెంగదే మ్లానతన్,
అలికంబందున స్వేదబిందువులు ముక్తాభంబులయ్యెం, గడుం
బొలిచె న్నిశ్వసనంబు, లీగతి వృథా పోవ న్మదర్థంబు, బి
ట్టలయించెంగద సుందరాంగి! నిను జ్యోత్స్నాఽయాతయాతవ్యథల్!

సందర్భము: ఒక నాయిక సుందరాంగియైన యొక దూతికను నాయకుని దోడ్తేర బంపినది. ఘటికురాలైన ఆదూతిక అతనితో భోగించి వచ్చుటయే కాక అతడు రాకుండుట కేదో మిషను కల్పించి, అతడు రాలేడనినది. కాని ఆమె తనువందు స్పష్టమైన సంభోగచిహ్నము లున్నవి. ఆ విషయమును గమనించిన నాయిక వక్రోక్తిగా నిట్లనుచున్నది.

అర్థము: హే దూతీ=ఓ చెలీ! ఇదం=ఈ, తవ=నీయొక్క, నయనోత్పలద్వయమ్ = కలువకన్నులజంట, నితాన్తం=ఎంత గానో (మిక్కిలి), తాన్తం= వాడినది, అహో=ఆశ్చర్యము; స్వేదామ్భఃకణికా=చెమటనీటిబిందువులు, లలాటఫలకే= నుదుటి యందు, ముక్తాశ్రియం =ముత్యములకాంతిని, బిభ్రతి=ధరించుచున్నవి; నిశ్వాసాః=నిట్టూర్పులు, నితరాం=మిక్కిలి, ప్రచురీభవన్తి =హెచ్చగుచున్నవి. హా! హన్త = అయ్యయ్యో! కాన్తాకృతే=అందమైనదానా, చంద్రాతపే=వెన్నెలలో, వృథా మమకృతే= వృథాగా నాకై చేయబడిన, యాతాయాతవశాత్= పోయివచ్చుటలవలన, శ్రాన్తాసి=డస్సియుంటివి.

వివరణ:‘వృథా మమకృతే శ్రాన్తాసి’ అనుటవల్ల నాకొఱకు పోయిన పని నిష్ఫలమయ్యెను. నీకు అలసటయే చిక్కెను – అనునది పైకి దోచు భావము. నాయర్థము వ్యర్థమైనది గాని నీయర్థము సిద్ధించినదని వ్యంగ్యము. ‘చంద్రాతపే’, ‘నిశ్శ్వాసాః ప్రచురీభవన్తి’, ‘స్వేదాంభఃకణికా లలాటఫలకే’, ‘తాన్తం నితాన్తం’ అనుటవల్ల, ఎంత సుకుమారివో చల్లనివెన్నెలలో పోయివచ్చినంతనే నీకు శ్రమవల్ల నిశ్శ్వాసము లధికమైనవి, చెమటపట్టినది, కనులు వాడినవి – అనునది పైకి దోచు భావము. చల్లనివెన్నెలలో కొలదిదూర మేగివచ్చినంతనే ఇట్టి శ్రమము కల్గదు, చెమట పట్టదు, కనులు వాడవు, నిశ్శ్వాసములధికము గావు. ఈచిహ్నము లన్నియు నాప్రియునితో భోగించుటచేతనే కల్గినవనునది వ్యంగ్యార్థము. కనులు అలయుట (మ్లాన మగుట), స్వేదము గల్గుట, నిశ్శ్వాసములు దట్టమగుట రతిచిహ్నములు. ‘కాన్తాకృతే’ అనుటవల్ల నీయందమే నాకొంప ముంచినది. నీవంటి యందకత్తెను దూతిగా బంపుట నాదే పొరపాటు – అనునది వ్యంగ్యము. అందుచేతనే ‘నోజ్జ్వలం రూపవన్తం వా, న చాతురం దూతం వాపి హి దూతీం వా బుధః కుర్యాత్కదాచన’ – అనగా, ‘ఉజ్జ్వలమగు వేషము, సుందరరూపము, ఆతురత గల వ్యక్తిని దూతగా గాని, దూతిగా గాని నిర్ణయింపదగదు’ – అని భరతుడు నాట్యశాస్త్రములో చెప్పినాడు.ఈశ్లోకములో రూపక, నిదర్శన, విరోధ, విషమాలంకారములు గలవు.

అధివసతి వసన్తే మర్తుకామా దురన్తే
నవకిసలయతల్పం పుఞ్జితాంగారకల్పమ్|
విరహమసమానా చక్రవాకీసమానా
చకితవనకురంగీలోచనా కోమలాంగీ||

చకితమృగాక్షి యీతరుణి జంటను బాసిన చక్రికైవడిన్
ప్రకటితవిప్రయోగభరబాధ సహింపక మ్రగ్గనెంచి పా
వకకణరాశికల్ప నవపల్లవకల్పిత తల్పమందునన్
సకి! శయనించు సంతపనశాలిదురంతవసంతమందునన్.

సందర్భము: విరహార్త యైన నాయికయొక్క మరణోద్యోగ మను మన్మథావస్థ ఇందు వర్ణితము.

అర్థము: చక్రవాకీసమానా =ఆడుజక్కవపక్షివంటిదియు, చకిత=భయపడిన, వనకురంగీలోచనా =అడవిజింకవంటి కన్నులు గలదియు, కోమలాంగీ =సున్నితమైన శరీరము గలదియు నగు నాయిక, దురన్తే =చివరికి కీడు కల్గించునదైన, వసన్తే =వసంతకాలమునందు, విరహమసమానా =ప్రియుని యెడబాటును సహింపజాలనిదై, మర్తుకామా=మరణింప గోరినదై, పుఞ్జిత=ప్రోవుచేయబడిన, అంగారకల్పమ్=నిప్పుకలతో తుల్యమైన, నవకిసలయతల్పం=లేఁజిగురులతో గూర్పబడిన పఱుపును, అధివసతి=ఎక్కుచున్నది.

తాత్పర్యము: ప్రియుడు దూరదేశమేగినాడు. అతని యెడబాటు సుకుమారి యైన నాయికకు సహింపరాని దైనది. ఇంతలో వసంతము వచ్చినది. ఇంకను తాపము హెచ్చినది. ఆమె కిక దశమమన్మథావస్థయైన మరణోద్యోగమే శరణ్యమైనది. అందుచే నిప్పుకలరాశివలె నున్న లేజిగుఱుల తల్పము నెక్కి మరణింప నెంచినది. పెంటి,పోతు పక్షులు కలిసియుండుట జక్కవల స్వభావము. అందు మగపక్షి లేకున్న పెంటిపక్షి కత్యంతశోకము కల్గునని కవులు వర్ణింతురు. ప్రియుని నెడబాసిన నాయికయు నట్లే యున్నదని ‘చక్రవాకీసమానా’ అను పదము వ్యంజించుచున్నది. వనకురంగీ అనగా అడవిజింక యని అర్థము. పెంపుడుజింకకంటె అడవిజింక ఎక్కువగా బెదరుచుండును. అందుచేత ‘వనకురంగీలోచనా’ యనుటచేత భయాతిశయము వ్యక్తము. ‘కోమలాంగీ’ యనుటచేత, సహజముగా సుకుమారియైన యా తరుణి యీ విరహమును సహింపలేదనుట. ‘దురన్తే’ యనుటచేత, కోయిలల కూజితములు, మలయమారుతము పుష్పసౌరభములు మున్నగు నుద్దీపనసామగ్రులుండుటచే వసంతము తుదిముట్ట గడపుట యసాధ్యమగుచున్నదనుట. ‘నవకిసలయ’ మనుటచేత చివురులు క్రొత్తవగుటచేత నవి ఎఱ్ఱగా నిప్పులవలె మెఱయుచున్నవని, ‘పుంజిత’ అనుటచే వానిని రాశివోసి కూర్చుటచే తల్పము నిప్పులపడకవలె నున్నదనియు, దానిపై కృశాంగియగు నాయిక తనువును జేర్చుట మరణోద్యోగము చేయుటయే యనియు భావము. నాయిక ప్రోషితభర్తృక. ‘చకితకురంగీలోచనా’ ‘కోమలాంగీ’ యనుట చేత ఆమె పద్మినీజాతిస్త్రీ యని సూచితము. మరణమను పదవ మన్మథావస్థ వర్ణితము. ఉపమా,కావ్యలింగ, పరికర,వృత్త్యను ప్రాసాలంకారములు.

నైష్ఠుర్యం కలకణ్ఠకోమలగిరాం పూర్ణస్య శీతద్యుతే
స్తిగ్మత్వం బత దక్షిణస్య మరుతో దాక్షిణ్యహానిశ్చ తామ్|
స్మర్తవ్యాకృతిమేవ కర్తు మబలాం సన్నాహమాతన్వతే
తద్విఘ్నః క్రియతే తృణాదిచలనోద్భూతై స్త్వదాప్తిభ్రమైః||

కలకంఠాలి మృదుస్వనాంతరితమౌ కాఠిన్యమున్, బూర్ణశీ
తలరుక్తైక్ష్ణ్యము, దక్షిణానిలుని నిర్దాక్షిణ్యముం, బాప మా
లలనోపస్థితి యూహకే మిగులు లీలం జాలఁ గాఱించుచో
నిలుపుం బ్రాణము లెట్లొ లోలతృణమే నీరాక వ్యంజించుచున్.

సందర్భము: ప్రియుడు వచ్చునని నాయిక నిండుపున్నమవేళ అతనికై నిరీక్షించినది. కాని అతడు రాలేదు. ఆమె విరహము హెచ్చినది. అతని దోడితెమ్మని తన దూతిని పంపినది. చతుర యైన యాదూతిక నాయకుని కడకేగి నాయికయొక్క యవస్థ నిట్లు వర్ణించుచున్నది.

అర్థము: కలకణ్ఠ=కోయిలలయొక్క, కోమల=ఇంపైన, గిరాం=కూజితములయొక్క, నైష్ఠుర్యం=కఠినత్వమును, పూర్ణస్య=నిండగు, శీతద్యుతేః=చల్లని కిరణములు గల చంద్రునియొక్క, తిగ్మత్వం=తీక్ష్ణత, దక్షిణస్య మరుతః= దక్షిణానిలముయొక్క, దాక్షిణ్యహానిశ్చ=కనికరము లేమియు, బత=అయ్యో! తాం అబలాం= బలహీనురాలగు నా నాయికను, స్మర్తవ్యాకృతిమేవ= ఊహించుకొనవలసిన రూపముగలదానిగనే (అనగా మరణించినదానిగనే), కర్తుమ్= చేయుటకు, సన్నాహమ్=యత్నమును, ఆతన్వతే=చేయుచున్నవి; తృణాదిచలనోద్భూతైః=గడ్డిపరకలు మున్నగువాని కదలికవలన కల్గిన, త్వదాప్తిభ్రమైః=నీవు వచ్చుచున్నావను భ్రమచేత, తత్=ఆ మారణయత్నమునకు, విఘ్నః= ఆటంకము, క్రియతే= చేయబడుచున్నది.

తాత్పర్యము: ఓ నాయకుడా! నిండుచందురుని తీక్ష్ణత, కోయిలల మృదుకంఠధ్వనులలోని కాఠిన్యము, దక్షిణానిలుని నిర్దాక్షిణ్యము, ఇవన్నియు తోడై ఆకృశాంగిని మరణింపజేయ సమకట్టినవి. ఆలసించిన ఆమె రూపము కేవల మూహకే మిగులు ప్రమాద మున్నది. ఐనను కదలెడి గడ్డిపరకలు మున్నగువానిని గాంచి నీవు వచ్చుచుంటివేమో యను భ్రమ ఆమె కొదవుటవల్ల వాని మారణయత్నమునకు విఘ్నము వాటిల్లుచున్నది. (అందుచేత నీవు త్వరగా వచ్చి ఆమెను రక్షించు కొనవలెను.) ఇచ్చట కలకంఠముల రుతములు కోమలములైనను నాయికకు రూక్షముగా నున్నవి. నిండుచంద్రుడు శీతద్యుతి యైనను (చల్లని కాంతి గలవాడైనను) ఆమెకు తీక్ష్ణద్యుతిగనే తోచినాడు. దక్షిణానిలుడు సుఖప్రదుండైనను నిర్దాక్షిణ్యముగ తనను బాధించుచున్నట్లుగనే ఆమె కనుభవమైనది. ఈ యుద్దీపన లన్నియు విరహార్తయైన యా యబలను విరుద్ధధర్మ యుతములై బాధించినవి. ‘అబల’ యనుటచే ఈవిరుద్ధధర్మముల కోర్చికొనునంత బల మామెకు లేదని స్ఫురించుచున్నది. అట్లే ‘కలకంఠ’, ‘శీతద్యుతి’ పదములు సాభిప్రాయములు. నాయిక విరహోత్కంఠిత. విప్రలంభశృంగారము. పర్యాయోక్తి, విరోధ, పరికరాలంకారములు.

సాస్రే మాకురు లోచనే విగళతి న్యస్తం శలాకాఞ్జనం
తీవ్రం నిశ్వసితం నివర్తయ నవా స్తామ్యన్తి కంఠస్రజః|
తల్పే మాలుఠ కోమలాంగి!తనుతాం హన్తాఙ్గరాగోఽశ్నుతే
నాతీతో దయితోపయానసమయో మాస్మాన్యథా మన్యథాః||

కాటుక యంతయుం జెదరు కన్నుల నశ్రులు నింపకమ్మ, ప
ల్మాటులు నూర్చకమ్మ గళమాలలు మ్లానము లౌను, పల్చనై
పాటిలు నంగరాగ మటు పాన్పునఁ బొర్లకుమమ్మ, ఇంకనుం
దాటఁగలేదు వేళయును, తాళుము నాథుఁడు వచ్చునంతకున్.

సందర్భము: నాయకుడు చేరవత్తు ననగా నొక నాయిక గృహమును, తనను, శయ్యను చక్కగా నలంకరించుకొనినది. ఇట్లామె వాసకసజ్జయై ప్రియునికై వేచినది. కాని అతడెంతకును రాలేదు. అప్పుడామె కధికసంతాపము, కలవరము కలిగినది. తత్ఫలముగా అశ్రునయనయై, నిట్టూర్పులను నిగిడించుచు తల్పమునఁ బొరలసాగినది. ఇట్లు విరహోత్కంఠితయైన యామెను వారించుచు చెలికత్తె నామె నూరడించినది.

అర్థము: కోమలాంగి= ఓ సుకుమారీ ! లోచనే సాస్రే మాకురు= కన్నులలో కన్నీరు నింపకుము, న్యస్తం =పెట్టఁబడిన, శలాకాఞ్జనం=పులకతో (నాజూకుగా) దీర్చిన కాటుక, విగళతి= కరగిపోవుచున్నది; తీవ్రం= అధికమైన, నిశ్వసితం= నిట్టూర్పును, నివర్తయ=మఱలింపుము (వీడుము), నవాః =క్రొత్తనైన (తాజాగా మిసమిసలాడుచున్న), కంఠస్రజః= మెడలోని పూదండలు, తామ్యన్తి=వాడిపోవుచున్నవి; తల్పే=పాన్పునందు, మా లుఠ=పొరలకుము, హన్త=అయ్యో, అఙ్గరాగః= మైపూత (makeup), తనుతాం=పలుచదనమును; అశ్నుతే=పొందుచున్నది; దయితోపయానసమయః= ప్రియాగమన వేళ, న అతీతః= (ఇంకను) మీఱి పోలేదు, అన్యథా=వేఱువిధముగా (అనగా అతడింకొక కాంతతో గడపుచు రాలేదనునటు వంటి తలపులు) , మాస్మ మన్యథాః =తలంపకుము.

తాత్పర్యము: ఓ కోమలాంగీ! ప్రియుడు వేళకు రాలేదను విచారమును వీడుము. అలంకారములను మాపుకొనక అతనికై వేచియుండుము. అత డితరకాంతలతో గూడియుండి రాలేదేమో యనునటువంటి అన్యథావిచారములను మానుము. అతడు తప్పక వచ్చును. ఓపిక వహింపుము. నాయిక విరహోత్కంఠిత. విరహవిప్రలంభశృంగారము. ఔత్సుక్య మను సంచారి భావము. ‘కోమలాంగి’ యనుటచే నామె కించిద్విరహతాపము నైన ఓర్చుకొనలేని సుకుమారి యని స్ఫురించుచున్నది. కావ్యలింగము, పరికరము లలంకారములు.

కాచిత్ సర్వజనీనవిభ్రమపరా మధ్యే సఖీమణ్డలం
లోలాక్షిభ్రువసంజ్ఞయా విదధతీ దూత్యా సహా భాషణమ్|
అక్ష్ణో రఞ్జన మఞ్జసా శశిముఖీ విన్యస్య వక్షోజయోః
స్థూలంభావుకయోః స్థితం మణిసరం చేలాఞ్చలేన ప్యధాత్||

అనుపమవిభ్రమప్రథితయైన యొకానొక బోటి చేటికా
జనతతి మధ్య నుండి కనుసన్నలఁ బల్కుచు నాథుదూతితోఁ
గనులను గాటుకం ఝటితి గాటముగాఁ గయిసేసి, ఉన్నత
స్తనముల రత్నహారమును సాంతము గప్పును పైఁటకొంగుతోన్.

సందర్భము: చెలులనడుమ నున్న నాయిక, నాయకుని దూతికకు గూఢముగ సంకేతకాలమును దెలుపుటకై చేయు చేష్టల నీశ్లోకము వర్ణించుచున్నది.

అర్థము: సర్వజనీన=ఎల్లరకు హితమైన, విభ్రమ=విలాసములయందు, పరా=ఆసక్తురాలైన, కాచిత్=ఒకానొక, శశిముఖీ =చంద్రునివంటి ముఖముగల నాయిక, మధ్యే సఖీమణ్డలం=చెలికత్తెలగుంపు నడుమ, లోలాక్షిభ్రువసంజ్ఞయా = చలించు కన్నులు, కనుబొమలయొక్క సైగ చేయుటచేత, దూత్యా సహా =(నాయకునియొక్క) దూతితోడ, ఆభాషణమ్= మాట లాడుటను, విదధతీ=చేయుచున్నదై, అఞ్జసా=శీఘ్రముగా, అక్ష్ణోః=కనులయందు, అఞ్జనమ్=కాటుకను, విన్యస్య= దట్టముగా బెట్టుకొని, స్థూలంభావుకయోః=వలుదగా నగుచున్న (పొంగుచున్న), వక్షోజయోః=స్తనములయందు, స్థితం =ఉన్నట్టి, మణిసరం=రత్నములదండను, చేలాఞ్చలేన=పైటకొంగుతో, ప్యధాత్=కప్పెను.

తాత్పర్యము: సర్వజనానందకరములైన విలాసములు గల నొక చంద్రవదన చెలికత్తెల మధ్యనుండి, నాయకుని దూతితో కనులు,కనుబొమల విక్షేపముచే సైగ చేయుచున్నదై మొదట చంద్రునివంటి వదనమును దాకి, కన్నులయందు దట్టముగా గాటుకను బెట్టుకొని, ఆపైని పొంగువాఱు స్తనమండలమందలి రత్నహారముపై పైటచెఱగును గప్పెను. ముందుగా ముఖ చంద్రుని దాకి, దట్టమగు కాటుక బెట్టుకొనుటవలన, చంద్రు డస్తమించి చీకటి క్రమ్ముట సూచింపబడినది. స్తనములపై నున్న యెఱ్ఱని రత్నముల హారమును గప్పుటద్వారా నిండ్లలో దీపము లార్పుట సూచింపబడినది. ‘స్థూలంభావుకయోః వక్షోజయోః’ అనుటచేత కామేంగితము వ్యక్తము. ఇట్లు చంద్రు డస్తమించి చీకటి యావరించి, లోకులు ఇండ్లలోని దీపముల నార్పివేసిన పిదప రహస్యముగా నాయకుడుండు స్థలమున కేతెంచెదనని స్త్వైరిణి యగు నాయిక సంకేతమును చేయు చున్నది. కాంతుని జేర సంకేతమునకు బోవునది గావున నీ నాయిక అభిసారిక. పరకీయ గావున ఉక్తవిధముగా రహస్యముగా బోవనెంచుచున్నది. సూక్ష్మము, మీలితధ్వనియు నలంకారములు.

జిఘ్రత్యాననమిన్దుకాన్తి రధరం బిమ్బప్రభా చుమ్బతి
స్ప్రష్టుంవాఞ్ఛతి చారుపద్మముకుళచ్ఛాయావిశేషః స్తనౌ|
లక్ష్మీః కోకనదస్య ఖేలతి కరా వాలమ్బ్య కిం చాదరా
దేతస్యాః సుదృశః కరోతి పదయోః సేవాం ప్రవాళద్యుతిః||

ఈచెలిమోము మూర్కొనును నిందునికాంతియె, మోవి ముద్దిడం
జూచును బింబశోభ, జలజోజ్జ్వలకుట్మలకాంతి తాఁకగాఁ
జూచును జన్నులం, గొలువఁ జూచును పల్లవకాంతి పాదముల్,
వేచును హల్లకప్రభయె ప్రేముడి నాడుకొనం గరాలతోన్.

సందర్భము: ఒక యందగత్తెను జూచి మోహించిన నాయకుడు చెలికానితో నామె యందమును వర్ణించుచున్నాడు.

అర్థము: ఏతస్యాః సుదృశాః=ఈ వామాక్షియొక్క, ఆననం=ముఖమును, ఇన్దుకాన్తిః= చంద్రుని ప్రకాశము (వెన్నెల), జిఘ్రతి=మూర్కొనుచున్నది, అధరం=పెదవిని, బిమ్బప్రభా=దొండపండుయొక్క ఎఱ్ఱని కాంతి, చుమ్బతి=ముద్దు పెట్టుకొనుచున్నది, స్తనౌ=కుచములను, చారు=అందమైన, పద్మముకుళచ్ఛాయావిశేషః=తామరల దోరమొగ్గల కాంతిమొత్తము, స్ప్రష్టుం=తాకగా, వాఞ్ఛతి=కోరుచున్నది, కరౌ=రెండుచేతులను, కోకనదస్య=ఎఱ్ఱతామరలయొక్క, లక్ష్మీః=శోభ, ఆలమ్బ్య=పట్టుకొని, ఖేలతి=ఆడుచున్నది, కిం చ=మఱియు, ప్రవాళద్యుతిః=పల్లవములకాంతి, పదయోః=పాదములయొక్క, సేవాం=కొలువును (ఊడిగమును), ఆదరాత్=ప్రేమతో, కరోతి=చేయుచున్నది.

తాత్పర్యము: చక్కని కన్నులు గల ఆ సుందరి ముఖము చంద్రుని బోలిన దనియు, మోవి పక్వబింబఫలమును బోలిన దనియు, వక్షోజములు పద్మకుట్మలములను బోలినవనియు, కరములు రక్తోత్పలముల బోలినవనియు, పాదములు పల్లవముల బోలినవనియు తాత్పర్యము. ఉపమానము లైన చంద్రకాంత్యాదులకు జేతనత్వము నారోపించి, యవన్నియు ఉపమేయములైన నాయికాంగముల నాయా యంగములకు హితమైన రీతిగా సేవించినట్లు వర్ణించుట ఈ శ్లోకమునందలి విశేషము. ఇట్లు అచేతనములకు జేతనత్వ మారోపించుటచే ‘సమాధి’ యను కావ్యగుణ మిందున్నది. పదార్థవృత్తినిదర్శన, సమాసోక్తి, అతిశయోక్తి ఇందలి అలంకారములు. నాయిక పరకీయ. అయోగవిప్రలంభశృంగారము.

దూతి త్వయా కృత మహో నిఖిలం మదుక్తం
న త్వాదృశీ పరహితప్రవణాఽస్తి లోకే|
శ్రాన్తాసి హన్త! మృదులాంగి గతా మదర్థం
సిద్ధ్యన్తి కుత్ర సుకృతాని వినా శ్రమేణ||

చేటి! చెప్పిన దెల్లను జేసితీవు
భువిని నీవంటి పరహితప్రవణు లెవరు?
అలసితివి మృదులాంగి మదర్థ మేగి
అశ్రమంబున సుకృతంబు లమరు నెందు?

సందర్భము: ఇది ‘దూతీదం’ అను 11వ శ్లోకమువంటిదే. ప్రియుని దోడితెమ్మని పంపిన దూతిక అతనితో విలాసముగా గడిపి, ‘నీవు చెప్పినదంతయు జేసివచ్చితిని. కాని అతడు రాలేదు’ – అని బొంకినది. కాని ఆమె శరీరమునందు సురతచిహ్నములు స్పష్టముగా నున్నవి. ప్రగల్భ యైన నాయిక యది గ్రహించి, దూతికాకృత్యమును వ్యాజస్తుతిరూపమున నిట్లు నిందించు చున్నది.

అర్థము: అహో దూతి=ఓహో దూతీ! మదుక్తం నిఖిలం =నాచే చెప్పబడినదంతయు, త్వయా కృతమ్=నీచే చేయబడినది. (నీవిది చేయుము, ఇది చేయకుము – అని చెప్పిన దెల్లను చేసితివి. వేఱేమియు చేయలేదు. ఎంతమంచి దానవో! – అని వ్యాజస్తుతి. చెప్పినది జేయక చెప్పని సురతక్రీడ చేసివచ్చితివని నిందార్థము.) లోకే=ప్రపంచమునందు, త్వాదృశీ=నీవంటి, పరహితప్రవణా=పరహితమునందు శ్రద్ధగలది, న అస్తి =లేనే లేదు. (పరుల కింత మోసమును చేయుటలో నిన్ను మించినవా రీ లోకములో లేరని నిందార్థము.) హన్త=అయ్యో! మృదులాంగి=కోమలాంగీ! మదర్థం=నాకొఱకు, గతా=పోయినదానవై, శ్రాన్తాసి=బడలితివి. (నీవు సుకుమారి వగుటవలన నాకొఱకేగి అలసిపోయితివిగదా! – అని వ్యాజస్తుతి. నాకొఱకేగి నాకే ద్రోహము చేసిన నీ సుకుమార మైన శరీరము సురతశ్రమను దాచజాలకున్నదిగదా! – అని నిందార్థము.) వినా శ్రమేణ=శ్రమ లేకుండ, సుకృతాని=సత్కార్యములు, కుత్ర=ఎచ్చట, సిద్ధ్యన్తి =సిద్ధించుచున్నవి? (ఔను. నిజమే! శ్రమ పడనిదే మంచికార్యములు చేకూరవు గదా! ఇంత శ్రమ చేసితివి – అని వ్యాజస్తుతి. ఔనులే! సురతసుఖము సురతశ్రమలేనిదే సిద్ధింపదుగదా – అని నిందార్థము.) నాయిక స్వీయ, ప్రగల్భ. దూతి అభిసారిక. నాయకుడు శఠుడు. వ్యాజస్తుతి, అర్థాంతరన్యాస, పరికరాలంకారములు.

న బరీభరీతి కబరీభరే స్రజో
న చరీకరీతి మృగనాభిచిత్రకమ్|
విజరీహరీతి న పురేవ మత్పురో
వివరీవరీతి న చ విప్రియం ప్రియా||

మఱిమఱి కొప్పునందు సుమమాలలు గూర్పదు, ఫాలమందున
న్మఱిమఱి దీర్చుకోదు మృగనాభిలసత్తిలకంబుఁ జక్కగన్,
సరసన నాదుముంగిటను సంచరియింపదు ముందురీతిగన్,
మఱిమఱి పల్క మౌనమును మానదు, కారణమేమె నెచ్చెలీ!

సందర్భము: ఇతరులు చెప్పిన మాటలవల్లనో లేక నాయకుని పరకాంతాసక్తి గ్రహించుటచేతనో ఒక నాయిక నాయకునియం దనాదరము పూనినది. అతడామెను ప్రసన్నురాలిని జేసికొన యత్నించినను అవి ఫలించుట లేదు. ఈ విపరీతవర్తనకు కారణ మేమని నాయకు డామె చెలికత్తె నడుగుచున్నాడు.

అర్థము: ప్రియా=(ఈ) ప్రియురాలు, పురా ఇవ=ముందువలె, కబరీభరే=గొప్పనైన కొప్పున, స్రజః=పూదండను, న బరీభరీతి=మఱిమఱి తుఱుముకొనదు; మృగనాభిచిత్రకమ్=కస్తూరితిలకమును, న చరీకరోతి=మఱిమఱి (సవరించి) పెట్టుకొనదు; మత్పురః=నాయెదుట, న విజరీహరీతి=మఱిమఱి చరింపదు; విప్రియం=(నా)తప్పిదమును, న వివరీవరీతి చ= (మఱిమఱి యడిగినను) చెప్పదు గూడ.

ఓ చెలీ! ఈమె వైఖరి నీకు దెలిసియున్న చెప్పుము. నాయిక ఖండిత. అలంకారశాస్త్రప్రకారము ఈనాయిక ‘మధ్యాధీరా’ అను కోవకు చెందినది. ‘మధ్యా ధీరా ప్రియం మానే న పశ్యతి న భాషతే’ – ‘మధ్యాధీర మానము (ప్రణయకోపమును) వహించినప్పుడు ప్రియునివైపు చూడదు, మాటాడదు’ – అని ఆమె లక్షణము. పైశ్లోకములో అపరాధియైన నాయకునిపట్ల ఇట్టి (ఖండిత)నాయిక చేయు విపరీతవర్తనము వర్ణింపబడినది. ఇందులో గల ‘బరీభరీతి’, ‘చరీకరీతి’ ఇత్యాది పౌనఃపున్యార్థకములైన యఙ్లుగంతరూపములు ఈశ్లోకమునకు అధికమైన అందము నొసగుచున్నవి. ఇతరులు చెప్పిన మాటలు సత్యమైనచో నాయకుడు ధృష్టుడు. కానిచో అనుకూలుడు. కారకదీప కము, స్వభావోక్తి, వృత్త్యనుప్రాసము లలంకారములు.

గూఢాలిఙ్గన గణ్డచుమ్బన కుచస్పర్శాది లీలాయితం
సర్వం విస్మృతమేవ విస్తృతవతో బాలే ఖలేభ్యో భయాత్|
సల్లాపోస్త్వధునా సుదుర్ఘటతమ స్తత్రాపి నాతివ్యథా
యత్ త్వద్దర్శన మప్యభూదసులభం తేనైవ దూయే భృశమ్||

మఱచితి లోకభీతిమెయి మాటుగఁ గూడిన కౌఁగిలింతలున్,
వరకుచసంగ్రహంబులును, వాగ్దలచుంబనలీలలెల్ల, నీ
సరసపుబల్కులు న్వినెడు సౌఖ్యముఁ బాసితి, వీనికోర్చినం
దరమిడి కాల్చు బాల! త్వదదర్శనదుఃఖమె నన్నజస్రమున్.

సందర్భము: మున్నొక నాయకునితో రహస్యముగా నెరపిన ఆలింగనాదివిలాసక్రీడలు బయల్పడగా లోకభీతిచే నాయిక యాతనితో మాటాడుటయే మానివైచినది. పైగా నిప్పు డామె దర్శనమే కరవైనది. ఇట్టి నాయిక హఠాత్తుగా నొకసారి కన్పడగా నాయకు డామెతో దన వేదనను దెల్పుకొనుచున్నాడు.

అర్థము: బాలే=ఓ ముద్దరాలా! (చిన్నదానా!), ఖలేభ్యో భయాత్= ఖలులైన ఇతరుల భయముచేత (లోకభీతిచేత), విస్తృతవతః=అధికమైన, గూఢాలిఙ్గన గణ్డచుమ్బన కుచస్పర్శాది లీలాయితం= రహస్యముగా (మునుపు) నెరపిన ఆలింగనములు, ముఖచుంబనములు, స్తనగ్రహణములు మొదలుగా గల విలాసవర్తనములు, సర్వం=అన్నియు, విస్మృత మేవ=మఱవనేబడినవి. అధునా=ఇప్పుడు, సల్లాపః=వేడుకమాటలాడుట (కూడ), సుదుర్ఘటతమః= పొసగకున్నది. అస్తు=కానిమ్ము, తత్రాపి=అట్లైనను, నాతివ్యథా=ఎక్కువ బాధ లేదు. కిన్తు=కాని, త్వద్దర్శనమపి= నీ దర్శనము కూడ, అసులభం =కష్టతరము, అభూత్=అయ్యెననునది, ఇతి యత్=ఏదిగలదో, తేనైవ=దానివలననే, భృశమ్=మిక్కిలి, దూయే=దురపిల్లుచున్నాను.

తాత్పర్యము: సులభము. ‘బాలే’ యనుటచేత నీవప్రగల్భవగుటచేత లోకమునకు వెఱచినావు. బాలవు కానిచో నట్లు చేసెడి దానవు గావను అర్థము స్ఫురించుచున్నది. నాయిక పరకీయ. నాయకుని మాటలను బట్టి అత డనుకూలుడుగా దోచు చున్నాడు. విరహవిప్రలంభశృంగారము. దైన్య మను సంచారీభావము. అప్రస్తుతప్రశంస, విశేషోక్తి, పరికరాలంకారములు.

యా చన్ద్రస్యకళఙ్కినో జనయతి స్మేరాననేన త్రపాం
వాచా మన్దిరకీరసున్దరగిరో యా సర్వదా నిన్దతి|
నిశ్వాసేన తిరస్కరోతి కమలామోదాన్వితాన్యాఽనిలాన్
సా తైరేవ రహస్త్వయా విరహితా కాఞ్చిద్దశాం నీయతే||

ఏచెలి స్మేరవక్త్ర మొనరించు శశాంకుఁ ద్రపాకళంకునిన్,
ఏచెలి పల్కులుం దెగడు నింటిశుకంబుల వాఙ్మనోజ్ఞతన్,
ఏచెలి యూర్పుతావి వణఁకించు సరోజసుగంధిలానిలున్,
ఆచెలి గుందు నేకతమ ఆర్య! భవద్విరహార్తితప్తయై.

సందర్భము: కార్యవశమున రాక విలంబము చేయుచున్న నాయకుని కడకు నాయిక పంపిన దూతిక పోయి, అతనికి నాయికావిరహావస్థ నిట్లు వర్ణించుచున్నది.

అర్థము: యా=ఏ నాయిక, స్మేరాననేన=నగుమోముతో, కళఙ్కినః=నలుపుగల్గిన, చన్ద్రస్య=చంద్రునికి, త్రపాం=సిగ్గును, జనయతి=కూర్చునో, యా=ఏ నాయిక, వాచాం=మాటల (మాధుర్యము)చేత, సర్వదా=ఎల్లప్పుడు, మన్దిరకీరసున్దరగిరః =ఇంటి (పెంపుడు) చిలుకయొక్క సుందరమైన పలుకులను, నిన్దతి=నిందించునో, యా=ఏ నాయిక, నిశ్వాసేన=(సువాసన గల) ఊర్పుగాలులచే, కమలామోదాన్వితాని=తామరపూలవాసనతో గూడిన, ఆనిలాన్=వాయువులను, తిరస్కరోతి= నిరసించునో, సా=ఆ నాయిక, త్వయా=నీచేత, విరహితా=లేనిదై, రహః=ఏకాంతమునందు, కాఞ్చిద్దశాం=ఒకానొక యవస్థను, తైరేవ=నీచేతనే, నీయతే=పొందింపబడుచున్నది.

తాత్పర్యము: ఓ నాయకుడా! ఏ నాయిక తన నగుమోముతో కళంకితుడైన చంద్రుని త్రపాన్వితుని జేసెడిదో, ఏ నాయిక వాఙ్మధురిమచేత పెంపుడుచిల్కల పలుకుల నిందించెడిదో, ఏనాయిక నిశ్వసనపరిమళముచే కమలగంధకలితానిలుని నిరసించెడిదో, ఆ నాయిక నీవు లేని కారణమున అమితమైన విరహావస్థ పాలైనది. అనగా స్మేరాననము శోకాననము, సుధాలాపములు విలాపములు, సురభిళనిశ్వాసములు కవోష్ణనిశ్వాసములుగా మారి యామె విరహావస్థ ననుభవించు చున్నది. ఆమెను ప్రసన్నురాలిని జేయ నీవు సత్వరమే రావలసినది. వస్తుతః విరహలక్షణము లిట్లున్నను, వానిని చెప్పక, ‘కాఞ్చిద్దశాం నీయతే’ అనుటవల్ల, విరహావస్థ చెప్పనలవిగానిదని చెప్పినట్లైనది. ఇచ్చట ‘మన్దిరకీర’మను పదము సాభిప్రాయపదము. దీనివలన ఇంటనున్న పెంపుడుచిల్కలు మానవభాషలు నేర్చుకొనుటచే అడవిచిల్కలకంటె మధుర ముగా మాటాడుననియు, అట్టి మాటలకంటె ఆమె మాటలు మధురము లైనవి – అను విశేషార్థము స్ఫురించును. ‘కాఞ్చిద్దశాం=ఒకానొక యవస్థను, తైరేవ=నీచేతనే, నీయతే=పొందింపబడుచున్నది’ – అని చెప్పుటవల్ల ‘ఆమె నీయందు మాత్రమే ఆసక్తురాలైనందున, నీవిరహమే ఇట్టి అవస్థకు మూలమైనది. దీనిని దీర్పగ కేవలము నీవే సమర్థుడ’ వను భావము దోచుచున్నది. నాయిక స్వీయామధ్యా, విరహోత్కంఠితయును. విప్రలంభశృంగారము.

తన్వీ సా యది గాయతి శ్రుతికటు ర్వీణాధ్వని ర్జాయతే
యద్యావిష్కురుతే స్మితాని మలినై వాలక్ష్యతే చన్ద్రికా|
ఆస్తే మ్లాన మివోత్పలం నవమపి స్యాచ్చేత్ పురో నేత్రయో
స్తస్యాః శ్రీ రవలోక్యతే యది తటిద్వల్లీ వివర్ణైవ సా||

వీణియరాగమెల్లఁ గటువే యగు నాచెలిపాట విన్నచోన్,
కానఁగనౌను నల్లనయి కౌముది కాంత స్మితంబుఁ గన్నచోన్,
మ్లానమె యౌను క్రొంగలువ మానిని యక్షిసమక్షమందునన్,
పూను వివర్ణతన్ మెఱుపు పొల్తుక మైజిగిఁ గాంచవచ్చినన్.

సందర్భము: ఒకానొక విలాసిని సౌరును నాయకుడు చెలికానికి వర్ణించుచున్నాడు.

అర్థము: సా = ఆ (నేను గాంచిన), తన్వీ=నాజూకు శరీరముగల స్త్రీ, గాయతి యది =పాడినచో, వీణాధ్వని=వీణానాదము, శ్రుతికటుః=కర్ణకఠోరముగ, జాయతే=అగును – వీణారవమునకంటె ఆజవరాలి పాట శ్రావ్యముగా నున్నదనుట. స్మితాని=చిఱునగవులను, ఆవిష్కురుతే యది=విరియించెనేని, చన్ద్రికా=వెన్నెల, మలినైవ=నల్లదిగానే, లక్ష్యతే=చూడ బడును – ఆమె చిఱునగవులు తెలివెన్నెలకన్న స్వచ్ఛముగా, మనోహరముగా నున్నవనుట. నేత్రయోః పురః=(ఆమె)కన్నుల యెదుట, స్యాత్ చేత్=ఉండెనేని, నవమపి=క్రొత్తదైనను (అప్పుడే వికసించినదైనను), ఉత్పలం= కలువ, మ్లానమివ=వాడినదిగనే, ఆస్తే=ఉన్నది – ఆమె కన్నుల యందము అప్పుడే వికసించిన కలువలకన్న మిన్నగా నున్న దనుట. తస్యాః=ఆజవరాలియొక్క, శ్రీః=తనుకాంతిని, అవలోక్యతే యది=చూడబడినచో, సా తటిద్వల్లీ=ఆ మెఱుపుదీగె, వివర్ణైవ= తెల్లపాఱినదే (పాలిపోయినదే) యగును – ఆజవరాలి తనుకాంతి మెఱుపుదీగను మించి యున్నదనుట.

తాత్పర్యము: నాజూకుగా నున్న ఆ జవరాలియొక్క గానము వీణాధ్వనికంటె శ్రావ్యముగ నున్నదనియు, చిఱునగవు వెన్నెలకంటె స్వచ్ఛముగను, మనోహరముగను ఉన్నదనియు, కన్నులు అప్పుడే వికసించి కళకళలాడుచున్న కలువలకంటె సుందరముగా నున్నవనియు, తనుకాంతి మెఱుపుదీగకంటె ప్రకాశవంతముగ నున్నదనియు భావము. నాయిక పరకీయ. ఆమె అందచందములే ఉద్దీపనవిభావములు. వానివలన జనించిన ప్రథమానురాగావస్థ ఇందు వర్ణితము. సంబంధాతిశయోక్తియు, అప్రస్తుతప్రశంసయు అలంకారములు.

సత్యం తద్యదవోచథా మమ మహాన్ రాగ స్త్వదీయాదితి
త్వం ప్రాప్తోఽసి విభాత ఏవ సదనం మాం ద్రష్టుకామో యతః|
రాగం కించ బిభర్షి నాథ హృదయే కాశ్మీరపత్త్రోదితం
నేత్రే జాగరజం లలాటఫలకే లాక్షారసాపాదితమ్||

నీయనురక్తికన్నను గణింపఁగ నాయనురక్తి మిన్న యం
చేయది పల్కితో యదియె యిప్డు నిజంబయె నాథ! వేకువం
బాయక వచ్చితీ వురముపై వరపత్త్రకరాగమున్, సుయా
వాయతరాగము న్నుదుట, నక్షుల జాగరరాగమూనుచున్.

సందర్భము: నాయకుడు రాత్రి అన్యకాంతతో గడిపి, వేకువన తనకాంత కడకు వచ్చినాడు. అతని తనువందు పరకాంతా రతిచిహ్నములు స్పష్టముగా నున్నవి. వానిని జూచి, వ్యాజస్తుతితో ఆనాయిక ప్రియు నిట్లు ఉపాలంభించుచున్నది.

అర్థము: నాథ=ప్రియుడా! త్వదీయాత్=నీకంటె, మమ రాగః మహాన్ ఇతి= నా రాగము అధికమైనదని, యత్=ఏది, అవోచథాః= పలికితివో, తత్=అది, సత్యం=సత్యమే; యతః=ఎందుచేత ననగా, మాం=నన్ను, ద్రష్టుకామః =చూడగోరిన వాడవై, త్వం=నీవు, విభాత ఏవ = పెందలకడనే (రాత్రి రాలేదనుట), ప్రాప్తోఽసి=వచ్చితివి; కించ=మఱియు, హృదయే= ఎదయందు, కాశ్మీరపత్త్రోదితం= కుంకుమపత్త్రభంగజనితమైనట్టిదియు, నేత్రే జాగరజం= కనులయందు జాగరణచే గల్గి నదియు, లలాటఫలకే=పలకవంటి నొసటియందు, లాక్షారసాపాదితం= లాక్షారసముచే గల్గినదియు నగు, రాగం=రాగ మును , బిభర్షి=ధరించియున్నావు.

తాత్పర్యము: ‘ఓ నాయకుడా! నాకు మనసులో మాత్రమే నీపై రాగమున్నది. మఱి నీకో శరీరమందంతటను రాగమున్నది. నీయెదలో కశ్మీరపత్ర రాగ మున్నది; కనులలో జాగరణరాగ మున్నది; నొసటిపై లాక్షారసరాగ మున్నది. నాపై ఎంత మక్కువయో, నాకడకు పెందలకడనే వచ్చితివి (రాత్రి రాలేదనుట). నీవు వచించినట్లు నాకు నీయందు గల రాగమునకంటె నీకు నాయందు గల రాగ మధికమైన దనుటలో అసత్య మింతయు లేదు. ఇచ్చట రాగ మనగా అనురాగమనియు, ఎఱ్ఱదన మనియు గ్రహింపవలెను. ‘నాకు మనసులో మాత్రమే రాగమనగా అనురాగ మున్నది. నీకో శరీర మంతటను రాగము (అన్య కాంతాసంభోగచిహ్నమైన ఎఱ్ఱదనము) ఉన్నది గాని మనసులో మాత్రము లేదు’ అని వ్యాజస్తుతిచే నాయిక నాయకుని ఉపాలంభించుచున్నది. ‘లలాటఫలకే లాక్షారసాపాదితం రాగం’ అనుటవల్ల, ‘పరకాంతపాదములపై బడుటచేత నీ నొసటియందు లత్తుకగుర్తులు పడినవి. ప్రియురాలనగు నన్ను విస్మరించి బెట్టు సేసెడు పరకాంత పాదముల బడితివి.నీ కర్మ మేమనవలెను!’ అను అర్థము స్ఫురించుచున్నది. నాయిక ఖండితా, మధ్యా, ధీరాధీర. నాయకుడు ధృష్టుడు. ఈర్ష్యమానవిప్రలంభశృంగారము. కావ్యలింగ, వ్యాజస్తుతు లలంకారములు.

ఏతస్మిన్ సహసా వసన్తసమయే ప్రాణేశ దేశాన్తరం
గన్తుం త్వం యతసే, తథాపి న భయం తాపాత్ ప్రపద్యేఽధునా|
యస్మాత్ కైరవసారసౌరభముషా సాకం సరోవాయునా
చాన్ద్రీ దిక్షు విజృమ్భతే రజనిషు స్వచ్ఛా మయూఖచ్ఛటా||

ఈ ననకారునం దెటకొ యేఁగఁగనెంతు వతర్కితంబుగా
నైనను ప్రాణనాథ! విరహాగ్నికి భీతిల నేను – చంద్రికా
నూనసుషీమయామినులు, నూతనకైరవగంధహర్తయై
పూని సరస్సుశైత్యమును పొందుగ వీఁచు సమీరుఁ డుండఁగన్.

సందర్భము: వసంతకాలము ప్రేయసీప్రియుల కుద్దీపనకరమైనది. అట్టి కాలమున ప్రియుడు దూరదేశమేగుటకు నిశ్చయించి నాడు. దానికంగీకరింపనిదైనను, అంగీకరించినట్లుగా నతని ప్రియురా లిట్లు పలుకుచున్నది.

అర్థము: ప్రాణేశ=ఓ ప్రాణనాథుడా! ఏతస్మిన్ వసన్తసమయే=ఈవసంతకాలములో, సహసా=ఆలోచనలేకుండ, త్వం=నీవు, దేశాన్తరం=అన్యదేశమునకు, గన్తుమ్=పోవుటకు, యతసే=యత్నించుచున్నావు. తథాపి=అట్లైనను, అధునా=ఇప్పుడు, తాపాత్=విరహతాపమువలన, భయం=దిగులును, న ప్రపద్యే=పొందను. యస్మాత్=ఎందుచేతననగా, రజనిషు=రాత్రు లందు, కైరవ=తెల్లగలువలయొక్క, సార=మేలైన, సౌరభముషా=సువాసనను దొంగిలించుచున్నట్టి, సరోవాయునా సాకం =కొలనిగాలితో గూడ, చాన్ద్రీ=చంద్రునిదైన, స్వచ్ఛా=నిర్మలమైన, మయూఖచ్ఛటా=కిరణములచాలు, దిక్షు=(అన్ని) దిక్కులందు, విజృమ్భతే=వ్యాపించుచున్నది.

తాత్పర్యము: నాయిక యనుచున్నది: ‘ఓ ప్రాణనాథ! నీవనాలోచితముగా విదేశమేగుటకు నిశ్చయించినావు. కాని యట్లు గల్గెడు విరహతాపమునకు నేనేమీ భయపడను. ఏలనన పండువెన్నెలతో చల్లనైన రాత్రులు, ఆరాత్రులందు సరస్సులందు విరిసిన తెల్లకలువల గంధమును హరించి వీచు చల్లని మరుత్తులు ఉండనే యున్నవి.’ లోకమునందు తప్తమైన వస్తువునకు శీతలవస్తువు తాకిన తాపవినిమయమువల్ల తప్తవస్తువు చల్లబడుట స్వాభావికము. చల్లని వెన్నెల, శీతలసురభిళమారుత ములు తాపోపశమనసమర్థములని, అందుచేత తనకు తాపభయము లేదని పైకి స్ఫురించు అర్థము. కాని అంతరార్థము దీనికి విపరీతమైనది.

విరహతాప మొక వింతతాపము. శీతలచంద్రికావాతములు దానిని అతిశయింపజేయునే కాని అల్పమొన రింపవు. అందుచేత ఆమె మాటల కంతరార్థ మిట్లున్నది – ‘ప్రాణేశ=ప్రాణనాథ’ అను సంబోధనముచే, నీకధీనమైన నాప్రాణ ములు నీవు పోవ నీతోనే వెడలిపోవును. అందుచేత నిన్ను విడిచి నేనుండలే ననుచున్నది. ‘అస్మిన్ వసంతే = ఈ ననకారులో’ అని ఎత్తుకొనుటవల్ల ఈవసంతం అన్ని విధముల ప్రేమికుల కుద్దీపనకరము, అది నీవు గణింపక ‘సహసా = అతర్కితంబుగా =అనాలోచితముగా’ పోవుటకు నిశ్చ యించితి వనుచున్నది. అన్యకార్యవ్యాసంగమున పగలు గడచినను, రాత్రు లొంటరిగ గడపుట దుర్భరమగును. నిండుపున్నమ రాత్రులు, ఆరాత్రులందు వీచు కైరవపరీమళభరితములైన శీతలవాతములు విరహ తాపము నధికము చేయును. అవి నీవు వెడలగనే విజృంభించి నా ప్రాణమునే తీసివేయును. ప్రాణముండినగదా తాపభయ ముండుట. అందుచేత నాకు తాపభయము లేదనుచున్నది. ప్రవాసవార్తాశ్రవణమాత్రము చేతనే విశ్లేషణాసౌఖ్యము ననుభ వించుచున్నది కనుక ఈనాయిక ప్రవత్స్యత్పతిక. ఆక్షేపము, విశేషోక్తి, కావ్యలింగము లలంకారములు.

చక్షుర్జాడ్యమపైతు, మానిని ముఖం సందర్శయ, శ్రోత్రయోః
పీయూషస్రుతిసౌఖ్యమస్తు మధురాం వాచం ప్రియే వ్యాహర|
తాపః శామ్యతు, మే ప్రసాదశిశిరాం దృష్టిం శనైః పాతయ,
త్యక్త్వా దీర్ఘ మభూతపూర్వ మచిరా ద్రోషం సఖీ దోషజమ్||

కన్నులజాడ్యముం దొలఁగఁ గాంచుము మానిని, వక్త్రపద్మమున్
నన్నరయంగనిమ్ము, శ్రవణామృతమై తగు నీదుభాషలన్
నన్నలరంగనిమ్ము, కరుణన్ సఖులాడిన కొండెము ల్మదిం
గ్రన్నన విస్మరించి, నను గాంచుము చల్లని ప్రేమదృష్టులన్.

సందర్భము: చెలికత్తెల మాటలు విని తనయం దనాదరము వహించిన నాయికను ప్రియు డిట్లు ప్రసన్నురాలిని జేసికొన పల్కుచున్నాడు.

అర్థము: మానిని= ఓ మానవతురాలా (సాభిప్రాయసంబోధన. నాయెడ నిష్కారణముగా మానమును వహించితివని అంత రార్థము), సఖీ దోషజమ్=చెలులయొక్క దోషముచే కలిగిన (అనగా వారు నీకు జేసిన చెడుబోధనలచే జనించిన), అభూత పూర్వం=మున్నెన్నడును లేని, దీర్ఘం=చాల సేపున్నట్టి, రోషం=కోపమును, అచిరాత్=త్వరగా (వెంటనే), త్యక్త్వా=విడిచి, ముఖం=(నీ)ముఖమును, సందర్శయ=చూపుము, చక్షుర్జాడ్యమ్=(అట్లు నాయొక్క) కన్నుల మాంద్యము, అపైతు=తొల గును గాక (నిన్ను బోలగలేని ఇతరకాంతలను జూచుటచేత నా కన్నులకు జాడ్యము పట్టినది. నీసుందరముఖమును జూపి దానిని తొలగింపు మనుట), ప్రియే =ఓ ప్రియురాలా! మధురాం వాచం వ్యాహర=తీయని మాటలాడుము, మే=(అట్లు) నాయొక్క, శ్రోత్రయోః = చెవులకు, పీయూషస్రుతిసౌఖ్యమ్=అమృతధారవలన కలుగు సుఖము, అస్తు=కలుగునుగాక (భావమునందును, స్వనమునందును అమృతమువలె మధురమైన మాటలను పలికి నా చెవులకు విందొనరింపు మనుట), ప్రసాద=అనుగ్రహముచే, శిశిరాం= చల్లని, దృష్టిం= చూపులను, శనైః =మెల్లగా, పాతయ=ప్రసరింపుము, మే=నాయొక్క, తాపః=సంతాపము, శామ్యతు= శమించును గాక (నీ యాగ్రహముచే గల్గిన క్లేశమే తాపము. దానిని బాపుటకు నీ చల్లని దృష్టు లనగా నీయనుగ్రహదృష్టులే సమర్థము లనుట.)

తాత్పర్యము: ఓ ప్రియురాలా! చెలికత్తెలు చెప్పిన కొండెములచేత మున్నెన్నడు లేని దీర్ఘమైన కోపమును నాపై బూనినావు. నీ మానమును వీడి నీముఖదర్శనభాగ్యము ననుగ్రహించి నా చక్షుర్జాడ్యమును బాపుము. నీ మధురాలాపములచే నా చెవుల కింపును గూర్చుము. నీ చల్లని దృష్టులను సత్వరమే నాపై బఱపి నా తాపము నపనయింపుము. నాయిక ఖండిత. చెలికత్తెల మాటలు నిజమైనచో నాయకుడు ధృష్టుడు, కాకున్నచో ననుకూలుడు. మానవిప్రలంభశృంగారము. కావ్యలింగ, నిదర్శన, పరికరాలంకారములు.

మానమ్లానమనా మనాగపి నతం నాలోకతే వల్లభం
నిర్యాతే దయితే నిరన్తర మియం బాలా పరం తప్యతే|
ఆనీతే రమణే బలాత్ పరిజనై ర్మౌనం సమాలమ్బతే
ధత్తే కణ్ఠగతానసూన్ ప్రియతమే నిర్గన్తుకామే పునః||

మానమ్లానమనంబుచేఁ గనదు ప్రేమాలాపియౌ నాథునిన్
దీనం జెల్లదటంచు నాతఁ డరుగన్ దీనాత్మయై కుందెడిన్
వానిం బల్మిని దేఁగఁ జేటి మగుడన్ వా విప్ప దీబాల, అ
య్యో నాథుం డపు డేగనెంచ గళమందూన్చు న్నిజప్రాణముల్.

సందర్భము: పొలయల్కచే ప్రియుడు చెంత నున్నపుడు మానమును, అతడు చెంత లేనపుడు తాపమును వహించుచున్న కలహాంతరితావర్ణనము.

అర్థము: మాన=అలుకచేత, మ్లాన=వాడిపోయిన, మనాః=మనస్సుగలదగు (మ్లాన అనుటవల్ల మనస్సు పూవువంటిదని, కోపముచే నది వాడుచున్నదని విశేషార్థము), ఇయం బాలా=ఈ చిన్నారి (అజ్ఞానము చేతనే ఇట్లు చేయుచున్న దనుట ‘బాలా’ శబ్దప్రయోగమునకు ప్రయోజనము), నతం=(తప్పిదము క్షమించుమని) మ్రొక్కిన, వల్లభం=ప్రియుని, నాలోకతే = చూడదు; నిర్యాతే దయితే=ప్రియుడు వెడలిపోగా, నిరన్తరం=ఎడతెగకుండ, పరం=మిక్కిలి, తప్యతే=సంతాపము నొందును; పరిజనైః=చెలికత్తెలచేత, బలాత్=బలవంతముగా, ఆనీతే=(తిరిగి)కొనిరాబడిన, రమణే=ప్రియునియందు, మౌనం=(అతనితో మాటాడక) మౌనమును, సమాలమ్బతే=పూనును; పునః=మఱల, ప్రియతమే నిర్గన్తుకామే (సతి)= ప్రియుడు వెడల నుద్యుక్తుడు కాగా, కణ్ఠగతానసూన్= కంఠగతప్రాణములను, ధత్తే=ధరించియున్నది (మరణించు నప్పుడు ప్రాణములు చివరకు కంఠమునుండి పోవును గనుక, మరణింప నుద్యుక్తురాలగుచున్న దనుట). మానవిప్రలంభశృంగారము. నాయిక మధ్యాధీరా, కలహాంతరితయు. నాయకుడు ధృష్టుడు. కారకదీపకాలంకారము.

కర్ణారున్తుద మేవ కోకిలరుతం తస్యాః శ్రుతే భాషితే
చన్ద్రే లోకరుచి స్తదాననరుచేః ప్రాగేవ సందర్శనాత్|
చక్షుర్మీలనమేవ తన్నయనయో రగ్రే మృగీణాం వరం
హైమీవల్ల్యపి తావదేవ లలితా యావన్న సా లక్ష్యతే||

ఆచెలి పల్కు కర్ణముల నంటిన కోయిలపాట రూక్షమౌ,
ఆచెలి వక్త్రముం గనని యప్పుడె యింపగు నిందునందమున్,
ఆచెలి కంటిముందు హరిణావళి కొప్పగు నక్షిమీలనం
బాచెలి మైజిగిం గనని యప్పుడె సొంపగు హేమవల్లియున్.

సందర్భము: ఒకానొక సుందరాంగిని గని ఆమెయం దాసక్తుడైన నాయకుడు చెలికానితో ఆమె మంజిమను వర్ణించుచున్నాడు.

అర్థము: తస్యాః=ఆ జవరాలియొక్క, భాషితే=మాటలను, శ్రుతే=వినగా, కోకిలరుతం=పికకూజితము, కర్ణ=చెవులకు, అరున్తుద మేవ=బాధ గలిగించునదియే, భవతి=అగును – ఆజవరాలి కంఠధ్వని కోకిల కూజితమునకన్న శ్రావ్యముగా నున్న దనుట. ‘అరుంతుదస్తు మర్మస్పృక్’ అని అమరము. అనగా మర్మభేదనమొనరించు బాధకు ‘అరుంతుద’ మని పేరు. అందుచేత, ఆమె మాటలు విన్న తర్వాత కోకిలపాట చెవులకు మహాపాయకరమే యగునని ‘అరున్తుదమేవ’ అను శబ్దమునకు విశేషార్థము. చన్ద్రే=చంద్రునియందు, లోకరుచి=జనులయొక్క కోరిక, తదాననరుచేః=ఆమె ముఖకాంతియొక్క, సందర్శనాత్= దర్శనమునకంటె, ప్రాగేవ=పూర్వమే, వర్తతే=ఉన్నది – ఆకాంతముఖము చంద్రునికంటె అందముగా నున్నదనుట. అనగా ఆమె ముఖమును జూచిన వెనుక చంద్రుని జూచినచో జుగుప్సాకరముగనే యుండుననియు, అట్టి చంద్రుని జూడ జను లిచ్చ గింపరనియు భావము. తన్నయనయోః అగ్రే=ఆమెకన్నుల ముందట, మృగీణాం =హరిణములకు, చక్షుర్మీలనమేవ =కన్నులు మూసికొను టయే, వరం=శ్రేష్ఠమైనది, తగినది – ఆమె కన్నులు లేడికన్నులకన్న సుందరముగా నున్న వనుట. ఆమె యెదుట కన్నులు మూసికొని నిల్చినచో, లేళ్ళ కామె కన్నులతో తమకన్నులను పోల్చుకొని అవమానపడుట తప్పునని భావము. యావత్=ఎంతవఱకు, సా=ఆమె, న లక్ష్యతే=చూడబడదో, తావదేవ=అంతవఱకే, హైమీవల్ల్యపి=బంగారుతీగెయు, లలితా =సుందరమైనదిగా, లక్ష్యతే=చూడబడుచున్నది – ఆమె పచ్చని శరీరము బంగారుతీగకంటె సొగసుగా నున్నదనుట. హైమీ వల్ల్యపి=బంగారుతీగెయు ననుటచే, బంగారుతీగెయే సరిగాకున్న నిక వేఱే తీగల ప్రసక్తియే పొసగదను భావము దోచు చున్నది.

తాత్పర్యము: ఆ సుకుమారి శరీరము బంగరుతీగకంటె సొగసుగా నున్నదనియు, ఆమె కంఠధ్వని కోకిలకూజితమునకంటె మధురముగా నున్నదనియు, ఆమె చూపులు లేడిచూపులకంటె మనోజ్ఞముగా నున్నవనియు, ఆమె ముఖము చంద్రునికంటె సుందరముగా నున్నదనియు భావము. భావము సామాన్యముగా నున్నను, ఉపమానోపమేయములను పోల్చి చెప్పుటలో నొక క్రొత్తదనము పైశ్లోకములో నుండుట గమనింపదగును. నాయిక పరకీయ. అయోగవిప్రలంభశృంగారము. వ్యతిరేకము, అప్రస్తుతప్రశంస, సంబంధాతిశయోక్తు లలంకారములు.