అత్తఱిఁ బట్టణంబు వికచాంబురుహాక్షులు కౌతుకంబునన్
జిత్తము లుల్లసిల్లఁ గయిసేసి గృహాంగణసౌధమాలికల్
హత్తి నరేంద్రవీథిఁ జతురంగబలంబులుఁ గొల్వఁగా మరు
న్మత్తగజంబుపైఁ జనుకుమారశిరోమణిఁ జూచి రుబ్బునన్.

ఆ సమయమున మందరాద్రి సానువులలో గల అ పట్టణములో వికచాంబురుహాక్షులు బాగా అలంకరించుకుని, మనస్సు ఉప్పొంగగా, తమ ఇళ్ళ మేడలపైకెక్కి రాచమార్గాన చతురంగబల సమేతుడై ఐరావతముపై వెళుతున్న కుమారశిరోమణిని ఉప్పొంగిపోతూ చూచారు.

ఏదో ఒక అందమైన పూలతీవె తాలూకు రెమ్మ అర్ధంతరంగా కన్నుల ముందు నిలిచినట్టున్న ఆ పద్యం అల్లసాని పెద్దనార్యుని మనుచరిత్ర పంచమాశ్వాసములోనిది. రాకుమారుడు స్వరోచికి గంధర్వరాజతనయ మనోరమకూ వివాహం నిశ్చయమైనది. రాకుమారుడు స్వరోచి కల్యాణమంటపానికి లేఖస్వామి చౌదంతిపై (నాలుగు కొమ్ముల ఐరావతం) మెరవణిగా పోతున్నాడు.

వికచాంబురుహాక్షులు = విచ్చిన తామరరేకల వంటి కన్నుగలవారు; స్వరోచి రాకుమారుని వీక్షించటానికై కళ్ళు విప్పార్చుకున్నారన్న వ్యంగ్యం సులభంగా బోధపడుతున్నది. హత్తి – ఇది కన్నడశబ్దం. ‘ఎక్కి’ అని అర్థం. కొందరు వ్యాఖ్యాతలు ‘హత్తుకుని’ అని వివరించారు. కన్నడ శబ్దార్థమే ఇక్కడ సరిగ్గా అన్వయిస్తుంది.

పై పద్యాన్ని చూడగానే పోతనామాత్యుని మహాభాగవత పద్యం స్ఫురిస్తుంది. మథురానగరయువతులు శ్రీకృష్ణుని చూడటానికి పడిన తత్తరపాటును దృశ్యమానం చేసే చిన్ని కందం అది.

వీటఁ గల చేడె లెల్లను
హాటకమణిఘటితతుంగహర్మ్యాగ్రములం
గూటువలు గొనుచుఁ జూచిరి
పాటించి విశాలవక్షుఁ బద్మదళాక్షున్. (ఆంధ్రమహాభాగవతము – 10.1.1251)

ఇళ్ళలో ఉన్న వనితలు, రత్నాలు తాపడం చేసిన ఎత్తయిన బంగారుమేడలమీద పై నుండి గుంపులుగా చేరి విశాలవక్షుడు, పద్మదళాక్షుడైన కృష్ణుణ్ణి కళ్ళప్పగించి చూచారు.

మన పెద్దన పద్యం ఒక అందమైన పద్యాల వరుసకు, ఒక రసవద్ఘట్టానికి తెరతీత. నిజానికి స్వారోచిషమనుసంభవం పంచమాశ్వాసములో ఇందీవరాక్షుని శాపవృత్తాంతము, స్వరోచి ద్వారా ఆతనికి శాపవిమోచనం కలుగుట అన్నవి ప్రధానమైన ఘట్టాలు. ఆ ఘట్టాలు ముగిసిన పిదప మిగిలిన కథను – ఇందీవరాక్షుడు తన పుత్రిక మనోరమను స్వరోచికి ఇచ్చి వివాహము చేసెను, అన్న అర్థం వచ్చే ఒక్క వాక్యంతో సరిపెట్టవచ్చు. ప్రబంధప్రవరుడైన పెద్దనార్యుడు తన అసమానప్రతిభతో తదన్య ఘట్టాలను రసపరిపుష్టం చేశాడు. అందులో భాగంగా దేవకాంతల విరహవిన్యాసాలను కూర్చాడు. అదివరకు ద్వితీయాశ్వాసంలో వరూధినీప్రవరాఖ్యోపాఖ్యానంలో అప్సరోశిరోమణి వరూధిని ప్రవరుని చూసి వలచిన ఘట్టాన్ని లోకోత్తరంగా పెద్దన మలచియున్నాడు. ఆ నేపథ్యములో స్వరోచి వృత్తాంతములో తిరిగి దేవకాంతల విభ్రమాన్ని వర్ణించటంలో ఏ మాత్రం తత్తరపడినా వరూధిని సంభ్రమమే పునరుక్తి అయ్యే అవకాశం ఉన్నది. ఆ అవకాశం రానివ్వకుండా, పాఠకుని మనసుకు వరూధినిని గుర్తు తెప్పించకుండా, ఒక్కొక్క అచ్చరకాంత విభ్రమాన్ని వినూత్నంగా ఒక్కొక్క తెరగున చలనచిత్రం వలే కళ్ళకు కట్టింపజేశాడు పెద్దనార్యుడు.

ఆ ఘట్టపు తీరుతెన్నులను అనుశీలిస్తే మాఘకవి శిశుపాలవధమ్ మహాప్రబంధములోని ఒక ఘట్టం గుర్తుకు వస్తుంది.

శిశుపాలవధమ్ అన్న సంస్కృత ప్రౌఢమహాకావ్యాన్ని రచించిన మాఘుడు ఆ కావ్యం త్రయోదశ సర్గలో శ్రీకృష్ణుడు ఇంద్రప్రస్థానికి ఏతెంచిన ఘట్టంలో ఆ నగరయోషితలు ఆ లీలామానుషవిగ్రహుని చూచిన తత్తరపాటును, సంభ్రమాన్ని, ఇతర సాత్త్వికభావాలనూ, విలాసాలను పదునెనిమిది శ్లోకాల్లో మనోహరంగా నిమంత్రించినాడు. అంతకు పూర్వం వ్యాసభగవానుడు భాగవతంలో శ్రీకృష్ణుని మథురానగరవిహారసమయాన పురస్త్రీల సంభ్రమాన్ని ఒకటి రెండు శ్లోకాల్లో వర్ణించియున్నాడు. బహుశా ఆ ఘట్టాన్ని స్వీకరించి స్వతంత్రంగా మాఘకవి ప్రబంధధ్వనియుతంగా శిశుపాలవధమ్ కావ్యఘట్టాన్ని వివరంగా మలచివుంటాడు.

శిశుపాలవధమ్ కావ్యం ఇతివృత్తనిర్వహణ విషయంలో భారవి కిరాతార్జునీయమ్ కావ్యాన్ని అనేక తావులలో అనుసరించినది. కిరాతార్జునీయమ్ దశమ సర్గలోనూ తాపసి వేషధారి అర్జునుని చూచిన అచ్చరలు, అచ్చెరువొందిన వర్ణనాక్రమం ఉన్నప్పటికీ, ఆ ఘట్టానికీ, మాఘకవి కల్పించిన ఘట్టానికి పోలిక లేదు. భారవి కావ్యంలో అచ్చరల ఉద్దేశ్యము, వారి చిత్తవృత్తులు, ప్రవర్తన, ఆంగికములు మాఘకవి నాయికలతో పోలిస్తే పూర్తిగా భిన్నములు.

మాఘకవి కల్పించిన ఆ ఘట్టాన్ని ఆంధ్రకవితాపితామహుడు అల్లసాని పెద్దన చదివి ఉంటాడు. మనుచరిత్ర నాందిలో పెద్దనార్యుడు ఆదరించి, కంఠోక్తిగా స్తుతించిన కవులలో మాఘుడొకడు. ఆ పద్యం –

వనజాక్షోపమ వామలూరుతనయున్ ద్వైపాయనున్ భట్టబా
ణుని భాసున్ భవభూతి భారవి సుబంధున్ బిల్హణున్ గాళిదా
సుని మాఘున్ శివభద్రు మల్హణ కవిం జోరున్ మురారిన్ మయూ
రుని సౌమిల్లుని దండిఁ బ్రస్తుతులఁ బేర్కొందున్ వచశ్శుద్ధికిన్.

విష్ణువు వంటి వాల్మీకిని, వ్యాసుని, భట్టబాణుని, భాసకవిని, భారవి, సుబంధుడు, బిల్హణుడు, కాళిదాసు, మాఘుడు, శివభద్రుడు, మల్హణకవి, చోరకవి, మురారి, మయూరుడు, సౌమిల్లుడు, దండి ఇత్యాది కవులను వాక్శుద్ధికై స్తోత్రములందు స్మరింతును.

బహుశా శిశుపాలవధమ్ ప్రేరణతో పెద్దన మహాకవి స్వారోచిషమనుసంభవంలోనూ అటువంటి ఘట్టాన్ని కల్పించి, పురయోషితలసంభ్రమ ఘట్టాన్ని అంతకంతకు పెంచి, తేనెలు చిందే తీయని తెలుగులో పది శ్లోకాల రమణీయవర్ణన చేశాడు.

ఒక్క పెద్దన కవి మాత్రమే కాదు. సంస్కృతప్రౌఢప్రబంధమహాకావ్యమైన నైషధీయచరితాన్ని రచించిన పదకొండవ శతాబ్దపు మహాకవి శ్రీ హర్షుడు కూడా మాఘకవి ఘట్టాన్ని పోలిన ఘట్టాన్ని నైషధకావ్యములో ఒకచోట కూర్చినాడు. నలమహారాజు పెళ్ళికొడుకై ఊరేగే సందర్భములో మహారాజును చూసి పురస్త్రీలు చేసిన హావభావ విన్యాసాలను సంస్కృతప్రౌఢకవి పదిహేనవ సర్గలో తొమ్మిది శ్లోకాలలో నిమంత్రిస్తే, ఆ కావ్యాన్ననుసరించిన కవిసార్వభౌముడు శ్రీనాథుడు తెలుగుప్రబంధము శృంగారనైషధములో ఆరు పద్యాలకు కుదించి వర్ణించినాడు. అయితే నైషధకావ్యములో కొంత వ్యత్యాసము లేకపోలేదు. నైషధ కవి శైలి కూడా వేరు. రీతి నారికేళపాకము.

తెనుగుకవికి సంస్కృతకవి ఘట్టం ప్రేరణ యేమో అన్నట్టు అగుపడినా, మనుచరిత్రలో మధుర కల్పనలకూ, శిశుపాలవధములోని కల్పనలకూ భేదం చాలా పెద్దది. తెలుగు కల్పనలు జీవం తొణికిసలాడుతూ, వలపుకత్తెల హావభావాదులను దృశ్యబద్ధం చేస్తూ, తెనుగు పలుకుబడుల తీయందనాలతో, శబ్దగుణాలతో మిసమిసలాడితే, సంస్కృతకవి కల్పనలు బిగువైన సమాసాలతో, క్లుప్తతకు ప్రాధాన్యతనిస్తూ, పాంచాలీ రీతిలో పదచిత్రాలుగా తీర్చబడినట్టు స్పష్టంగా అగుపిస్తుంది. రెండూ రెండే. ఆంధ్రకవితాపితామహుడైన అల్లసాని పెద్దన స్వారోచిషమనుసంభవ కావ్య పంచమాశ్వాసాంతర్గతఘట్టమున శిరీషకుసుమపేశలసుధామయోక్తులతో కూర్చిన మనోహరపద్యకుసుమాలను పూర్వకవి అయిన మాఘుని శిశుపాలవధమ్ త్రయోదశ సర్గ ఘట్టము నేపథ్యంలోని కొన్ని శ్లోకాలతో పోల్చి చర్చించి, అనుశీలించటమే ఈ వ్యాసం ఉద్దేశ్యం.

మాఘకవి వర్ణించిన జాణలు అప్పటమైన సంస్కృత వనితలు. ఆ కవి నర్మదాతీరవాసి కనుక కాస్తో కూస్తో అక్కడి సంప్రదాయపు ఒప్పులకుప్పలు. నగరకాంతలు, ధనవంతులబిడ్డలు. నాటి స్థలకాలమాన పరిస్థితుల దృష్ట్యా అంతో ఇంతో నగరసంస్కారాన్ని అందిపుచ్చుకున్నవారు.

పెద్దన తీర్చిన గంధర్వకాంతలు పట్టణవాసులైనప్పటికీ ముగ్ధలైన పల్లెపడుచుల తీరు. వీరు అప్పటమైన తెలుగు అందాలకు ప్రతీకలు. తెలుగుప్రబంధపు ఈ ఘట్టంలో అచ్చతెనుగు నుడికారాన్ని, పలుకుబడులను, ముదితల కుతూహలాన్ని, హావభావాలను, ఇతర వేడుకలను, మనోజ్ఞంగా కళ్ళకు కట్టించాడు కవి.

‘క్షణే క్షణే యన్నవతాముపైతి తదేవ రూపం రమణీయతాయాః’ (క్షణక్షణానికి నవ్యంగా పరిణమించే రూపమే రామణీయత) అన్న భావానికి నిదర్శనం లాంటి పెద్దనకవి పద్యాలు ఇవీ. (అనుశీలనలో సౌలభ్యం కొరకు వరుసక్రమం మార్చబడింది)

1. అంచెలుగట్టి కాలితొడుసై

యువతుల నూపురరవళులకు రాజహంసలు పొందిన సంభ్రమాన్ని కాళిదాసు వర్ణిస్తాడు.

సా తీరసోపాన పథావతారాత్ అన్యోన్యకేయూరవిఘట్టనీభిః|
సనూపురక్షోభపదాభిరాసీత్ ఉద్విగ్నహంసా సరిదఙ్గనాభిః|| (రఘు. – 16.56)

అంతఃపురస్త్రీలు సరయూనదిలో జలకాలాటకు మెట్లవరుసనుండి దిగుతున్నారు. వారి భుజకీర్తులు (కేయూరములు) రాచుకున్న శబ్దాన్ని, వారు సోపానమార్గాన దిగుతున్నప్పుడు వచ్చిన గజ్జెల చప్పుళ్ళను విని ఆ నదిలో విహరిస్తున్న హంసలు ఉద్విగ్నం చెందాయి.

అంచెలుగట్టి కాలితొడుసై చననీవు గదమ్మ ప్రోదిరా
యంచ లివేటి సంగడములయ్యెను ’దయ్యమ యేటి వేడ్క నా’
కంచుఁ బదంబునన్ మొరయు నందియ యూడగఁ దన్నిపోయి వీ
క్షించె లతాంగి యోర్తు మురజిన్నిభుసాగరమేఖలావిభున్.

రాజకుమారుని చూడాలని ఒక లతాంగి మేడపైకి దాదాపుగా పరిగెత్తుతూ పోతున్నది. ఆమె గజ్జెల సద్దు అందంగా రవళించింది. ఆ అందెల రవళి విని, ఆ సద్దుకు మురిసి పెంపుడు రాజహంసలు కాలికి అడ్డువచ్చి తగులుకొంటున్నవి. రాకుమారుని చూచే ఆత్రుతలో ఉన్న ఆ అమ్మాయి, హంసల తాకిడికి ఆ ముగ్ధ ముచ్చటగా ‘చననీవు గదమ్మ’ అని విసుక్కుంది. ఆపై ఆ విసుగు అందెలపై మళ్ళింది. ఈ కాలిఅందెలు బంధములు (ఇనుపగుండ్లు) ఆయె’ నని, ఒక్క కాలి అందియను ఊడివచ్చేలా తన్ని, పరుగెత్తి మురారి వలే ప్రకాశించే మహారాజును వీక్షించింది. ముదిత అందెల రవళిని విని రాజహంసలు సంభ్రమముతో తమకు పరిచితమైన శబ్దం వినవస్తున్నదని, ఆ సద్దును అనుసరించటం ఒకానొక కవిసమయం. ఆ కవిసమయాన్ని ఆలంబనగా చేసికొని పెద్దనకవి ప్రస్తుతపద్యాన్ని రచించినాడు.

ఈ పద్యంలో అల్లసాని వారు దాదాపుగా ఒక పద్యచలనచిత్రాన్నే కళ్ళకు కట్టించారు. లతాంగి అనడం కొంటెతనం. తీవెలాంటి శరీరం గల అమ్మాయి, అందుకనే సునాయాసంగా అందియను తన్నగలిగింది. ‘దయ్యమ, ఏటి వేడ్క నాకు’ అన్న చోట వనిత భ్రూకుటిల విలాసాదులను ఊహించుకోవలసిందే. మొదటి మూడుపాదాల్లో అచ్చతెనుగు జిగిని చివరి పాదంలో మురజిన్నిభుసాగరమేఖలావిభుడు అన్న బిగువైన సంస్కృతసమాసముతో ముడిపెట్టాడు కవి. కవి వివక్షితమో కాదో తెలియదు కానీ ఈ పద్యాన్ని పరిశీలిస్తే ఒక చిన్న చమత్కారం కనబడుతుంది. మొదటి మూడుపాదాల శబ్దాలలో వి(క)నబడిన తత్తరపాటు, అలికిడీ నాలుగవ పాదం వరకూ వచ్చేవరకు నెమ్మదించి, చివరన సుదీర్ఘసమాసం చదువుకునేప్పుడు పూర్తిగా విరమించినట్లు ధ్వనించడం ఆ చమత్కృతి. తద్వారా లతాంగికి స్వరోచిసుందరస్వరూపసంపూర్ణదర్శనలాభం చేకూరినట్టుగా పద్య శిల్పం భ్రమింపజేస్తున్నది.

‘ఏటి వేడ్క నాకు’ – ఇప్పటికిన్నీ ముఖ్యంగా జనపదాలలో పైని పెద్దన ప్రయోగానికి సారూప్యమైన అర్థంలో ‘ఇది యాడ సంబడం మాకు’ అన్న పలుకుబడి రాయలసీమలో తరుచుగా వినిపిస్తుంది. సంగడములు, తొడుసు, మొరయు – ఇవి అచ్చమైన తెలుగు పదాలు. సంగడములు అంటే వ్యాయామానికి ఉపయోగించే ఇనుప గుండ్లు, లేదా బంధములు. తొడుసు అంటే జంజాటము. మొర అంటే చప్పుడు.

పై పద్యం ఈ క్రింది శ్లోకపు ఛాయను స్వీకరించి పెంపు చేసిందా అని అనిపించేలా, మాఘకవి పలికించిన నూపురరవళి ఇది.

వ్యచలన్ విశంకట కటీరకస్థలీ శిఖరస్ఖలన్ ముఖర మేఖలాకులాః|
భవనాని తుంగ తపనీయ సంక్రమ క్రమణ క్వణత్ కనక నూపురాః స్త్రియః||

ఒక భాగ్యవంతుని ఇంట స్త్రీలు తమ ఘనమైన కటిభాగంపై బంగరు మొలనూళ్ళు కిణకిణమంటుండగా, బంగరు గజ్జెలు ఘల్లు ఘల్లు మనిపిస్తూ, కేశవుని దర్శనార్థం ఇంటి మేడ చేరుకోవటానికి బంగరు మెట్లపైకి ఎక్కుతున్నారు.

స్త్రియః అన్న సాధారణార్థాన్ని మాఘకవి ఉపయోగిస్తే, పెద్దన లతాంగి అన్న సాభిప్రాయమైన శబ్దం ఉపయోగించారు. శంకటకటీరక, ముఖరమేఖలా, సంక్రమక్రమణ – ఇక్కడల్లా వృత్త్యనుప్రాసాలంకారం. యువతుల రశన, నూపుర రవళులకు శబ్దానుకరణగా మాఘుడు అల్లిన చమత్కారం ఈ శ్లోకం. పెద్దన లతాంగిది, మాఘుని ఇంద్రప్రస్థపుర స్త్రీలది కూడా అతికుతూహలమే. కుతూహలం రమ్యదృష్టౌ చాపల్యం పరికీర్తితమ్ – అని ఉక్తి. రమ్యమైన విషయాలను చూచి ఆనందించాలన్న తపన – కుతూహలము.

పై శ్లోకం ఒక శబ్దచిత్రం కూడా. ఈ పద్యాన్ని పైకి చదువుకుంటే వచ్చే లయ – ఈ శ్లోకార్థాన్ని తదనుగుణమైన శబ్దాలతో సంగీతపరంగా ప్రతీయమానం చేస్తున్నట్టు అనిపిస్తుంది. ఈ గుణం పెద్దనార్యుని కవిత్వంలో పలుచోట్ల కనిపిస్తుందని సంగీతజ్ఞుల పరిశీలన. మాఘుని శ్లోకంలోని ఈ గుణమే పెద్దనకవిని ఆ కవిపై అనురక్తునిగా చేసిందేమో!

2. చిలుకలకొల్కి కల్కి యొక చేడియ

చిలుకలకొల్కి కల్కి యొక చేడియ నాటకసాల మేడపై
నిలువుననాడుచుండి ధరణీపతి జూడదలంచి యంచునన్
నిలిచి రహిన్ కనుంగొనుచు నెయ్యమునన్ దనువల్లి యుబ్బికం
చెల తెగిపడ్డఁ గేతనము చీరచెఱంగున మూసెఁ జన్నులన్.

కనుకొలకులు చిలుకముక్కులా ఎర్రగా, అందంగా ఉండే చేడియ ఒకత్తి మేడపై నాటకసాలలో నర్తిస్తూ, మేడ అంచున నుంచుని మహారాజును వీక్షించింది. ఆమెకు వెంటనే శృంగారభావం ముప్పిరిగొనగా, తనువల్లి ఉబ్బి, రవిక ముడి జారితే, పక్కన నున్న జెండాగుడ్డను లాగి పైభాగాన్ని కప్పుకుంది.

నీవీబంధము వీడుట, పయ్యెద పొంగుట కామేంగితములు. మనుచరిత్ర ద్వితీయాశ్వాసంలో ప్రవరాఖ్యోపాఖ్యానంలో ‘ప్రాంచద్భూషణ బాహుమూలరుచితో పాలిండ్లు పొంగార…’ పద్యంలో వరూధిని కామేంగితము స్పష్టము. నీవీబంధశిథిలము శృంగారకావ్యాలలో చాలాచోట్ల కనబడుతుంది. తాళ్ళపాక తిరువేంగళప్ప తెనుగు అమరుక కావ్యంలోని ఒక ఉటంకింపు ఇది.

చనుఁగవ మిట్టలం బులకజాలము పుట్టఁగఁజేఁయఁ గౌఁగిటన్
ఘనముగ నే బిగింపఁ, దమిఁ గ్రక్కున నీవిక జాఱ మానమో
చన యిఁకఁ జాలుఁ జాలు నను సన్నపుఁ బల్కుల తోడ నిద్రవో
యెనొ సతి, మూర్ఛఁ జెందెనొ, లయించెనొ, డెందమునం గరంగెనో. (శృంగారామరుకము, 23.)

యాదృచ్ఛికంగా తాళ్ళపాక తిరువేంగళుని ఈ పద్య శైలి పెద్దన కవిశైలి వలే మాధుర్యాది శబ్దగుణాలతో, అల్పప్రాణవర్ణజాలంతో మనోహరంగా ఒప్పుతోంది.